Ç a ğ r ı l ı Y a z ı / D e r l e m e Sağlık Alanındaki Araştırmalarda Kullanılan Niteliksel Veri Toplama Yöntemleri Funda SEVENCAN Nesrin ÇİLİNGİROĞLU Qualitative Data Collection Methods Used in Health Field Surveys ÖZET Sosyal bilimlerde kullanılan çok sayıda veri toplama yöntemi sağlıktaki alan araştırmalarında da uygulanmaktadır. Araştırılan konu, araştırmanın amacı, eldeki kaynaklar ve yaklaşım doğrultusunda araştırmanın hangi teknikle uygulanacağına karar verilmektedir. Sağlıktaki alan araştırmalarında bir nüfus incelenirken konuyla ilgili olan değişkenlerin bir kısmı niteliksel özelliğe sahip olabilir. Gözlem, kişileri gözleyerek, müdahalede bulunmadan veya yürütülmekte olan bir müdahale varsa buna bir başka müdahale eklemeden yapılan çalışma, saha araştırmaları ve incelemelerdir ve herhangi bir ortamda oluşan davranışı ayrıntılı olarak tanımlama amacın taşımaktadır. Derinlemesine görüşme, nitel araştırmada en sık kullanılan veri toplama aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Araştırmada kullanılacak değişken ve belirleyicilerin seçimini için kullanılan bir yöntemdir. Bireylerin deneyimlerine, tutumlarına, görüşlerine, şikayetlerine, duygularına ve inançlarına ilişkin bilgi elde etmede etkili bir yöntemdir. Odak grup görüşmeleri; bir konu veya hizmet hakkında kişilerin düşündüklerini ve hissettiklerini anlamak odak grup görüşmelerinin amacını oluşturmaktadır ve kişilerin kendi görüşlerini başkalarının görüşlerini de dikkate alarak özgürce ifade ettikleri sosyal içerikle yüksek nitelikli veri elde edilmektedir. Sağlığı geliştirmek ve sürdürmek, bireyin ve toplumun sağlıkla ilgili davranışlarını, inançlarını ve değerlerini öğrenerek ve bu doğrultuda uygun müdahale yöntemleri geliştirerek mümkün olacaktır. Anahtar Kelimler: Niteliksel Araştırmalar, Niteliksel Veri Toplama Yöntemleri, Gözlem, Görüşmeler, Odak Grup Görüşmeleri ABSTRACT Many of the data collection methods used in social sciences are also used in health field surveys. The subject and aim of the searched topic, available resources and the approach of the survey determines its methodology. Some of the variables of the searched subject can have qualitative characteristics when conducting population based surveys. Collecting information by observation method is a kind of investigation that is made by keeping an eye on individual without making any form of intervention. The observation may aim to define the form of behaviour in anywhere. An in-depth interview is another quantitative data collection method that is used so often in field surveys. Also, the in-depth study aims to help with the selection of the variables and indices to be used and identify the statistical associations for an extensive study. This method is an effective method for collection the knowledge about the experiences, the attitudes, view points, the feelings and the beliefs. The aim of focus group interview is to collect data on the feelings and the considerations of individuals about a subject and a service in a free environment. Therefore, it is possible to derive data that has social context and high quality. To promote health and sustain the status can be achieved by learning the individuals health related behaviours, beliefs and values and by developing appropriate intervention methods. Key Words: Qualitative Researchs, Qualitative Data Collection Methods, Observation, In-depth Interviews, Focus Group Interview Arş. Gör. Dr., Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı AD Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı AD Yazışma Adresi: Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı 06100 Ankara e-posta: fundasevencan@yahoo.com [Geliş Tarihi: 18.06.2007 Kabul Tarihi: 25.06.2007]
