ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Fırat PALA EKONOMİK ÖNEME SAHİP BAZI SOĞANLI BİTKİLERİN DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA KÜLTÜR OLANAKLARI TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EKONOMİK ÖNEME SAHİP BAZI SOĞANLI BİTKİLERİN DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA KÜLTÜR OLANAKLARI Fırat PALA YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu Tez 10/02/ 2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza İmza İmza Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN Yrd. Doç. Dr. Süleyman KIZIL Prof. Dr. Saliha KIRICI 1. DANIŞMAN 2. DANIŞMAN ÜYE İmza Yrd. Doç. Dr. Abdulhabip ÖZEL ÜYE İmza Yrd. Doç. Dr. Özgül GÖRMÜŞ ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: ZF2005YL39 Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, şekil, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmesinde kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ EKONOMİK ÖNEME SAHİP BAZI SOĞANLI BİTKİLERİN DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA KÜLTÜR OLANAKLARI Fırat PALA ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman (lar): Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN Yrd. Doç. Dr. Süleyman KIZIL Yıl : 2006, Sayfa: 61 Jüri : Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN Prof. Dr. Saliha KIRICI Yrd. Doç. Dr. Süleyman KIZIL Yrd. Doç. Dr. Abdulhabip ÖZEL Yrd. Doç. Dr. Özgül GÖRMÜŞ Bu çalışma, ile Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Deneme Alanında 2004-05 yetiştirme sezonunda kurulan soğanlı bitkiler koleksiyon bahçesinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi florasında yayılış gösteren ve ihraç edilen önemli bazı soğanlı bitki türlerinin Diyarbakır ekolojik koşullarında yetiştirilebilme olanakları araştırılmıştır. Tarla çalışmalarında materyal olarak Amaryllis ssp., Crocus sativus, Fritillaria imperialis, Fritillaria persica, Galanthus ssp., Hyacinthus orientalis, Iris germanica., Narcissus pseudonarcissus, Narcissus tezzetta, Sternbergia clusiana ve Tulipa ssp. kullanılmış ve dikimde soğan çevre uzunluğu, bitki boyu, bitki başına yaprak sayısı, yaprak eni, yaprak uzunluğu, bitki sap çapı, çiçek sayısı, çiçek eni, çiçek boyu, hasatta soğan çevre uzunluğu, yavru soğan sayısı ve soğan çevre artış oranı özellikleri incelenmiştir. Araştırma sonucunda, ele alınan türlerde çiçeklenme periyodunun yaklaşık altı ay gibi bir süreye yayıldığı belirlenmiştir. Hyacinthus, Sternbergia ve Fritillaria türleri bölgede doğal olarak yetişmekte olup adaptasyon bakımından uyumlarının oldukça iyi olduğu; Fritillaria imperialis, Fritillaria persica, Hyacinthus orientalis ve Sternbergia clusiana da sırasıyla, dikimde soğan çevre uzunluğu 15.6, 15.8, 15.5 ve 19.8 cm, bitki boyu 35.2, 33.4, 19.6 ve 28.2 cm, hasatta soğan çevre uzunluğu 20.6, 23.1, 16.0 ve 18.7 cm, yavru soğan sayısı 1.4, 2.4, 3.2 ve 1.4 adet/bitki, çiçek sayısı 5.6, 40.4, 14.7 ve 2,2 adet/bitki ve soğan çevre artış oranı 31.86, 46.16, 3.0 ve - 2.6 olarak tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Soğanlı bitkiler, Diyarbakır, agronomik özellikler I

ABSTRACT MA THESIS CULTURAL POSSIBILITIES OF ECONOMICALLY IMPORTANT SOME BULB PLANTS UNDER ECOLOGICAL CONDITIONS OF DIYARBAKIR UNIVERSITY OF CUKUROVA DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES Supervizors : Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN Assistant Prof. Süleyman KIZIL Year : 2006, Pages: 61 Jury : Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN Prof. Dr. Saliha KIRICI Assistant Prof. Süleyman KIZIL Assistant Prof. Abdulhabip ÖZEL Assistant Prof. Özgül GÖRMÜŞ The purpose of this study was to determine cultivating possibilities of some imported bulb plants and some bulbs naturally growing in Southeast Anatolia region. The study was carried out at Department of Field Crops, Faculty of Agriculture University of Dicle in 2004-05 growing season. In the field trial, Amaryllis spp., Crocus sativus, Fritillaria imperialis, Fritillaria persica, Galanthus spp., Hyacinthus orientalis., Iris germanica., Narcissus pscudonarcissus, Narcissus tezzetta, Sternbergia clusiana and Tulipa ssp. Species were used, and bulb circle before planting, plant height, number of leaf per plant, leaf width, leaf length, plant stem diameter, number of flower per plant, flower width, flower length, bulb circle length in harvest, number of bulblet per plant and increase of bulb circle percentage were investigated. It has been determined that flowering period is lasted about six months. Hyacinthus, Sternbergia and Fritillaria species, which are grown in the region of Southeast Anatolia, in good accord in terms of adaptation ability. Bulb circle at planting, plant height, bulb circle at harvest, number of flower, increase of bulb circle percentage, and number of bulblet of Hyacinthus, Sternbergia and Fritillaria species were determined as 15.6, 15.8, 15.5 and 19.8 cm for bulb circle at planting, 35.2, 33.4, 19.6 and 28.2 cm for plant height, 20.6, 23.1, 16.0 and 18.7 cm for bulb circle at harvest, 1.4, 2.4, 3.2 and 1.4 pieces/plant for number of bulblet per plant, 5.6, 40.4, 14.7 and 2,2 pieces/plant for number of flower per plant and 31.86, 46.16, 3.0 and - 2.6 for increase of bulb circle percentage. Key Words: Bulb plants, Diyarbakır, agronomic properties II

TEŞEKKÜR Öncelikle bana bu konu üzerinde çalışma fikrini veren, çalışma sırasında kaynak bulmama yardımcı olan, sonuçların yorumlanmasında katkı sağlayan bilgi ve önerileriyle yol gösteren birinci tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN e, deneme materyalinin teminini, deneme alanının tesisini, gözlem araç gereçlerini sağlayan, konuyla ilgili her türlü bilgiyi ve belgeyi temin eden, verilerin istatistik analizinde, bitkilerin gözlem ve fotoğraflarının çekilmesinde yardımlarını esirgemeyen ikinci tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Süleyman KIZIL a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca eğitimimin her aşamasında manevi her türlü desteği sağlayan değerli eşim ve tüm aileme teşekkürü bir borç bilirim. III

İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VI RESİMLER DİZİNİ... VIII 1.GİRİŞ...1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR...4 3. MATERYAL VE METOD...14 3.1. Materyal...14 3.1.1. Deneme Yeri ve Yılı...14 3.1.2. Deneme Materyali...14 3.1.3. Toprak Özellikleri...14 3.1.4. İklim Özellikleri...15 3.2. Metot...17 3.3. Araştırmada İncelenen Özellikler...17 3.4. Verilerin Değerlendirilmesi...18 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA...19 4.1. Fenolojik Gözlemler...19 4.2. Amaryllis ssp. nin Agronomik Özellikleri...20 4.3. Crocus sativus un Agronomik Özellikleri...23 4.4. Fritillaria imperialis in Agronomik Özellikleri...22 4.5. Fritillaria persica nın Agronomik Özellikleri...25 4.6. Galanthus ssp. nin Agronomik Özellikleri...26 4.7. Hyacinthus orientalis in Agronomik Özellikleri...27 4.8. Iris germanica nın Agronomik Özellikleri....28 4.9. Narcissus pseudonarcissus in Agronomik Özellikleri...29 4.10. Narcissus tazzetta nın Agronomik Özellikleri...31 4.11. Sternbergia clusiana nın Agronomik Özellikleri...32 4.12. Tulipa ssp. nin Agronomik Özellikleri...33 IV

5. SONUÇ VE ÖNERİLER...35 5.1. Sonuç...35 5.2. Öneriler...37 6. DENEME ALANINDAN GÖRÜNTÜLER...38 KAYNAKLAR...56 ÖZGEÇMİŞ...61 V

ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa No Çizelge 3.1. Deneme Toprağının Analiz Sonuçları...14 Çizelge 3.2. 2004-05 Yetiştirme Sezonu ve Uzun Yıllar Aylık Sıcaklık, Yağış ve Nispi Nem Verileri...16 Çizelge 4.1. Soğanlarla İlgili Fenolojik Gözlemler...19 Çizelge 4.2. Amaryllis ssp. ye Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...21 Çizelge 4.3. Crocus sativus a Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerler...23 Çizelge 4.4. Fritillaria imperialis ye Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...24 Çizelge 4.5. Fritillaria persica ya Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...26 Çizelge 4.6. Galanthus ssp. ye Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...27 Çizelge 4.7. Hyacinthus orientalis e Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...28 Çizelge 4.8. Iris germanica ya Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...29 Çizelge 4.9. Narcissus pseudonarcissus a Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...30 VI

Çizelge 4.10. Narcissus tazzetta ya Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...31 Çizelge 4.11. Sternbergia clusiana ya Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...33 Çizelge 4.12. Tulipa ssp. ye Ait Minimum-Maksimum ve Ortalama Değerler ile ±SDev (Standart Sapma), SEM (Standart Hata Ortalaması) ve CV (Değişim katsayısı) Değerleri...34 VII

RESİMLER DİZİNİ Sayfa No Resim 1. Deneme alanının parselasyonunun bir görünümü...38 Resim 2. Amaryllis ssp. parselinden genel bir görünüm...38 Resim 3. Amaryllis ssp. çıkışın ileri aşamasında bir görünüm...39 Resim 4. Crocus sativus parselinin genel bir görünümü...39 Resim 5. Crocus sativus un genel bir görünümü...40 Resim 6. Crocus sativus un çiçekli görünümü...40 Resim 7. Crocus sativus un çiçekli görünümü...41 Resim 8. Fritillaria imperialis te çıkışın bir görünümü...41 Resim 9. Fritillaria imperialis te çıkışın ileri aşamasında bir görünüm...42 Resim 10. Fritillaria imperialis in çiçekli görünümü...42 Resim 11. Fritillaria imperialis ın çiçekli görünümü...43 Resim 12. Fritillaria persica da çıkışın ileri aşamasında bir görünüm...43 Resim 13. Fritillaria persica nın çiçekte görünümü...44 Resim 14. Fritillaria persica nın çiçekte görünümü...44 Resim 15. Fritillaria persica nın meyvede görünümü...45 Resim 16. Galanthus ssp. parselinin genel bir görünümü...45 Resim 17. Galanthus ssp. nin çıkışta görünümü...46 Resim 18. Galanthus ssp. nin çiçekte görünümü...46 Resim 19. Galanthus ssp. nin çiçek görünümü...47 Resim 20. Hyacinthus orientalis in çiçeklenme öncesi görünümü...47 Resim 21. Hyacinthus orientalis parselinden bir görünümü...48 Resim 22. Hyacinthus orientalis in çiçek görünümü...48 Resim 23. Iris germanica parselinin genel bir görünümü...49 Resim 24. Iris germanica nın çiçekli görünümü...49 Resim 25. Iris germanica nın çiçek görünümü...50 Resim 26. Narcissus tazetta parselinin genel bir görünümü...50 Resim 27. Narcissus tazetta nın çiçeklenme başlangıcı görünümü...51 Resim 28. Narcissus tazetta nın çiçek görünümü...51 Resim 29. Narcissus pseudonarcissus çiçeklenme görünümü...52 Resim 30. Sternbergia clusiana parselinin genel bir görünümü...52 VIII

Resim 31. Sternbergia clusiana da çıkışın ileri aşamasında bir görünüm...53 Resim 32. Sternbergia clusiana nın çiçeklenme görünümü...53 Resim 33. Sternbergia clusiana nın çiçek görünümü...54 Resim 34. Tulipa ssp. nin parselinin genel bir görünümü...54 Resim 35. Tulipa ssp. nin çiçeklenme görünümü...55 Resim 36. Tulipa ssp. nin çiçek görünümü...55 IX

1. GİRİŞ Fırat PALA 1. GİRİŞ Dünya üzerinde 750.000 ile 1.000.000 arasıda değişen bitki türünün bulunduğu tahmin edilmektedir. Bugüne kadar bunun yaklaşık olarak 500.000 kadarı teşhis edilip isimlendirilmiştir. Günümüzde; doğadan bilinçsizce yapılan sürekli ve yoğun toplama sonucu; bitkilerin doğal floradaki nesli giderek azalmakta, birçoğu kaybolma noktasına yaklaşmış ve bazıları da kaybolmaya yüz tutmuştur. Kayıplar; özellikle soğan, kök, rizom, yumru ve çiçekleri drog ve baharat olarak kullanılan bitkilerde kendini daha çok hissettirmektedir (Özgüven, 1980; Özgüven 1999; Koç, 2001). Çiçek soğanı; besin maddelerini depolayan etli pullara sahip toprakaltı depo organıdır. Soğanlı bitkilere en iyi örnek lale, sümbül, süsen, zambak ve nergizdir. Diğer geofit olarak bilinen bitkiler farklı depolama organlarına sahiptirler. Glayöl, safran (kormus), Dahlia (yumru) ve bazı süsenler (rizom) bu gruba örnek olarak verilebilir (Kızıl, 2005). Soğanlı ve yumrulu süs bitkileri (geofitler) esas itibariyle monokotiledon familyalara (Liliaceae, Iridaceae, Amaryllidaceae, Orchidaceae vb.) mensupturlar. Ancak yumrulu ve yumru köklü bazı süs bitkileri Primulaceae (Cyclamen ssp.), Papaveraceae (Corydalis ssp.), Ranunculaceae (Eranthis ssp., Anemone ssp., Ranunculus ssp.), Asteraceae (Dahlia ssp., Liliatris ssp.), Geraniaceae (Geranium ssp.) dikotiledon bitki familyalarında da yer almaktadır. Monokotiledon familyalarda bulunan soğanlı ve yumrulu bitkilere, dikotiledon familyalardaki yumrulu ve yumru köklü bitkileri eklediğimizde tür sayıları 700 e, alttür, varyete hibritlerle birlikte bu sayı 1000 e ulaşmaktadır (Arslan 1998). Ülkemizde Liliaceae familyasında Allium (146), Fritillaria (31), Ornithogalum (26), Gagea (25), Muscari (22), Colchicum ( 22), Bellevalia (18), Asphodeline (14), Tulipa (14) ve Scilla (14) türleri; Amaryllidaceae familyasında Galanthus (9), Sternbergia (7 ) ve Narcissus (7) türleri; Iridaceae familyasından Iris (38), Crocus (32) ve Gladiolus (9) türleri; Araceae familyasında Arum (11), Biarum (6); Orchidaceae familyasında Ophrys (27), Orchis (20), Dactylorhiza (10) cinslerine ait türler bulunmaktadır (Davis, 1984-1988; Tanker ve ark.,1998; Zeybek,1985). 1

