KAFETERYA, LOKANTA ÇALIġANLARI VE MÜġTERĠLERĠNĠN SĠGARA YASAĞI ĠLE ĠLGĠLĠ BĠLGĠ VE TUTUMLARI

T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SAĞLIK BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ KAFETERYA, LOKANTA ÇALIġANLARI VE MÜġTERĠLERĠNĠN SĠGARA YASAĞI ĠLE ĠLGĠLĠ BĠLGĠ VE TUTUMLARI Dilek EROĞLU YÜKSEK LĠSANS TEZĠ HALK SAĞLIĞI ANABĠLĠM DALI DanıĢman Prof. Dr. Tahir Kemal ġahġn KONYA-2012 i

T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SAĞLIK BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ KAFETERYA, LOKANTA ÇALIġANLARI VE MÜġTERĠLERĠNĠN SĠGARA YASAĞI ĠLE ĠLGĠLĠ BĠLGĠ VE TUTUMLARI Dilek EROĞLU YÜKSEK LĠSANS TEZĠ HALK SAĞLIĞI ANABĠLĠM DALI DanıĢman Prof. Dr. Tahir Kemal ġahġn KONYA-2012 ii

iii

ÖNSÖZ Sigara baģta olmak üzere tütün mamulleri, sadece kullanıcısının sağlığını tehdit etmekle kalmayıp, aynı zamanda bu tür maddeleri kullananlarla aynı mekanı paylaģan ve pasif içici durumunda kalan kiģilerin sağlığını da önemli ölçüde tehdit etmektedir. Halk sağlığı çalıģmaları açısından sigara ile mücadele en önemli ve öncelikli konu olarak varlığını sürdürmektedir. Bu çalıģma Konya nın Meram ilçesinde lokanta ve kafeterya çalıģan ve müģterilerinin sigara yasağı ile ilgili bilgi ve tutumlarını ölçmek amacıyla yapılmıģtır. Tezimin her aģamasında öneri, katkı ve her türlü bilimsel desteğini aldığım ve birlikte çalıģmıģ olmaktan onur duyduğum danıģman hocam Prof. Dr. Tahir Kemal ġahġn e, çalıģmama katkıda bulunan değerli hocam Uzm. Dr. Mehmet UYAR a, tüm eğitimin boyunca maddi ve manevi olarak beni her zaman destekleyen ve özveri ve ilgisini esirgemeyen eģim Yasin YILDIZ a ve aileme, araģtırmamın uygulanmasına izin veren lar Odası BaĢkanı Ali Osman KARAMERCAN a ve sayamadığım emeği geçen herkese ve araģtırmayı kabul eden kiģilere sonsuz teģekkürlerimi sunarım. i

ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ... i ĠÇĠNDEKĠLER... ii ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... v SĠMGELER VE KISALTMALAR... vii 1.GĠRĠġ... 1 1.1.DÜNYADA TÜTÜN SALGIN... 2 1.2.TÜRKĠYEDE SĠGARA SALGIN... 3 1.3.SĠGARANIN NEDEN OLDUĞU SAĞLIK SORUNLARI... 4 1.3.1.Sigaranın Solunum Sistemine Etkisi... 4 1.3.2.Sigaranın DolaĢım Sistemine Etkisi... 6 1.3.3. Gebelikte Sigara Kullanımının Bebek Sağlığına Etkileri... 7 1.4.SĠGARANIN SAĞLIĞI ETKĠLEYEN DĠĞER ZARARLARI... 7 1.5.SĠGARANIN BIRAKILMASININ SAĞLIK AÇISINDAN. YARARLARI... 8 1.6.PASĠF ĠÇĠCĠLĠK... 9 1.7.PASĠF ĠÇĠCĠLĠĞĠN BEBEK VE ÇOCUK SAĞLIĞINA ETKĠSĠ... 9 1.8. PASĠF ĠÇĠCĠLĠĞĠN GEBE SAĞLIĞINA ETKĠSĠ... 10 1.9. ÇALIġMA HAYATI VE SĠGARA... 10 1.10.Ġġ YERLERĠNDE SĠGARASIZLIK POLĠTĠKALARI... 11 1.11.EKONOMĠK YÜK... 11 1.12.TÜTÜN KONTROLÜ... 12 1.13. TÜTÜN KONTROL YÖNTEMLER... 12 1.14. DÜNYADA TÜTÜN KONTROLÜ ÇALIġMALARI... 13 1.15.TÜRKĠYE DE TÜTÜN KONTROLÜ ÇALIġMALARI... 14 1.16.TÜTÜN KONTROLÜ ÇERÇEVE SÖZLEġMESĠ... 15 1.17.TÜTÜN ÜRÜNLERĠNĠN ZARARLARININ ÖNLENMESĠ VE KONTROLÜ HAKKINDA KANUN... 17 1.17.1.Tütün Ürünlerinin Yasaklandığı Alanlar... 17 1.17.2. 4207 Sayılı Kanunda Koruyucu Önlemler ile Ġlgili Yapılan DeğiĢiklikler... 18 ii