Sevencan ve Çilingiroğlu Sosyal bilimlerde kullanılan çok sayıda veri toplama yöntemi sağlıktaki alan araştırmalarında da uygulanmaktadır (1). Araştırılan sorun, araştırmanın amacı, eldeki kaynaklar ve yaklaşım doğrultusunda araştırmanın hangi teknikle uygulanacağına karar verilmektedir. Tablo 1 de araştırmalarda kullanılan veri toplama yöntemleri bir özet halinde sunulmaktadır (2). Tablodaki yöntemler incelendiğinde, sağlık alanında kullanılabilecek çok sayıda araştırma yöntemi olduğu görülür. Aynı amaç için birden fazla veri toplama yöntemi bir arada kullanılabilir (3). Tablo 1. Veri Toplamada Kullanılan Temel Araştırma Yöntemleri Sorun Yaklaşım Araştırma Yöntemi Kontrol edilen koşullar altında güvenilir veri toplama Bireylerin toplumda nasıl davrandıklarını öğrenme Bireylerin özel yaşamlarında nasıl davrandıklarını öğrenme Bireylerin ne düşündüğünü öğrenme Bireyin nereye gittiğini öğrenme Kişilik özelliklerini ya da mental yetileri tanımlama Sözel materyaldeki gelişimi tanımlama Beklenmedik bir olayı anlama Laboratuvarda bireyle test etme Bireyleri gözleme Bireyden günlük tutmasını isteme Bireye doğrudan sorma Bireyin hareketlerini şematize etme Standardize edilmiş test uygulama Sistematik tabulasyon Detaylı ve uzun inceleme Laboratuvar deneyi, simulasyon Doğal gözlem Kişisel dokümanlar Görüşme (mülakat), anket, tutum ölçeği Davranışsal haritalama, iz ölçümü Psikolojik test uygulama İçerik analizi Vaka çalışması Alan araştırmaları yalnızca niceliksel araştırmalar değildir. Sağlıktaki alan araştırmalarında bir nüfus incelenirken konuyla ilgili olan değişkenlerin bir kısmı niteliksel özelliğe sahip olabilir. Ayrıca, sağlık alanında yapılacak çalışmalar diğer alanlarda olduğu gibi, araştırmanın tipine ve niteliğine göre de uygulanan yöntem açısından farklılık gösterebilir (4, 5). Her veri toplama tekniğinin kendine özgü olumlu ve olumsuz yönleri bulunmaktadır. Niceliksel araştırmalarda belirli bir davranışın ya da sorunun görülme sıklığı saptanırken, genellikle bu davranışa ya da soruna yol açan nedenler, yönlendirmeler, inançlar ve değerleri tam olarak açıklamak her zaman mümkün olmamaktadır (5, 6). Niteliksel ve niceliksel araştırma yöntemleri arasındaki farkları bilmek, kullanılacak yönteme karar verme açısından sağlık hizmeti sunan kişilere yardımcı olacaktır. Tablo 2 de niceliksel ve niteliksel yöntem kullanılan araştırmalar arasındaki farklılıklar sunulmaktadır (7). Tablo 2. Niteliksel ve Niceliksel Araştırmaların Farkları NİTELİKSEL Derinlemesine anlama sağlar Neden? sorusunu sorar Motivasyonları inceler Subjektiftir Keşfe, gelişime olanak sağlar Açıklayıcıdır Davranışların, eğilimlerin, vb. asıl nedenini ortaya çıkarır Yorumlar NİCELİKSEL Oluş düzeyini ölçer Kaç tane?, Ne sıklıkta? sorularını sorar Eylemleri inceler Objektiftir Kanıt sağlar Kesindir Eylemlerin, eğilimlerin düzeyini ölçer Tanımlar Sosyal bilimlerin dışında da sıklıkla kullanılan niteliksel araştırmalar, sağlık