1. GİRİŞ Fırat PALA Güneydoğu Anadolu Bölgesi içersinde doğal olarak yetişen endemik ve nesli tehlike altında olan geofitler Liliaceae familyasında Allium (33), Fritillaria (7), Ornithogalum (7), Gagea (8), Muscari (4), Colchicum(4), Bellevalia (5), Asphodeline (4), Tulipa (2) ve Scilla (5) türleri; Amarylllidaceae familyasında Galanthus (1), Sternbergia (2); Iridaceae familyasından Iris (14), Crocus (5) ve Gladiolus (5) türleri; Araceae familyasında Arum (2), Biarum (2), Orchidaceae familyasında Ophrys (16), Orchis (12) ve Dactylorhiza (4) taksonlarına ait türler bulunmaktadır (Altan ve ark.,1990). Doğal çiçek soğanları ihracatından yılda ortalama 2-2.5 milyon dolarlık gelir elde edilmektedir. Türkiye den ihracatı yapılan türlerin sayısı yaklaşık 20 olup, bunların en önemlileri; Leucojum aestivum (Göl soğanı), Galanthus elwesii (Toros kardeleni), Sternbergia lutea (Karaçiğdem), Arum italicum (Yılan fıstığı), Geranium tuberosum (Devetabanı), Anemone blanda (Yoğurt çiçeği), Cyclamen hederifolrum (Siklamen), Cyclamen coum, Cyclamen cilicium, Fritillaria persica (Adıyaman lalesi), Fritillaria imperialis (Ağlayan gelin), Eranthis hyemalis (Sarı kar çiçeği), Lilium candidum (Mis zambağı), Dracunculus vulgaris (Yılan bıçağı) türleridir (Atay, 1996). Soğanlı bitkiler ve özellikle lale dendiği zaman ilk akla gelen ülke Hollanda dır. Lale bu ülkeye Orta Asya dan getirilmiştir. Türkler bu bitkinin tarımını Hollandalılardan çok önceleri yapmış, ancak ilk bitkinin 16. yüzyılın sonunda Hollanda da yetiştirilmesiyle birlikte lalenin ünü giderek artmaya başlamıştır. Hollanda da yetiştirilen bir çok soğanlı bitki bu ülkenin yerli bitkisi olmayıp oldukça uzak yerlerden getirilmişlerdir. Örnek olarak, Dahlia Meksika dan, Amaryllis Güney Amerika dan, Freesia Güney Afrika dan getirilmiştir. Hollanda iklimi birçok soğanlı bitkinin yetiştirilmesi için oldukça uygundur. Hollanda da günümüzde 22 bin hektarlık alanda soğanlı bitki üretimi yapılmaktadır (Kızıl, 2005). Bu açıdan değerlendirildiğinde ülkemiz coğrafyası bu bitkilerin yetiştirilmesi bakımından oldukça uygundur. Geofitlerden peyzaj, balkon iç ve dış mekan bitkisi ve kesme çiçek olarak faydalanılmaktadır. Bu bitkilerden bir çoğu kolaylıkla yetiştirilmekte, çok yıllık karakterler göstermekte birlikte tüketiciler tarafından beğenilmektedir. Çiçek soğanı 2