1.17.3.4207 Sayılı Kanunda Kontrolün Sağlanması Ġlgili Yapılan Yenilikler ve DeğiĢiklikler... 19 1.17.4.4207 Sayılı Kanunda Öngörülen Ġdari Para Cezaları... 21 1.18.DUMANSIZ HAVA SAHASI... 21 1.19.AMAÇ VE HĠPOTEZLER 22 2.GEREÇ VE YÖNTEM... 23 2.1.AraĢtırmanın Tipi... 23 2.2.AraĢtırmanın Yapıldığı Yer ve Zaman... 23 2.3.AraĢtırmanın Evreni... 23 2.4.Veri Toplama Tekniği... 23 2.5.Veri Toplama Araçları... 23 2.6.Veri Toplama Araçlarının Uygulaması... 24 2.7.Ön Deneme... 24 2.8.Katılımcı Sayısı ve Niteliği... 24 2.9.Etik durum... 24 2.10.AraĢtırmanın Sınırlılıkları... 25 2.11.Varsayımlar... 25 2.12.AraĢtırmanın Bağımlı ve Bağımsız DeğiĢkenleri... 25 2.13.Veri Analizi... 25 3.BULGULAR... 26 3.1.LOKANTA VE KAFETERYA GRUBUNA ĠLĠġKĠN BULGULAR... 26 4.TARTIġMA... 63 5.SONUÇ VE ÖNERĠLER... 74 6.ÖZET... 77 7.SUMMARY... 78 8.KAYNAKLAR... 79 9.EKLER... 86 EK-A., kafeterya çalıģanlara ve müģterilere yönelik anket formu... 86 EK-B.Etik Kurul izni... 90 EK-B. Etik Kurul izni... 91 EK-C.cılar Odası BaĢkanlığı izni... 92 iii

EK-D.Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun... 93 EK-E.Fagestrom Bağımlılık Testi... 99 10.ÖZGEÇMĠġ... 101 iv

ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 3.1 AraĢtırmaya alınan grupların yaģ ortalamalarının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 26 Çizelge 3.2. AraĢtırmaya alınan grupların cinsiyet dağılımlarının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 27 Çizelge 3.3. AraĢtırmaya alınan grupların medeni durumlarına göre dağılımı (Konya-Meram, 2011)... 28 Çizelge 3.4. AraĢtırmaya alınan grupların öğrenim durumlarının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 29 Çizelge 3.5. AraĢtırmaya alınan grupların sigara içme durumunun karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 30 Çizelge 3.6. AraĢtırmaya alınan grupların 18 yaģ altı gruba sigara satıģ yasağı hakkındaki görüģlerinin karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 32 Çizelge 3.7. AraĢtırmaya alınan grupların otobüste sigara yasağı hakkındaki görüģlerinin karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 34 Çizelge 3.8. AraĢtırmaya alınan grupların televizyonda sigaranın zararları hakkında eğitim yapılması konusundaki görüģlerinin karģılaģtırılması (Konya- Meram, 2011)... 36 Çizelge 3.9.AraĢtırmaya alınan grupların televizyonda sigara reklamlarının yayınının yasaklanması konusundaki görüģlerinin karģılaģtırılması (Konya- Meram, 2011)... 38 Çizelge 3.10.AraĢtırmaya alınan grupların kamu kurum ve kuruluģlarında sigara içiminin yasaklanması hakkındaki görüģün karģılaģtırılması (Konya- Meram, 2011)... 40 Çizelge 3.11. AraĢtırmaya alınan grupların kapalı ortamlarda sigara içme yasağına desteklerinin karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 42 Çizelge 3.12. AraĢtırmaya alınan grupların kapalı ortamlarda sigara içme yasağına uyum hakkındaki görüģlerinin karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 43 v

Çizelge 3.13. AraĢtırmaya alınan grupların çalıģılan iģ yerinde kapalı ortamlarda sigara içme yasağına uyum durumunun karģılaģtırılması (Konya- Meram, 2011)... 45 Çizelge 3.14.AraĢtırmaya alınan grupların sigara yasağına uyum durumlarının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 46 Çizelge3.15. AraĢtırmaya alınan grupların sigara yasağı uygulamasından sonra sigara içme sıklığındaki değiģimlerinin karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011) 47 Çizelge 3.16. AraĢtırmaya alınan grupların kapalı ortamlarda sigara içme yasağının müģteri sayısına etkisi hakkındaki görüģlerinin karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 49 Çizelge 3.17. AraĢtırmaya alınan grupların kapalı ortamlardaki sigara içme yasağının iģ iģyeri gelirine etkisi hakkındaki görüģlerinin karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 51 Çizelge 3.18.AraĢtırmaya alınan grupların evde sigara içme durumlarının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 53 Çizelge 3.19. AraĢtırmaya alınan grupların uyandıktan sonra içilen ilk sigara zamanının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 54 Çizelge 3.20.AraĢtırmaya alınan grupların vazgeçemediği sigara zamanının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 56 Çizelge 3.21.AraĢtırmaya alınan grupların günde içilen sigara sayısının karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 58 Çizelge 3.22. AraĢtırmaya alınan grupların sabah uyanmayı izleyen saatlerde diğer saatlere oranla sigara içmede artıģ uyumunun karģılaģtırılması (Konya-Meram, 2011)... 60 Çizelge 3.23.AraĢtırmaya alınan grupların günün büyük bölümü yatakta olacak kadar hasta olsa bile sigara içme durumunun karģılaģtırılması (Konya- Meram, 2011)... 61 vi