alanında sağlıkla ilgili davranışların, inançların ve değerlerin anlaşılabilmesi ve uygun müdahalelerin geliştirilebilmesi için önemli bir yere sahiptir. Niteliksel Araştırma Uygulamaları Alanları: Erken dönemde fikir oluşturma ve hedef nüfusla karşılaşma, Niceliksel araştırmalara hazırlık; keşif, hipotez ve dil oluşturma, Niceliksel davranış ve tutum verilerinin açıklanması, anlaşılması ve aydınlatılması, Potansiyel hedef grupların bilgi gereksinmelerinin tanımlanması, Tutum veya davranış değişikliği eğilimlerinin anlaşılması, Problem tanıma ve tanımlama, İletişim stratejileri, kavram ve tedavi geliştirme, Davranış kümelerini bireysel düzlemde bağlantılandırma, Gruplardan ( küçük, elit ) bilgi toplama. Niteliksel Veri Toplama Yöntemleri: Sosyal bilimlerde sıklıkla kullanılan nitel veri toplama yöntemleri, günümüzde sağlık alanında da başvurulan ve sağlık hizmeti sunan kişilerin kullanması gereken önemli yöntemlerdir. Niteliksel araştırmalarda kullanılan veri toplama yöntemleri çok sayıdadır. Sıklıkla başvurulan veri toplama yöntemleri gözlemsel çalışmalar, derinlemesine görüşmeler ve odak grup görüşmeleridir. Bu yöntemlerin dışında, doküman incelemesi, mecazlar
yoluyla nitel veri toplama gibi yöntemler de bulunmaktadır (6, 8). Sosyal bilimlerde, tek bir yapının incelenmesi için çoklu yöntemler sıklıkla kullanılmaktadır. Veri oluşturmada çoklu tekniklerin ve kaynakların kullanımı verilerin doğruluğunun güçlendirilmesi için tercih edilebilmekte ve verinin toplam kalitesini artırmak için kullanılabilmektedir (6, 8, 9) (Şekil 1). Dokümanlar Açık Uçlu Sorularla Görüşme Arşiv kayıtları İncelenen Konu Gözlem (Doğrudan ve/veya Katılımlı) Odak Grup Görüşmeleri Standartlaştırılmış Görüşme Şekil 1. Farklı Tekniklerin Bir ya da Birkaçı ile Yapılabilecek Kombinasyonlar Farklı yöntemlerin bir arada kullanılabilmesi için öncelikle yöntemlerin uygulama özelliklerini, olumlu ve olumsuz yönlerini bilmek gerekmektedir. Bu yazıda, sağlık alanında da sıklıkla başvurulan niteliksel araştırmalarda veri toplama yöntemlerinden gözlem çalışmaları, görüşmeler ve odak grup görüşmeleri sunulmaktadır. Sevencan ve Çilingiroğlu Gözlem Çalışmaları Gözlem, niteliksel araştırmalarda yaygın olarak kullanılan veri toplama yöntemlerinden biridir. Kişileri gözleyerek, müdahalede bulunmadan veya yürütülmekte olan bir müdahale varsa buna bir başka müdahale eklemeden yapılan çalışma, saha araştırmaları ve incelemelerdir. Gözlem çalışmaları, herhangi bir ortamda oluşan davranışı ayrıntılı olarak tanımlama amacını taşımaktadır. (3, 6, 8, 10, 11). Bu yöntem, sözel olmayan davranış hakkında veri toplayan tekniklerin en önemlisidir. Gözlemlerde ağırlıklı olarak görsel veri toplanmaktadır. Gözlem türlerine ilişkin olarak, araştırmacının yapıya yönelik iki temel boyut üzerinde düşünmesi gerekmektedir. Gözlemin gerçekleşeceği ortam ya da çevrenin yapısı ile (doğal veya yapay) araştırmanın uygulanacağı ortama ilişkin araştırmacının aldığı yapısal kararlar bu iki temel boyutu oluşturur (6). İnsan davranışlarının doğal ortamı içinde gözlenmesi, bu davranışların gerçekçi bir biçimde incelenmesi için ön koşuldur. Doğal ortamından farklı bir ortamda incelenen insan davranışları tam olarak gerçeği yansıtmamaktadır. Bu yöntem diğer veri toplama yöntemleri ile birlikte veri kalitesinin artırılması amacıyla