1. GİRİŞ Fırat PALA üretiminin analizi yapıldığında 6 cinsin (Gladiolus, Hyacinthus, Iris, Lilium, Narcissus, ve Tulipa) üretimin % 90 ını karşıladığı görülmektedir. Bununla birlikte, soğanlı bitkilerin birçok kullanım alanları bulunmaktadır. Hyacinthus, Narcissus ve Iris türleri parfümeri ve kozmetik sanayiinde, Crosus türleri ise doğal boyadan ilaç, gıda ve birçok alanda kullanılmaktadırlar. Dünya safran (Crocus sativus L.) üretiminin sınırlı olması ve birim fiyatının da yüksek olması nedeniyle üretiminin yapıldığı ülkelerde üretici gelirleri oldukça yüksektir. Türkiye de 2001 yılında yerli safranın prakende 1 kg fiyatı 5-6 milyar olduğu belirtilmektedir (Hertogh ve ark., 1992; Gümüşsuyu, 2002). Türkiye değişik iklim koşullarına sahip olması ve üç floristik bölgenin kesiştiği bir coğrafyada bulunması nedeni ile bitki tür çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Floranın 1/3 ü (%34.8) endemik olup tür sayısının 3708 civarında olduğu belirtilmektedir (Şehirali ve ark., 2005). Süs bitkisi olarak değerlendirilmek üzere yurtdışına gönderilen soğan ve yumruların % 90 lık kısmı doğadan sökülmekte olup, geriye kalan % 10 luk kısmı ise kültürü yapılan türlerden oluşmaktadır. Her yıl doğadan yapılan söküm, özellikle Galanthus ssp. de doğal populasyonun hızla azalmasına neden olmaktadır. Bunun sonucunda da ülkemiz geofitleri yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmaktadır (Ekim ve ark.,1991; Ildır, 1993). Soğanlı bitkilere ait ihtiyaç duyulan bitkisel materyalin karşılanmasında, doğadan toplama yerine yeterli miktarda üretiminin yapılarak doğayı korumanın gerekliliği de gün geçtikçe daha iyi anlaşılmaktadır. Bu çalışma ile, ekonomik öneme sahip ve ihraç edilen Amaryllis ssp., Crocus sativus, Galanthus ssp., Hyacinthus orientalis, Iris germanica, Narcissus pseudonarcissus, Narcissus tezzetta, Sternbergia clusiana ve Tulipa ssp. ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi florasında yayılış gösteren Fritillaria imperialis, Fritillaria persica ve Sternbergia clusiana nın Diyarbakır ekolojik koşullarında kültür olanaklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ülkemizde ve dünyada soğanlı ve yumrulu bitkilerle ilgili olan çok sayıda bilimsel çalışma bulunmaktadır. Aşağıda bunlarla yakın ilgili olanlardan bazıları verilmiştir. Scanzoni (1971), Fritillaria türlerinin güneşli-yarı gölge alanlarda ve kireçli topraklarda yetişebildiğini, soğanlarının kışa dayanıklı çiçek soğanları grubuna girdiğini, bitkinin Nisan- Mayıs aylarında turuncu renkte çiçek açıp yaklaşık 80 cm ulaşabildiğini bildirmiştir. Araştırıcı ayrıca, F. imperialis in kendine has kokusunun farelere karşı repellent etkiye sahip olduğunu, nadir ve tehlike altında olan bitkilerin etrafının bu bitki ile çevrilmesinde farelerin zararının aza indirilebileceğini belirtmektedir. Baytop (1984), Crocus sativus ile ilgili olarak bitki boyunu 20-30 cm arasında, sonbaharda yapraklar ile birlikte mor renkli çiçekler oluşturduğunu, melez kökenli olduğundan tohum vermediğini, çiçeğinin üç parçalı olup, uçucu ve sabit yağ, acı madde (pikroksin) ve kırmızı renkli boyar madde (krosin) içerdiğini, sinir sistemi uyarıcı, iştah açıcı, adet söktürücü, koku ve renk verici olarak kullanıldığını; Fritillaria imperialis in Doğu Anadolu Bölgesinde yaygın olarak bulunduğunu ve çok güzel görünümünden dolayı daha çok süs bitkisi olarak kullanıldığını; Fritillaria persica nın zehirli bir bitki olduğunu, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaygın olarak bulunduğunu ve süs bitkisi olarak kullanıldığını; Galanthus ssp. nin erken ilkbaharda beyaz renkli, sarkık ve çan şeklinde çiçek açtığını, soğanlarında galantamin alkoloidi mevcut olduğunu, son yıllarda kas yumuşatıcısı olarak (çocuk felcinde) kullanıldığını, ayrıca soğanının lapa halinde haricen çıbanları olgunlaştırmak için kullanıldığını; Hyacinthus ssp. nin 15-20 cm boylanabilen bitkinin açık ve koyu renkli çiçeklerinin 6 parçalı olduğunu, 5-15 adet çiçeğin gövde üzerinde seyrek bir salkım oluşturduğunu, Güneydoğu Anadolu dağlarında doğal olarak yetiştiğini, soğanlarının yumuşatıcı ve çıban açıcı ve süs bitkisi olarak ta kullanıldığını; Iris ssp. nin yaprakları kılıca benzediğini, çiçeklerinin büyük mor renkli olduğunu, nişasta ve uçucu yağ (iron) içerdiğini, idrar söktürücü ve safra attırıcı etkisinin olduğunu ancak daha çok süs bitkisi olarak kokusu için yetiştirildiğini; Narcissus tezzetta nın 20-80 cm boylanabilen 2-10 tanesi bir arada beyaz çiçekli ve ortasında 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA sarı renkli taç bulunduğunu, içerdiği narcissin zehirli alkoloidinin kusturucu ve ishal yapıcı olduğunu, kurutulmuş çiçeklerinin yatıştırıcı, müshil ve ateş düşürücü olarak kullanıldığını; Narcissus pseudonarcissus un ise ülkemizde daha çok süs bitkisi olarak yetiştirildiğini belirtmiştir. Altan ve ark. (1985), Akdeniz kıyı bölgesinde doğal olarak yetişen ve dış satım açısından önem taşıyan 21 cinse ait 56 geofit türünün bölgedeki yayılış alanlarının belirlenmesine çalışmışlardır. Doğal yetişme ortamında yapılan sökümlerden; Galanthus elwesii Hook, Eranthis hyemalis, Anemone ve Leucojum aestivum türlerinin sökümden olumsuz yönde etkilendiklerini saptamışlardır. Talia (1985), İtalya da Bari Üniversitesi Ziraat Fakültesi kampus alanında 1983-1984 yılları arasında 3 ayrı Tulipa türünde yaptığı çalışmada en düşük ve en yüksek yaprak uzunluklarını ve çiçek verimini sırasıyla 3.5-7.2 cm ve 14-67 çiçek/m 2 olarak saptamıştır. Ayrıca çiçeklerin 14 Ocak ve 2 Nisan tarihleri arasında 80 günlük bir periyotta hasat edilebileceklerini belirtmiştir. Kostak ve Köse (1986), Anemone coronaria L. nin Türkiye de Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerinde yayılış göstermekte olduğunu, bu türün 4 botanik varyete altında sınıflandırıldığını, çiçek ve yaprak özellikleri bakımından çok geniş varyasyon gösterdiğini belirtmişlerdir. Ayrıca bu bitkilerin kış aylarında, yumruları ile birlikte doğadan çiçekli olarak sökülerek, iç piyasada tüketildiğini bildirmişlerdir. Altan ve ark. (1992), ticari ve özellikle dışsatım açısından önem taşıyan bazı soğanlı ve rizomlu süs bitkilerinin, GAP Bölgesi'nde tarla koşullarında, üretim durumlarını belirlemek amacıyla Ç.Ü. Ziraat Fakültesi GAP Araştırma İstasyonunda (Koruklu-Şanlıurfa) 1988-1991 yılları arasında yaptıkları araştırmada I. ve II. deneme döneminde sırasıyla, Fritillaria persica da soğan kaybının % 3-6, yavru soğan oluşumunun % 33-38, soğan çevre büyüklüğünün 19.00 cm, soğan çevre uzunluğundaki artış oranının % 1.5-3.1 olduğunu; Fritillaria imperialis te ise ortalama soğan kaybının % 4-4, yavru soğan oluşumunun % 27-35, soğan çevre büyüklünün 18.00 cm, soğan çevre artış oranının % 1.1-3.3 olduğunu belirlemişlerdir. Araştırmadan elde edilen sonuçlar; soğanlı bitkilerin, ticari amaçlı üretimlerinin, GAP Bölgesi'nde başarılı bir şekilde yapılabileceğini ve özellikle 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA Gladiolus ssp., Polianthus tuberosa ve Lilium candidum gibi bitkilerin öncelikli ele alınabilecek bitkiler olabileceğini göstermiştir. Gude (1992), Hyacinthus türünün çoğaltılmasındaki ana problemin genç soğanların dikimden sonra dormant durumda kalmasından kaynaklandığını, araştırıcı dikimden sonra ışık kalitesi ve düşük sıcaklığının dormant olmayan soğanların sayısında bir artış olup olmadığını araştırmak için; ışık uygulamasının yeni oluşan soğan sayısını etkilemediğini ancak yeni soğancıkların oluşmasını etkilediğini belirlemiştir. Ayrıca, ışık uygulamasının dormant olan genç soğanların yaprak sayılarını olumsuz etkilediğini, yaprak sayısı üzerine ışık uygulamasının doğal üretim ortamında pozitif etkisinin gözlendiğini belirlemiştir. Bununla birlikte, verimdeki % 30-45 lik artışın ışık uygulanmasından kaynaklandığını bildirmiştir. Rebers, (1992), dikim zamanı ve yaprak gübresinin Scilla sbirica nın soğan verimi üzerine etkisini araştırmıştır. Araştırıcı dikim tarihinin soğan verimi üzerine etkili ve önemli bir faktör olduğunu, yaprak gübresinin verimde etkili olduğunu belirlemiştir. Hagiladi ve ark. (1992), dikim derinliğinin artması ile bitkide direkt ve endirekt etkilerin meydana geldiğini, soğanların dikim derinliklerinin artması ile bitkilerin çıkışında bir gecikmenin meydana geldiğini ve çıkış % sini azaldığını bildirmiştir. Yeni gelişen sürgün sayısı yaprak ve çiçekli dal sayısı, yavru soğan sayısı, taze ve kuru soğan ağırlıklarının dikim derinliği ile negatif korelasyon gösterdiklerini tespit etmişlerdir. Benschop (1993), Crocus türlerinin bahçe bitkileri kültüründe sonbahar, kış ve baharda çiçeklendiklerini, bunların içinde en önemlilerini oluşturan grubun baharda çiçeklenen çeşit ve türler olduğunu bildirmiştir. Ayrıca, Crocus lar bahçe ve saksı bitkisi olarak kullanıldıklarını, Crocus sativus un sonbaharda çiçeklenen en önemli tür olduğunu, bitkinin kurutulan turuncu kırmızı stigmalarının tıp gıda, tekstil, boya ve ilaç gibi oldukça geniş bir kullanım alanına sahip soğan olduğunu belirtmektedir. Araştırıcı bununla birlikte, Crocus türlerinin sınıflandırılmasında birçok karekterin göz önüne alındığını, günümüzde Crocus cinsini kayıtlı 66 türünün bulunduğunu ve birçok Crocus türünün (30 tür) İspanya, Yunanistan ve Küçük Asya da yayılış gösterdiğini bildirmiştir. 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA Hanks (1993), Beyaz nergiz in Ziva çeşidinin İsrail de çiçek üretimi, saksı bitkisi ve bahçe bitkisi olarak kullanıldığını ve ilkbahar ekimlerinin bu bitkinin üretimi için uygun olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı, nergiz için optimum dikim tarihinin Mayıs ın 2. haftası olduğunu belirtmektedir. Bu dönemde yapılan dikimlerden en yüksek soğan verimi elde edildiğini bildirmiştir. Ayrıca, söküm sonrası soğanların 25 o C depo ortamında tutulması gerektiğini, çiçek oluşumu için optimum depolama sıcaklığının 23-27 o C arasında 4-5 aylık bir periyodu kapsadığını belirtmektedir. Bununla birlikte, çiçek oluşumunun büyümenin hızı, depo sıcaklığı ve süresine bağlı olarak değiştiğini bildirmiştir. Yılmaz ve Korkut (1993), Lillium L. nin çiçekte kalma süresinin kullanılan toprağa bağlı olarak 19.94-22.81 gün arasında olduğunu, bitki boyunun ise 48.69-59.31 cm değerleri arasında olduğunu saptamıştır. Bununla birlikte harç uygulamalarının normal yetiştiricilikte kullanılan tarla toprağına göre çiçeklenme ve çiçek kalitesi yönünden daha iyi nuş verdiğini saptamıştır. Baytop (1994), Araştırıcı, Amaryllis türlerinin kırmızı zambak olarak adlandırıldığını, Crocus sativus (safran çiğdemi) türlerinin 20 cm kadar yükseklikte, mor renkli ve güzel kokulu çiçeklerini sonbaharda bitki yapraksızken açtığını, Fritillaria imperialis (ağlayan gelin) türlerinin 50-100 cm yükseklikte turuncu çiçeklerinin çevresel dizildiğini ve Doğu Anadolu dağlarında yabani olarak yetiştiğini, Fritillaria persica (Adıyaman lalesi) 50-100 cm kadar bir yüksekliğe kadar erişebilen mor çiçekli bir tür olduğunu Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yetiştiğini bildirmiştir. Bununla beraber Galanthus ssp. (kardelen) beyaz çiçekli olup erken ilkbaharda çiçek açtığını, ülkemizde özellikle dağlarda çok geniş yayılış alanları bulunan Galanthus elwesii ve Galanthus ikariae türlerinin ihracatının yapıldığını, Hyacinthus orientalis (sümbül) in mavi çiçekli ve kuvvetli kokulu bir bitki olduğunu, Iris germanica (süsen) nın çiçeklerinin mor renkli olduğunu bildirmiştir. Ayrıca, Narcissus pseudonarcissus (zerrin) sarı renkli çiçeğinin olduğunu, İzmir Karaburun civarında yetiştirildiğini, Narcissus tezzetta (nergiz) nın ise beyaz çiçekli ve iç çanağının turuncu renkli olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı, Sternbergia clusiana (çiğdem) nın sarı ve büyük çiçeklerini sonbaharda bitki 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA yapraksızken açtığını (Crocus sativa gibi), Tulipa ssp. (lale) nin kırmızı, sarı veya beyaz çiçekli olduğunu ve Ege bölgesinde yaygın olduğunu bildirmiştir. Zeybek (1994), Crocus sativus türlerinden (stigma ile birlikte ovaryumun biraz üstünden kesilip kurutulmasıyla) elde edilen drogun, koku verici ve boyar madde olarak kullanıldığını, Safranbolu da az miktarda kültürü yapıldığını belirtmektedir. Ayrıca, Fritillaria imperialis te gutasyon olduğundan bu bitkiye ağlayan gelin adı verildiğini ve bu bitkinin süs bitkisi olarak kullanıldığını bildirmiştir. Araştırıcı Hyacinthus orientalis soğanlarının süs bitkisi olarak dış ülkelere satıldığını, Iris germanica türlerinden elde edilen drogların parfümeri endüstrisinde ekonomik öneme sahip olduğunu, bahçe ve mezarlıklarda yaygın olarak yetiştirildiğini bildirmiştir. Görür ve ark. (1995), Galanthus ikariae ve Galanthus elwesii türlerinin 2-3 ve 3-4 cm lik elek altı soğanları kullanarak, iki ayrı koşulda depolanan soğanların farklı bölgelerde üretim olanakları araştırılmışlardır. Bu amaçla, soğanların bir kısmı 17±1 0 C sıcaklık ve % 80-85 oransal nem içeren depoda, diğer kısmı sundurma altında dikim tarihine kadar bekletilmiştir. Sökümler 1.yıl, 2.yıl ve 3.yıl olmak üzere her yıl yapılmıştır. Çalışmanın sonunda, her üç söküm yılında da, bütün bölgelerde elde edilen soğan sayısı dikilen soğan sayısının altında kaldığını, 1. yıl sökümünde, bütün bölgelerde 4 cm den büyük soğan elde edilemediğini, 2. ve 3. yıl sökümünde 4 cm den büyük soğanlar ile yavru soğanlarda elde edildiğini, soğanların kontrollü koşullarda depolanmış olmasının, 3.yılda elde edilen soğan sayısını önemli miktarda arttırdığını belirlemişlerdir Arslan ve ark. (1996), Manavgat Beşkonak Derme Yaylası, Akseki Çimi Yaylası, Alanya Sapadere Köyü ve Kılobası Yaylası ile Sarıveliler-Barçın Yaylası nda yaptığı çalışmada ortalama yaprak enini ve uzunluğunu 1.32-11.20 cm, ortalama yavru soğan artış oranının % 32.4, ortalama çiçeklenmenin % 112 (dikilen ortalama 50 soğandan 56 çiçek oluştuğunu) olduğunu belirlemiştir. Farklı yörelere ait kardelenler arasında farklılık görüldüğünü, Derme Yaylası ve Sapadere Yaylası örneklerinin kültüre almaya daha uygun olduğunu belirtmişlerdir. 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA Atay (1996), Galanthus un 5 cm derine dikildiğini, -15 o C lere kadar soğuktan etkilenmediğini, yaprak eni ve uzunluğunun sırasıyla 2-3 ve 10-15 cm olduğunu bildirmiştir. Fritillaria imperialis in tohumla üretilebileceğini ancak çiçeklenme dönemine kadar 5-6 yıl geçmesi gerektiğini, asidik olmayan ph sı 7 civarında olan olan drenajı iyi, humuslu ve kumlu toprakları sevdiğini, F. imperialis in Eylül-Ekim aylarında karıklara elle dikiminin uygun olduğunu bildirmiştir. Ayrıca, F. imperialis in F. persica ya göre soğuğa daha dayanıklı olduğunu belirtmektedir. Hertogh (1996), Birçok soğanlı süs bitkisinin 23 o -45 o kuzey ve güney enlemleri arasında bulunduğunu ve Akdeniz bölgesi başta olmak üzere Anadolu dan Çin e kadar yayılış gösterdiğini belirtmektedir. Bununla birlikte yine birçok türün belirli çevre koşullarına adapte olduğunu; bazı türlerin ışıklanma süresi ve ışık yoğunluğuna bağlı olarak yüksek ışığa karşı toleransı yüksek iken, diğer bazı türlerin gelişiminde nem düzeyinin son derece önemli olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı, Narcissus türlerinde çeşide bağlı olarak bitki boyunun 35-60 cm, çiçek çapının 5-12 cm arasında değiştiğini, ideal bir üretim için dikim esnasında sıcaklığın 16-21 o C olması gerektiğini, toprak reaksiyonunun 6-7, dikim derinliğinin 15 ve sıra üzeri mesafenin 30 cm olması gerektiğini bildirmektedir. Araştırıcı Tulipa türünün toprak kırmızısından, sarı, pembe, lavanta ve beyaza kadar değişik renklerde olduğunu, bitki boyunun 25-35 cm, çiçek uzunluğunun 2.5-10 cm olduğunu, yetiştiriciliğinde dikimde soğan çevre uzunluğunun 10-12 cm, yetiştirildiği toprak reaksiyonunun 6-7, soğan dikim derinliğinin 15 cm ve sıra üzeri mesafenin 30 cm olması gerektiğini bildirmiştir. Koyuncu (1996), Elek altı tabir edilen ihracat büyüklüğünün altında olup satılmayan soğanların bir kenara atıldığını ve çürümeye terk edildiğini, günümüzde ise daha bilinçli bir söküm yapıldığını ve bu nedenle elek altı soğanların ancak % 10 kadar olduğunu belirtmektedir. Leucojum aestivum (Gölsoğanı), Fritillaria imperialis, Fritillaria persica ve Sternbergia lutea türlerinin üretilmelerinde oldukça mesafe alındığını, bunların önemli bir kısmının üretimden sağlandığını, ancak doğadan sökümlerin de olduğunu belirtmektedir. Özellikle Galanthus ssp. soğanlarının gerek yavru soğanlarla gerekse tohumla üretimleri üzerine çalışmalar 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA yapıldığını, üretiminin özellikle bitkinin doğal habitatına yakın yerlerde iyi sonuç verdiğini belirtmektedir. Koyuncu ve Güvenç (1996), Crocus sativus un kormuslarının 2-4 cm çapında, ipliksi ve ağsı bir kabukla sarılı olduğunu, bitkinin 30 cm boya eriştiğini ve 5-11 yaprak oluşturduğunu bildirmiştir. Bununla birlikte, bitkinin sonbaharda (Ekim Kasım) çiçek açıp, koyu turuncu kırmızı renkli stigmasının 2.5-3.2 cm olduğunu, % 0.3-0.8 uçucu yağ, %5.8 sabit yağ, % 12-13 protitler ve % 11-12 nişasta ve glikozit içerdiğini belirtmektedir. Ayrıca, safrana kendine özgü rengi veren boyar maddesinin crocisin olduğunu, bununda gıda maddelerini renklendirmede, baharat, koku ve tat verici olarak kullanıldığını belirtmektedir. Muhtar ve Şener (1996), Ülkemizde yabani çiçek soğanı olarak ihraç edilen Amarylliceae familyasına ait Narcissus tazetta, Leucojum aestivum, Galanthus elwesii ve Galanthus ikariae nin soğanlarında bulunan likorinin (HPLC yöntemiyle yaptığı araştırmada) Narcissus tazetta (% 0.089) soğanlarında diğerlerine göre daha fazla oranda bulunduğunu tespit etmişlerdir. Özellikle bu türün ülkemizde geniş çapta kültürü yapılarak soğanlarının likorin kaynağı olarak değerlendirilebileceğini belirtmişlerdir. Özhatay (1996), Sternbergia cinsinin dünya üzerinde 8 türü yetişen küçük bir taxon olduğunu bildirmiş, Anadolu nun bu cins için önemli bir merkez ve 6 türünün yetiştiğini, bunların hepsinin sarı ve kokusuz, sadece Sternbergia candida Mathew et T. Baytop un beyaz çiçekli ve kokulu olduğunu ve bu türün Fethiye de yaygın olarak yetiştiğini belirtmektedir. Sarıhan ve Arslan (1996), Galanthus elwesii ye ait 3-4 cm çevre uzunluğunda olan soğanların dikim sonrası % 61.00-88.75 arasında çıkış yaptığını, yavru soğan oranının hasat zamanları dikkate alındığında % 3.23-7.85 arasında, dikim zamanları dikkate alındığında ise % 5.03-7.10 arasında değiştiğini, 3. hasat zamanı (meyve olgunlaştırma dönemi hasadı) ve 1. dikim zamanının (hasattan sonra hemen dikim) kardelen yetiştiriciliğine uygun olduğunu belirtmişlerdir. McGimpsey ve ark. (1997), Dikimi yapılan kormusların büyüklüğünün artması ile ikinci yılda stigma verimi ve yavru kormus sayısında artış meydana 10