kullanılabilmektedir (3, 5, 6, 8, 11-14). Gözlem çalışmaları Tablo 3 de de sunulduğu gibi alan ve laboratuar çalışmaları olarak iki temel grupta incelenmektedir (6). Tablo 3. Gözlem Türleri Araştırmacı tarafından ortama ilişkin geliştirilen yapı Yapılandırılmamış Yapılandırılmış Gözlem Türleri Ortamın kendisi ile ilgili yapı Doğal ortam (Alan çalışması) Tür 1: Yapılandırılmamış alan çalışması (araştırmacı katılımcıparticipant) Tür 2: Yapılandırılmış alan çalışması (araştırmacı dışarıdan gözlemci-non participant) Yapay ortam (Laboratuvar çalışması) Tür 3: Yapılandırılmamış laboratuvar çalışması (araştırmacı dışarıdan gözlemci-non participant) Tür 4: Yapılandırılmış laboratuvar çalışması (araştırmacı dışarıdan gözlemci-non participant) Sağlık alanında ele alınması gereken gözlemsel alan çalışmaları Tür 1 ve Tür 2 dir. Yapılandırılmamış alan çalışması (Tür 1), davranışın gerçekleştiği doğal ortamlarda yapılmakta ve çoğu durumda araştırmacının ortama katıldığı, katılımlı gözlem olarak da ifade edilen yöntemle gerçekleştirilmektedir. Burada araştırmacı çalıştığı konuya ilişkin kültür ya da alt kültürün içine girmeye ve bir parçası olmaya çalışmalıdır. Amaç belirli bir kültürü içeriden tanımlamak olduğu için, araştırmacının elinde herhangi standart bir gözlem veya görüşme aracı bulunmamaktadır (3, 5, 6, 8, 14). Yapılandırılmış alan çalışması (Tür 2), yapılandırılmamış alan çalışması yoluyla elde edilen sonuçları doğal ortamlarda test etme amacına hizmet etmektedir. Gözlenen ortamı değerlendirebilmek amacıyla araştırmacının elinde standart bir gözlem veya görüşme aracı bulunmaktadır. Bu türün en önemli sorunu, araştırmacıya ortam üzerinde tam bir kontrol gücü vermemesidir (5, 6, 8, 11). Diğer veri toplama yöntemleri ile karşılaştırıldığında, gözlemin belirgin bazı olumlu yönleri vardır. Gözlemsel çalışmalar ile belirli bir zamanda pek çok kişinin davranışları ve birbiriyle etkileşimleri saptanabilmektedir. Gözlemin olumlu yanları sözel olmayan davranış hakkında veri sağlayabilmesi, doğal ortamda meydana gelen davranışı ortaya koyabilmesi ve zamana yayılmış analize olanak tanımasıdır. Olumsuz yanları ise, doğal ortamda yapılan çalışmalarda olduğu gibi verileri etkileyebilecek pek çok faktörün araştırmacı tarafından kontrol edilememesi, elde edilen verilerin sayıya dökülmesinin genellik- 3
Sevencan ve Çilingiroğlu le mümkün olamaması, çalışılan grubun küçük olması, gözlemin yürütüleceği gruba ya da topluma girmenin zor olması ve özellikle hassas konularda gizliliğin ortadan kalkmasıdır (5, 6, 8, 12, 13). Gözlem yaparken araştırmacının en çok güçlük çektiği noktalardan biri, neyin hangi ayrıntı ile kaydedilmesi gerektiğidir. Temel kural, araştırmanın amacına göre önemli olan her şeyin kaydedilmesidir. Gözlem sürecinde not alırken dikkat edilmesi gereken bir diğer ilke, herhangi bir olay ya da davranışın gözlendiği anda not edilmesi gerekliliğidir. Gözlem sürecinde not alırken, gözlemcinin mümkün olduğu ölçüde tanımlayıcı olması ve gözlenen olayları kendi düşünme süzgecinden geçirerek yorumlamaması gerekmektedir. Gözlemin nerede ve hangi ortamda yapıldığı, ortamda kimlerin bulunduğu, fiziksel çevrenin ne tür özellikleri olduğu, ne tür etkinliklerin ya da davranışların bu süreçte oluştuğu, iletişim sürecinin özellikleri gibi boyutlardan yola çıkarak gözlemin yapıldığı ortam ve bu ortam içinde oluşan temel davranış ve süreçlere ilişkin ayrıntılı ve tanımlayıcı notlar alınmalıdır. Araştırmacının gözlenen olaylara ilişkin düşüncelerine ve deneyimlerine yer vermesi, niteliksel araştırmalarda araştırmacının sürece etkin katılım ilkesine önemli bir örnek oluşturmaktadır (5, 6, 8). Derinlemesine Görüşmeler Derinlemesine görüşme, nitel araştırmada en sık kullanılan veri toplama aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Araştırmada kullanılacak değişken ve belirleyicilerin seçimi için kullanılan bir yöntemdir. Bireylerin deneyimlerine, tutumlarına, görüşlerine, şikayetlerine, duygularına ve inançlarına ilişkin bilgi elde etmede etkili bir yöntemdir. Derinlemesine görüşme yönteminin avantajları, incelenen konuyla ilgili olan davranışların gerçek nedenleri ve yapısal belirleyicileri hakkında daha sağlıklı bilgi alma olanağı sağlaması, katılımcıya konuların ve başlıkların ana hatlarını belirlemesinde ortam yaratması, daha derinlemesine ve detaylı bilgi sağlamasıdır. Ayrıca bu teknik, katılımcının görüşlerinin daha iyi anlaşılması, konuyla ilgili inançların, deneyimlerin ve kullanılan terminolojinin ortaya çıkarılması ve yapısal görüşmelerde ortaya çıkmayacak olan beklenmedik konuların anlaşılmasına ortam yaratmaktadır. Dezavantajları ise, görüşmelerin başarılı ve verimli olabilmesi için gerekli olan konuya vakıf, araştırma ekibinin bir parçası olan, yalnızca mekanik olarak soru soran görüşmecilerin değil, yüksek beceriye sahip, iyi eğitilmiş görüşmecilerin bulunmasının her zaman mümkün olamamasıdır. Görüşmeci öncelikle güven vermelidir. Katılımcıyı anlamak istediğini ve bunun önemini anlatabilmelidir. Görüşmeci iyi bir dinleyici olmalı, dinlerken çeşitli geri besleme yöntemleri ile katılımcıyı cesaretlendirmelidir. Araştırma sürecinin bir karşılıklı öğrenme ve deneyim paylaşımı içermesi gerektirdiği her zaman hatırlanmalıdır (6, 8, 13-15). Steward a göre görüşme türleri yönlendirici olan ve yönlendirici olmayan olarak ikiye ayrılmaktadır. Yönlendirici olan görüşmede amaç, görüşülen kişilerin verdikleri bilgiler arasındaki paralelliği ve farklılığı saptamak ve karşılaştırma yapmaktır (6). Yönlendirici olmayan görüşme ise, keşfe yönelik bir görüşme süreci gibidir. Önceden belirlenmiş herhangi bir soru, doğal olarak da yanıtlara ilişkin bir beklenti bulunmamaktadır (5, 6, 8, 14). Rubin e göre görüşme türleri sabit format anket görüşmesi, açık uçlu anket görüşmesi, açık uçlu duyarlılaştırıcı görüşme ve açık uçlu yoğunlaşmış görüşme olarak dörde ayrılmaktadır. Bunlardan ilk ikisi, içerik ve yöntem açısından yapılandırılmış görüşmeye benzemektedir. Açık uçlu duyarlılaştırılmış görüşmede önceden hazırlanmış sorular ve yanıtlarda kısıtlama yoktur ve sıradan bir konuşmadan pek farklı değildir. Açık uçlu yoğunlaşmış görüşmede ise, araştırmacının elinde önceden saptanmış konu bulunmaktadır. Bu tür görüşmelerde önceden hazırlanmış sorular yoktur, ancak üzerinde durulacak konuların belirlenmiş olması nedeniyle biraz daha yapılandırılmıştır (6). Patton a göre görüşme türleri sohbet tarzı görüşme, görüşme formu yaklaşımı ve standartlaştırılmış açık uçlu görüşme tarzı olarak üçe ayrılmaktadır. Sohbet tarzı görüşmede önceden belirlenmiş sorular bulunmamakta ve görüşmenin hangi yöne gideceği kestirilememektedir. Sorular, etkileşimin doğal akışı içinde sorulur ve