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA geldiğini bildirmiştir. Araştırıcı stigma verimini 3.7 g/m 2, kormus ağırlığını 6.1-29.0 g ve brim alandaki çiçek sayısını 78-643 adet/m 2 olarak belirlemişlerdir. Aksu ve ark. (1998), farklı büyüklükte ve dört eşit dilime bölme işlemi uygulayarak + 20 o C de 12 hafta süre ile 4-5 cm çevre uzunluğundaki soğanlarda soğancık oluşumu % 87.3, soğancık boyu 3.4 mm, soğancık sayısı 0.88 adet; 5-6 cm çevre uzunluğundaki soğanlarda soğancık oluşumu % 89.3, soğancık boyu 6.5 mm, soğancık sayısı 1.39 adet olarak belirlemişlerdir. Ayrıca tarla denemesinde soğan ağırlığındaki artış % 69.46, ortalama soğan sayısındaki artış % 112.66 olarak en yüksek verim 5-6 cm lik bütün olarak dikildiği uygulamadan elde edildiği belirtilmiştir. Sonuç olarak Galanthus elwesii soğanlarında bölme yöntemi uygulamalarındaki verim toplam soğan ağırlığı açısından başlangıçta dikimi yapılan soğanların toplam ağırlıklarının altında kaldığını bildirmişlerdir. Baktır ve Beyzaoğlu (1998), Gürcistan ın başta kardelen ve göl soğanı olmak üzere, geofitler açısından zengin bir ülke olduğunu, Batı Avrupa ya çiçek soğanı sattığını, bunun nedeninin çiçek soğanları için hayati önemi olan yaz dönemi gölgelenme olayının bu bölgede ormanlık alanlarda (Galanthus türleri dominant özellik göstermekte) kendiliğinden oluştuğunu, peyzaj düzenlemelerinde çiçek soğanların çoğunluğunun ağaç altları ve duvar diplerine dikilmelerinin temel nedeninin doğal ortamdaki gölgelenmeyi sağlamak olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Batum çevresinde kendi haline terkedilmiş turunçgil bahçelerinde kardelenin alternatif bitki olabileceğini bildirmiştir. Dilbirliği ve Arslan (1998), Galanthus elwesii de en yüksek çiçeklenme oranının (% 87.4) ve yavru soğan oranının (% 54.3) 5-6 cm soğan boyunda ve buğday+soğan kültür uygulamasında olduğu, en yüksek soğan veriminin (248.9 kg/da) ve ihraç boyuna gelen soğan oranının (% 23.3) 3.5-4 soğan boyunda ve buğday+soğan kültür uygulamasında, en fazla boy artışının ise (% 60.0) 3.5-4 cm soğan boyunda ve yabancı otlu kültür uygulamasından elde edildiğini belirtmişlerdir. Arslan (1999), Güneydoğu Anadolu Bölgesinde doğal olarak yetişen bitkilerin bazılarının potansiyel süs bitkisi olma özelliği taşıdığını, bazılarının yurt dışına ihraç edildiğini bildirmektedir. İhracatı yapılan Fritillaria persica, Fritillaria imperialis, Anemone blanda, Eranthis hyemalis ile Ranuncalus asiaticus, Iris ssp., Tulipa ssp. 11