görüşülen kişi kendisiyle görüşme yapıldığını bile fark etmeyebilir. Görüşme formu yaklaşımı, görüşme sırasında irdelenecek sorular ve konular listesini kapsamaktadır. Patton a göre görüşme rehber formu, görüşmecinin bu formda yer alan konu başlıkları ve alanları hakkında sorular üretmesine yardımcı olacak bir araçtır. Görüşmeci önceden hazırladığı sorularla birlikte gerekirse daha detaylı bilgi için ek soruları sorabilmektedir. Bu yöntem araştırma problemi ile ilgili tüm boyutların ve soruların kapsanmasını güvence altına almak için geliştirilmiş bir yöntemdir. Standartlaştırılmış açık uçlu görüşme de dikkatlice yazılmış ve belli bir sıraya konmuş bir dizi sorudan oluşmakta ve her görüşülen kişiye bu sorular aynı tarzda ve sırada yöneltilmektedir. Bu yöntemde görüşmeci yanlılığı daha az olmaktadır. Bu anlamda, bu yöntem bir araştırmada birden fazla görüşmecinin kullanılacağı ve araştırmanın tekrarlanacağı durumlarda etkili bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır (6, 8, 14). 4
Odak Grup Görüşmeleri Bir kişinin tek başına davranışı ile grup içindeki davranışları arasında farklar vardır. Gruplar arasında kişi kendine özgü kalıpları yaratırken aynı zamanda da içinde bulundukları kültür ve değerler sisteminin de grup içindeki temsilini sağlamaktadır (6, 8). Bir konu, ürün veya hizmet hakkında kişilerin ne düşündüğünü ve ne hissettiğini anlamak, odak grup görüşmelerinin temel amacını oluşturmaktadır. Bu amaç doğrultusunda, kişilerin kendi görüşlerini başkalarının görüşlerini de dikkate alarak özgürce ifade ettikleri sosyal bir içerik ile yüksek nitelikli veri elde edilmektedir. Odak grupta kimlerin ve kaç kişinin yer alacağı sorusu araştırmanın konusu ile doğrudan ilişkilidir. Aynı sosyal gruptan, aynı eğitim düzeyinden ve benzer sosyal geçmişten gelen kişiler odak grupta yer alabilmektedir. Bazen de farklı sosyal geçmişten gelen kişiler odak grupta yer alabilmektedir. Çoğunlukla cinsiyet temelli eşleştirme, grup üyelerinin belli konu başlıklarında tartışmalarını kolaylaştırıcı olabilmektedir. Bir çok çalışmada gruba dahil edilen kişi sayısı araştırmanın konusuna göre dört ile on arasında değişmektedir (6-8). Morgan a göre odak grup görüşmesi, araştırma konusu hakkında ortaya çıkan bir etkileşimdir. Patton a göre ise, görüşme sürecinde katılımcılar diğer katılımcıların tepkilerini ve yanıtlarını duyarlar, buradan hareketle daha önce dile getirdikleri görüşlerine eklemeler yaparlar (6, 8). Odak grup görüşmelerinin olumlu yanları arasında sosyal yönelimli bir araştırma yöntemi olması, formatın moderatöre inceleme sorusu sorma olanağı vermesi, görünüş ve içerik geçerliliğinin yüksek olmasıdır. Odak grup görüşmesinin bireysel görüşmeye göre bir dizi olumlu yanı bulunmaktadır. Bu yöntemle kısa bir sürede daha çok sayıda katılımcıya ulaşmak mümkün olabilmektedir. Bu anlamda araştırmacılara daha fazla kişiyle çalışma fırsatı yaratılmaktadır. Odak grup görüşmeleri doğası gereği etkileşimli süreçlerdir ve dinamizmi ve yaratıcılığı nedeniyle odak grup görüşmeleri yoluyla araştırmanın problemleri hakkında daha derin ve zengin bilgiye ulaşmak mümkün olmaktadır (6, 8). Odak grup görüşmeleri ile toplanan veriler inceleyici ve aydınlatıcı olmakla beraber, sonuçları bütün bir topluma genellenememektedir. Odak grup görüşmelerinde kontrol bireysel görüşmelere göre daha az olmaktadır. Özel olarak eğitilmiş görüşmecilerle uygulanabilmekte, katılımcıları bir araya getirmek zor olmakta ve rahat bir tartışma ortamı yaratmak güç olabilmektedir (6, 8, 13, 16). Odak grup görüşmeleri diğer yöntemlerden daha fazla süreç yönetimi bilgi ve becerisi gerektirmektedir. Katılımcılar arasında statü ve güç farkı varsa, aynı ortamları paylaşıyorlarsa konu ve sorular hakkında herkes aynı ölçüde katkıda bulunmayacaktır. Ayrıca odak grup görüşmelerinde soru sayısı oldukça az olmakta ve bu da Sevencan ve Çilingiroğlu keşfedilecek konu hakkında daha sınırlı bir derinlik ve ayrıntı anlamına gelmektedir. Odak grup sürecinin en zayıf yanlarından biri gruptaki kişilik farklılıklarına çok duyarlı olmasıdır. Burada en büyük görev, süreci yöneten kişiye düşmektedir (6, 8). Sağlık alanında yapılacak çalışmalarda, araştırılan soruna çözüm yolu ararken kişilerin davranışlarına yol açan nedenlerin, yönlendirmelerin, inançların ve değerlerin anlaşılması gerektiği unutulmamalıdır. Bunun için niteliksel yöntemlerle veri toplanırken verinin kalitesi açısından hangi yöntemin uygulanacağına doğru karar vermek gerekmektedir. Tablo 4 te niteliksel araştırmalarda sıklıkla kullanılan derinlemesine ve odak grup görüşmelerinden hangisinin uygun olacağına karar verirken kullanılabilecek kriterler özetlenmiştir (7). Tablo 4. Niteliksel Araştırmalarda Sıklıkla Kullanılan Derinlemesine Ve Odak Grup Görüşmelerinden Hangisinin Uygun Olacağına Karar Verirken Kullanılabilecek Kriterler Değerlendirilmesi Gereken Konu Grup etkileşimi Grup baskısı/soysal baskı Konunun duyarlılığı Bireysel yanıtların derinliği Görüşmeci yorgunluğu Uyarıcı materyaller Bilginin sürekliliği Odak Grup Görüşmeleri Derinlemesine Görüşmeler Katılımcıların Grup etkileşimi etkileşimi yanıtlarda sınırlayıcı ya da zenginleştirmeye ya verimsiz olacaksa da yeni ve değerli düşüncelerin ortaya çıkmasına neden olacaksa Grup baskısı/sosyal Grup baskısı/sosyal baskılar katılımcıların baskılar yanıtların düşünce süreçlerini ortaya çıkmasını ateşleyecek ve çelişkili engelleyecek ve düşüncelere açıklık sonuçların anlamını getirecekse karıştıracaksa Konu, katılımcıların Konu, katılımcıların yanıtlarını engelleyecek bir grup içinde ya da bilgi aklanmasına konuşmasını neden olacak kadar engelleyecek kadar duyarlı değilse duyarlı ise Konu, tek tek her kişinin bildiklerini ya da konu ile ilgili söyleyebileceklerini on dakikadan kısa bir sürede tamamlayabileceği bir konuysa Araştırma için tek araştırmacının istendiği durumlarda, çok sayıda grup araştırmacı yorgunluğu yaratmayacaksa Uyarıcı materyaller çok sayıda değilse Tek konu derinlemesine inceleniyorsa ve davranış örüntüleri pek önemli değilse Her kişiden daha derinlemesine bilgi edinilmek istendiği daha karmaşık konular ve/veya bilgili yanıtlayıcılar söz konusuysa Birden çok araştırmacının yer alabileceği durumlarda, araştırmacılardan birinin görüşmelerden yorulması mümkünse Daha çok sayıda uyarıcı materyalin değerlendirilmesi gerekiyorsa Tutum ve davranışların bireysel düzlemde birbirleriyle nasıl ilişkilendikleri anlaşılmak isteniyorsa Devam ediyor... 5