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA ve Muscari ssp. nin bölgede doğal olarak yetiştiğini, Fritillaria persica ve Fritillaria imperialis in yöreden toplanıp kültürünün yapıldığını belirtmektedir. Gümüşsuyu (2002), Anadolu da Crocus cinsine ait 40 türün saptandığını, kormusların 3-5 cm, yaprak sayısının 6-7 adet/bitki ve bitki boyunun 30-50 cm olduğunu ve Ekim den Mayıs a kadar toprak üstünde kaldıklarını bildirmiştir. Buna ek olarak çiçeklenme süresince her bir soğandan 6-12 çiçek oluştuğunu, stigma uzunluğunun 2.5-5 cm arasında olduğunu ve crocin (renk maddesi), safranal (koku) ve picrocrocin (acımsı bir madde) içerdiğini bildirmiştir. Araştırıcı, safranın çiçeklenme ve hasat zamanının Ekim-Kasım ayları arasında olduğunu, bitkinin çiçek taç yapraklarının henüz kapalı olduğu dönemde sabahın erken saatlerinde toplanması gerektiğini bildirmiştir. Mammadov ve Sahranç (2003), Muğla il merkezinde yaptıkları çalışmalarda toplam 5 familyadan (Amaryllidaceae, Iridaceae, Liliaceae, Orchidaceae ve Primulaceae) 9 geofit bitki türü (Sternbergia lutea L., Sternbergia fischheriana Herbert, Sternbergia clusiana Ker-Gawl, Crocus cancellatus subsp., Scilla autumnalis L., Colchcum balanse Planchon, Allium callimischan subsp., Spiranthes spiralis L., Cyclamen mirable Hildebr) tespit etmişlerdir. Tespit edilen bu türlerin 8 tanesinin Akdeniz elementi, 1 tanesinin de (Sternbergia clusiana) İran-Turan elementi olduğunu bildirmişlerdir. Özcan (2004), ekonomik önemi yüksek olan endemik geofit (soğanlı-yumrulu) bitkilerin kültüre alınması ve in-vitro koşullarda hızlı çoğaltımı üzerinde yaptığı çalışmada Fitillaria, Ornithogalum, Muscari, Bellevalia, Tulipa, Galanthus, Sternbergia, Crocus, Arum ve Biarum cinslerinin endemik türler içerdiklerini ve bu türlerin soğanlarına, özellikle Avrupa dan büyük talep geldiğini, bu türlerin içerdiği alkaloidlerin ve uçucu yağların ilaç ve parfümeri sanayinde de önemli bir yere sahip olduğunu belirtmiştir. Özel ve Erden (2005a), yerli ve İran safranlarının sırası ile bitki boylarının 49.78 cm ve 59.95 cm, bitki başına çiçek sayısının 3.07 adet/bitki ve 3.72 adet/bitki, kuru stigma boyunun 3.22 cm ve 3.59 cm, kuru stigma ağırlığının 7.17 mg/adet ve 7.47 mg/adet, safran veriminin 2.20 g/m 2 ve 2.78 g/m 2, bitki başına yumru sayısının 8.28 adet/bitki ve 7.07 adet/bitki, yumru veriminin 3123.93 g/m 2 ve 40.82 g/m 2, 12

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fırat PALA pazarlanabilir yumru oranının % 75.98-74.70 ve % 86.26-82.04 arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Sonuç olarak yerli ve İran safranlarının Harran Ovası koşullarında alternatif ürün olabilecek potansiyele sahip olduğu ve İran safranının yerli safrana göre daha uygun olduğunu belirtmişlerdir. Özel ve Erden (2005b), ülkemizde geofit türlerinden Fritillaria imperialis L. ve Fritillaria persica L. nın büyük ölçüde doğadan toplanarak ihracatı yapıldığını, Harran Ovası koşullarında; sırasıyla Fritillaria imperialis L. ve Fritillaria persica L. nın bitki boyunun 48-54 cm ve 102-107 cm, çiçek sayısının 4-5 adet/bitki ve 40-44 adet/bitki, soğan çevre uzunluğunun 30 cm ve 30-32 cm, çevre uzunluğu artış oranının % 66 ve % 86.90-100.00 ve soğan ağırlığının 373.95-376.90 gr ve 379.35-383.65 gr olduğunu saptamışlardır. Ayrıca, F. imperialis L. ve F. persica L. nın Harran Ovası koşullarında alternatif bitkiler olabileceğini belirtmişlerdir. 13

3. MATERYAL VE METOD.Fırat PALA 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal 3.1.1. Deneme Yeri ve Yılı Bu araştırma, Dicle Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme alanında 2004-2005 yıları arasında yürütülmüştür. Deneme alanı 37 o 53' Kuzey enlemleri, 40 o 16' Doğu boylamlarında ve denizden yüksekliği 680 m dir. 3.1.2. Deneme Materyali Araştırmada materyal olarak Amaryllis ssp. (kırmızı zambak, amarellis), Crocus sativus (safran), Fritillaria imperialis (ağlayan gelin), Fritillaria persica (Adıyaman lalesi), Galanthus ssp. (kardelen), Hyacinthus orientalis (sümbül), Iris germanica (süsen), Narcissus psuedonarcissus (yabani zerrin), Narcissus tezzetta (nergiz), Sternbergia clusiana (çiğdem) ve Tulipa ssp. (lale) kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan Crocus sativus kormusları, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü nden; Fritillaria imperialis, Fritillaria persica ve Sternbergia clusiana soğanları Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü nden; diğer soğanlar ise İstanbul Eyüp Sultan Fidanlığı ndan temin edilmiştir. 3.1.3. Toprak Özellikleri Denemenin yürütüldüğü alandaki toprakların bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Deneme Toprağının Analiz Sonuçları Derinlik (cm) Su İle Doym. (%) Su İle Doymuş Toplam Elekt. İletk. E.C.X 10 3 25 O C % (MNHOS) Toplam Tuz % PH Su İle Doym.T. Bitkilere Yarayışlı Fosfor (P 2 O 5 ) kg/da Potasyum (K 2 O) kg/da Org. Mad. % 0-20 66 3.8 0.16 7.45 0.61-1.16 Kaynak: Köy Hizmetleri Müdürlüğü, Diyarbakır (2004) 14

3. MATERYAL VE METOD.Fırat PALA Çizelge 3.1 den de anlaşılacağı gibi, denemenin kurulduğu topraklar hafif alkali (ph=7,45), az tuzlu (% 0,16), killi tınlı, fosfor ve organik maddece zayıf (% 1,16) tır. 3.1.4. İklim Özellikleri Deneme yeri Güneydoğu Anadolu iklim bölgesine dahil olup, yazları sıcak ve kurak, kışları ise nispeten soğuk ve yağışlı bir iklim özelliği göstermektedir. Denemenin yürütüldüğü Diyarbakır ilinin 2004-05 yetiştirme sezonuna ve uzun yıllara ilişkin iklim verileri Çizelge 3.2 de verilmiştir. Dikimin yapıldığı 2004 Ekim ve Kasım aylarında ortalama sıcaklıklar sırası ile 18.20C ve 8.10C olarak gözlenmiştir. Hasadın yapıldığı Mayıs ayında ise ortalama sıcaklık 19.6 0C olarak gözlenmiştir. Çizelge 3.3 te yetiştirme sezonunda en düşük yağış miktarı 2004 Ekim ayında (1,3 mm), en çok yağışın ise Kasım 2004 ayında (123.1 mm); en düşük nispi nem Haziran 2005 ayında (% 25.1), en yüksek nispi nemin ise Ocak 2004 ayında (% 81.9) olduğu gözlenmiştir. Soğanların dikildiği 11 Ekim 2004 te ortalama yağış 1,3 mm ve ortalama nispi nem ise % 41,2 olarak gözlenmiştir. Hasadın yapıldığı 2005 Haziran ayında ise ortalama yağış ve nem sırasıyla 33.1 mm ve % 25.1 olarak gözlenmiştir. 15

3. MATERYAL VE METOD.Fırat PALA Çizelge 3.2 2004-05 Yetiştirme Sezonu ve Uzun Yıllar Aylık Sıcaklık, Yağış ve Nispi Nem Verileri Aylar Ort. Sıcaklık ( 0 C) Max. Sıcaklık ( 0 C) Min. Sıcaklık ( 0 C) Yağış (mm) Nispi Nem (%) Ekim 2004 18.2 26.7 10.8 1.3 41.2 2005 - - - - - Uzun Yıllar 17.1 25.2 9.8 31.1 48.3 Kasım 2004 8.1 13.9 3.7 123.1 69.4 2005 - - - - - Uzun Yıllar 9.6 16.2 4.1 54.1 67.5 Aralık 2004 1.4 8.3-3.7 4.7 59.9 2005 - - - - - Uzun Yıllar 4.1 9.1 0.0 71.5 77.0 Ocak 2004 3.3 7.3-0.4 85.1 81.9 2005 2.3 8.9-2.7 58.7 66.4 Uzun Yıllar 1.7 6.6-2.4 73.6 76.5 Şubat 2004 2.7 7.4-1.2 93.4 79.6 2005 3.0 8.9-2.3 46.8 61.7 Uzun Yıllar 3.5 8.8-1.2 67.0 72.5 Mart 2004 9.6 17 2.6 1.5 53.9 2005 8.4 14.0 2.9 58.4 53.3 Uzun Yıllar 8.2 14.2 2.3 67.9 66.0 Nisan 2004 12.8 20.1 5.2 54.9 49.6 2005 14.1 21.1 6.7 36.8 51.9 Uzun Yıllar 13.8 20.3 7.0 70.5 63.3 Mayıs 2004 18 25.3 9.8 97.5 54.3 2005 19.6 27.5 10.6 26.5 43.5 Uzun Yıllar 19.2 26.5 11.2 42.1 56.2 Haziran 2004 26.4 33.8 16.4 16.0 23.3 2005 25.8 33.1 16.4 33.1 25.1 Uzun Yıllar 26.0 33.3 16.4 6.9 31.2 Temmuz 2004 31.1 38.2 20.7 0.0 11.9 2005 - - - - - Uzun Yıllar 31.0 38.3 21.5 0.6 27.3 Ağustos 2004 30.0 37.5 20.5 0.0 14.1 2005 - - - - - Uzun Yıllar 30.3 38.0 20.8 0.4 27.5 Eylül 2004 25.0 34.0 15.3 0.0 19.0 2005 - - - - - Uzun Yıllar 24.8 33.2 15.8 2.7 31.7 Kaynak: Meteorojoji Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır (2005) 16

3. MATERYAL VE METOD.Fırat PALA 3.2. Metot Denemede kullanılan soğanlar Ekim ayının ikinci haftası dikilmiştir. Deneme alanı toprağı Haziran 2004 te pullukla derin (20-30 cm) bir şekilde sürülmüştür. Eylül 2004 te kazayağı çekilmiş ve tapanla tesviye edilmiştir. Dikim öncesi, deneme alanı çizi ile 60 cm genişliğinde olacak şekilde sıralar açılmıştır. Daha sonra sıra araları karık usulü ile sulanarak, toprak tava ve dikime hazır hale getirilmiştir. Deneme, 3 m genişliğinde, parsellerde sıra arası 60 cm ve sıra üzeri 20 cm bırakılmıştır. Her parsel 3 sıra olup, bir sıraya 16 soğan, bir parsele ise 48 soğan dikilmiştir. Dikim derinliği her tür için değişmekle birlikte; genel olarak, her soğan için soğan çapının iki-üç katı kadar dikilmektedir. Tarla denemesinde yabancı otların kontrolü sıra üzerinde elle, sıra ve parsel aralarında ise el çapası ile yapılmıştır. Vejetasyon süresi içinde sulama, gübreleme ve ilaçlama yapılmamıştır. Hasatlar Mayıs sonu ve Haziran ın ilk haftasında yapılmıştır. 3.3. Araştırmada İncelenen Özellikler Bu araştırmada incelenen özellikler, her soğan türü için deneme parsellerinde işaretlenen 10 adet bitkiden elde edilmiştir. Soğanlarla İlgili Fenolojik Gözlemler: Soğanların; dikim tarihi, çıkış tarihi, çiçeklenme tarihi, meyve bağlama tarihi ve çiçekte kalma süresi belirlenmiştir. Dikim Öncesi Soğan Çevre Uzunluğu (cm) : Her tür için dikim öncesi soğan çevre uzunluğu ölçülmüştür. Bitki boyu (cm) : Tam çiçeklenme döneminde her bir parseldeki bitkiler toprak seviyesinden itibaren bitkinin uç noktasına kadar olan kısmı dikey olarak ölçülmüştür. Yaprak Sayısı (adet/bitki): Tam çiçeklenme döneminde her tür için bitki başına yaprak sayıları tek tek sayılarak belirlenmiştir. Yaprak Eni (cm): Tam çiçeklenme döneminde her tür için yaprağın tam orta kısmından ölçülmüştür. 17