Sevencan ve Çilingiroğlu Tablo 4. [Devamı] Görüşme rehberi ile ilgili denemeler Gözlem Lojistik Maliyet ve zamanlama Anlamlı bir konu rehberi oluşturabilmek içi yeterli bilgi varsa Karar vericilerin kullanıcılarla ilgili bilgileri ilk elden almaları önemli ve istenen bir durumsa Hedef gruptan kabul edilebilir sayıda bir grup insan belli bir yerde bir araya gelebiliyorsa Bütçe kısıtlıysa ve bilginin bir an önce geri gelmesi gerekiyorsa Her görüşme sonrasında görüşme rehberini geliştirmek gerekiyorsa İlk elden alınacak kullanıcı bilgileri kritik önem taşımıyor ya da mümkün değilse Yanıtlayıcılar coğrafi olarak dağınık yerlerdeyse ya da başka nedenlerle bir araya gelemiyorlarsa Bütçe daha yüksek maliyetleri kabul edebiliyorsa ve bilginin hızlı geri dönmesi o kadar önemli değilse Sonuç olarak, sağlık alanında sağlığı etkileyen çok sayıda faktör olduğu dikkate alındığında bu faktörlerin boyutunu, etkileme güçlerini ve karşılıklı etkileşimlerini bilmek, bireyin ya da toplumun sağlığını geliştirebilme ve sürdürebilme yolunda yapılacak girişimler için ipuçları sağlayacaktır. Sağlığı geliştirmek ve sürdürmek, bireyin ve toplumun sağlıkla ilgili davranışlarını, inançlarını ve değerlerini öğrenerek, bu doğrultuda uygun müdahale yöntemleri geliştirerek mümkün olacaktır. 9. Yin RK. Case Study Research, Design and Methods, Sage Pub. Londra, 1994. p.39. 10. Vaughan JP, Morrow RH. Epidemiyolojik Saha Araştırmaları. Bölüm 7. Bölge Sağlık Yönetiminde Epidemiyoloji El Kitabı. Çeviri Editör: Bertan M, Enünlü T. Ankara, 1990. 11. Hançerlioğlu O. Toplumbilim Sözlüğü. Büyük Fikir Kitapları Dizisi: 74. 3. Baskı. ISBN: 975-14-0477-0. Ankara, Ocak 2001.8 12. Aksit B. Toplum Kültür ve Sağlık. Halk Sağlığı Temel Sağlığı. İçinde: Bertaz M. Güler Ç. (editörler). Ankara: Güneş Kitabevi: 1997. p. 13-26. 13. Pelto PJ, Pelto GH. Anthropological Research: The Structure of Inquiry. Cambridge University Press. USA, 1986. 14. Kottak CP. İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış. Antropoloji. ISBN: 975-8382-60-8. Ütopya Yayınları: 53. Ankara, 2002. 15. Campbell O. Social Science Methods for Research on Reproductive Health. WHO/RHR/SOC/99.1. Geneva, 1999. http://www.who.int/reproductive-health/publications/ social_science/ (07/10/2007). 16. Lyon EF, Trost J. Conducting Focus Group Sessions. Studies in Family Planning. 1981. 12; 12, Part 1. pp. 443-449. 1981. KAYNAKLAR 1. Scrimshaw SCM. Combining Quantitative and Qualitative Methods in the Study of Intrahousehold Resourse Allocation. Food and Nutrition Bulletin, Supp. 15. Tokyo: United Nations University Press, 1990: 186-198. 2. Sommers R, Sommers B. A Practical Guide to Behavioral Research. 2nd ed. New York. Oxford University Press. 1986. 3. Güvenç B. İnsan ve Kültür. Büyük Fikir Kitapları Dizisi: 20. 11. Baskı. ISBN: 975-14-0289-1. Ankara, Ekim 2005. 4. Tezcan S. Epidemiyoloji: Tıbbi Araştırmaların Yöntem Bilimi. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı Yayını. Yayın no: 92-1. Ankara, 1992. 5. Giddens A. Sosyoloji. Hazırlayan: Cemal Güzel. 4. Baskı. ISBN: 975-8087-36-3. Ayraç Yayınevi. Ankara, 2005. 6. Yıldırım A, Şimşek H. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. ISBN:975-0200-07-1, Ankara, Ekim 2006. 7. Debus M. Odak Grup Araştırmalarında Mükemmellik İçin El Kitabı. Çev: Hande Harmancı. Marmara Sağlık Eğitimi Araştırma Vakfı. Yayın No: 2. ISBN: 975-92343-1-9. İstanbul, Haziran 2003. 8. Kümbetoğlu B. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma. İnceleme-Araştırma: 179. 1. Baskı. ISBN: 975-8803-51-4. İstanbul, Kasım 2005. 6