3. MATERYAL VE METOD.Fırat PALA Yaprak Uzunluğu (cm): Tam çiçeklenme döneminde her tür için yaprak tabanından uç kısmına kadar olan kısım ölçülmüştür. Bitkide Sap Çapı (mm) : Tam çiçeklenme döneminde her tür için ana gövdeden çıkan bitki sapı toprak seviyesinden 5 cm lik kısmına kadar olan mesafede kumpas ile ölçülmüştür. Hasatta Soğan Çevre Uzunluğu (cm) : Hasadı yapılan soğanların oluşturdukları yavru soğancıklar ayıklandıktan sonra ana soğanın çevre uzunluğu ölçülmüştür. Yavru Soğan Sayısı (adet/bitki): Hasadı yapılan soğanların oluşturdukları yavru soğan sayısı sayılarak bitki başına yavru soğan sayısı belirlenmiştir. Çiçek Sayısı (adet/bitki): Tam çiçeklenme döneminde her bir soğanın oluşturduğu çiçek sayılarının toplamı sayılarak belirlenmiştir. Çiçek Eni (cm): Tam çiçeklenme döneminde her bir soğanın oluşturduğu çiçeklerden tesadüfi olarak seçilen çiçeklerin taç yapraklarının orta kısmı ölçülmüştür. Hyacinthus orientalis salkım şeklinde çiçek yapısına sahip olup tüp şeklindeki çiçeklerin orta kısmı ölçülmüştür. Çiçek Uzunluğu (cm): Her bir soğan türünün açmış taç yaprakları çiçek ekseni tabanından uç kısmına kadar olan mesafe ölçülmüştür. Hyacinthus orientalis bitkisinde tüp çiçeklerin çiçek sapından uç kısmına kadar olan mesafe ölçülmüştür. Soğan Çevre Artış Oranı (%): Hasat edilen soğanların ölçülen çevre uzunluğu değerlerinden dikim öncesi soğan çevre uzunluklarının çıkarılarak elde edilen değerin % olarak ifadesidir. 3.4.Verilerin Değerlendirilmesi Elde edilen veriler MİNİTAB paket programında istatistik analize tabi tutularak her bir soğan türünün minimum, maksimum ve ortalama değerleri ile ±SDev (standart sapma), SEM (standart hata ortalaması) ve CV (değişim katsayısı) değerleri belirlenmiştir. 18

4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Fırat PALA 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Soğanlı bitkiler, genellikle sonbahar (Kasım-Aralık) ve erken ilkbahar ile geç ilkbahara kadar oldukça geniş bir periyotta çiçeklenebilmektedirler. Bu çalışmadaki 11 farklı soğanlı bitki türünde yetişme sezonu uzunluğunca bazı agronomik özellikler gözlemlenmiştir. 4.1. Fenolojik Gözlemler Sternbergia clusiana ve Crocus sativus 2004 Ekim ayının 2. haftası dikilmiştir. Sternbergia clusiana nın dikimden 23 gün sonra çiçek açtığı ve ilk yaprağının çiçek açtıktan 97 gün sonra oluştuğu gözlemlenmiştir. Aynı şekilde Crocus sativus un dikimden 23 gün sonra çiçek açtığı ve çiçek açtıktan 10 gün sonra ilk yaprağını oluşturduğu gözlemlenmiştir. Crocus sativus da dikimden çiçeklenmeye kadar geçen süre, Özel ve Erden (2005) in bildirdikleri (dikimden 13 gün sonra) çiçeklenme süresinden uzun sürmüştür. Soğan türlerinin çiçekte kalma süreleri Şekil 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Fenolojik Gözlemler Bitki Adı Dikim Tarihi Çıkış Tarihi Çiç. Tarihi Meyve Bağlama Tarihi Hasat Tarihi Çiç. Kalma Süresi (gün) Amarillis ssp. 04.11.2004 14.01.2005 - - 24.05.2005 - C. sativus 11.10.2004 12.11.2004 02.11.2004-22.05.2005 - F. imperialis 11.10.2004 10.03.2005 27.03.2005 14.05.2005 27.05.2005 49 F. persica 11.10.2004 10.03.2005 31.03.2005 16.05.2005 27.05.2005 47 Galanthus ssp. 11.10.2004 08.02.2005 09.03.2005 21.03.2005 22.05.2005 13 H. orientalis 11.10.2004 14.01.2005 09.03.2005 30.03.2005 22.05.2005 22 I. germanica 11.10.2004 24.11.2004 27.04.2005 10.05.2005 24.05.2005 14 N. pscudonarcissus 11.10.2004 10.01.2005 13.03.2005 28.03.2005 28.05.2005 16 N. tazzetta 11.10.2004 10.01.2005 09.03.2005 23.03.2005 27.05.2005 15 S. clusiana 11.10.2004 07.02.2005 02.11.2004 31.03.2005 01.06.2005 15 Tulipa ssp. 11.10.2004 08.02.2005 05.04.2005 19.04.2005 24.05.2005 15 19

4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Fırat PALA Crocus sativus Kasım 2004 ün birinci haftasında ilk, Fritillaria türlerinin ise Mart 2005 in ikinci haftasında son çıkış yapan türler oldukları gözlemlenmiştir. Fritillaria imperialis ve Fritillaria persica nın çıkış tarihleri, Özel ve Erden (2005) in bildirdikleri dikimden 130 gün sonra çıkış süresinden uzun sürmüştür. C. sativus ve Sternbergia clusiana türlerinin 02.11.2004 tarihinde ilk, Iris germanica nin ise 27.04.2005 tarihinde son çiçek açan türler oldukları gözlemlenmiştir. Türlerin meyve bağlama tarihlerine bakıldığı zaman ise, Galanthus ssp nin 21.03.2005 tarihinde ilk, F. persica nın ise 16.05.2005 tarihinde son meyve bağlayan türler oldukları gözlemlenmiştir. Galanthus ssp, Iris germanica, Narcissus pseudonarcissus, Narcissus tazzetta, Sternbergia clusiana ve Tulipa ssp türleri birbirlerine yakın sürelerde (yaklaşık iki hafta) çiçekte kalmışlardır. Çiçeklenme tarihi Atay (1996) ın bildirdiği Galanthus ssp için Şubat-Mart, Fritillaria türleri için Nisan-Mayıs ayları ile benzerlik, Özel ve Erden (2005) in Fritillaria türleri için bildirdikleri (8-15 Mart) tarihten iki hafta sonra gözlemlenmiştir. F. imperialis ve F. persica nın birbirine yakın tarihlerde (Mart ayının son haftası) çiçek açtığı ve meyve bağladığı; ayrıca en uzun süre (47-49 gün) çiçekte kaldıkları gözlemlenmiştir. F. imperialis ve F.persica nın çiçeklenme süresi, Özel ve Erden (2005) in bildirdikleri 20-22 ve 25-28 gün süresinden uzun sürdüğü belirlenmiştir. 4.2. Amaryllis ssp nin Agronomik Özellikleri 2004-2005 yetiştirme sezonunda Amaryllis ssp ye ait bazı morfolojik ve agronomik özelliklere ilişkin veriler Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.2 nin incelenmesinden görüldüğü gibi dikim öncesi soğan çevre uzunluğuna ilişkin minimum, maksimum, ortalama değerler sırası ile 14.0 cm ile 17.87 cm ve 15.74 cm olarak belirlenmiştir. Dikimde soğan çevre uzunluğuna ilişkin değişim katsayısı % 4.83 olarak belirlenmiş, belirlenen bu değer varyasyonun dikim öncesi soğan çevre uzunluğu için oldukça düşük olduğunu göstermektedir. Bu durum dikimde kullanılan soğanların çevre uzunluklarının birbirine oldukça yakın olduğunu ortaya koymaktadır. 20