SĠMGELER VE KISALTMALAR DSÖ ÇTD KOAH NHLBI ABD KAH ILO TKÇS FCTC PĠAR AIDS CDV Dünya Sağlık Örgütü Çevre Tütün Dumanı Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı Ulusal Kalp, Akciğer ve Kan Enstitüsü Amerika BirleĢik Devletleri Koroner Arter Hastalığı Ulusal ÇalıĢma Örgütü Tütün Kontrolü Çerçeve SözleĢmesi Tütün Kontrolü Çerçeve SözleĢmesi Sigara ile Mücadele Kampanyası Kamuoyu AraĢtırma Raporu EdinilmiĢ BağıĢıklık Eksikliği Sendromu Amerika BirleĢik Devletleri Hastalık Koruma Merkezi vii

1. GĠRĠġ Tütün kullanımı insan sağlığını tehdit eden en önemli etken olarak kabul edilmekte, milyonlarca insanın sakat kalmasına ve ölmesine neden olmaktadır (Bakırcı ve ark 2007). Günümüzde tütünün egemen tüketim biçimi sigaradır. Sigara içimi geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerde önemli sağlık sorunlarından biridir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) sigara içimini önlenebilir hastalık, sakatlık ve ölümlerin temel nedenlerinden biri olarak kabul etmektedir (Atılgan ve ark 2008). Sigara, nikotin nedeni ile bağımlılık yapan, içerdiği 4000 den fazla toksik madde nedeni ile insan sağlığını tehdit eden ve önemli sağlık sorunlarına yol açan unsurlardan biridir (Doğu ve Berkitan 2008, Karlıkaya ve ark 2006). Sigaranın gaz ve buhar haline gelmiģ dumanında; karsinojenik, mutajenik, sitotoksik, büyüme geriliği yapan, immünosüpresif etki gösteren pek çok madde bulunur. Bu kimyasal maddelerin hepsi sigara içen insanların sağlığı üzerine aģikâr bir Ģekilde birikme etkisi göstermektedir (Kutlu 2008, Doğu ve Berkitan 2008). Sigara, kullanımının artması ve birçok teratojen içermesi nedeniyle öncelikle mücadele edilecek konuların baģında gelmektedir (Doğu ve Berkitan 2008). Sigara tüm dünyada ve ülkemizde yasal olarak kullanılabilen en önemli bağımlılık maddesidir (Ceylan ve ark 2005). Sigara içmeyi bir kez deneyen her dört kiģiden üçünün sigara tiryakisi olması, sigaranın bağımlılık yapma gücünün önemli bir göstergesidir (Senih ve ark 2007). Sigara bağımlılığı, tütün kullanımına bağlı belirgin sorunlar yaģanmasına karģın devam ettirilen tütün kullanma davranıģıyla birlikte biliģsel, davranıģsal ve fizyolojik belirtileri içeren bir psikiatrik bozukluk olarak tanımlanmıģtır (Doğu ve Berkitan 2008, Altıparmak ve ark 2009). Temininin kolay, kullanımının yasal olması ve eroin, alkol,esrar gibi madde bağımlılıkları için geçiģ maddesi olması nedeniyle en sık görülen ve en önemli madde bağımlılığı tipidir (Doğu ve Berkitan 2008). Sigara bağımlılığı en önemli önlenebilir mortalite ve morbidite sebeplerinden birisi (AltıntaĢ ve ark 2006, Kutlu 2006) olmasına karģın, her sekiz saniyede bir kiģi sigaranın neden olduğu bir hastalıktan dolayı yaģamını yitirmektedir (Bakırcı ve ark 2007). Tüm dünyada ve ülkemizde çok önemli bir toplumsal sorun olup, özellikle geliģmekte olan ülkelerde giderek yaygınlaģmaktadır. 1

DSÖ Uzmanlar Komitesi, Sigara Tutsaklığı Salgınının Kontrolü ile ilgili raporunda; sigara alıģkanlığının ve sigaraya bağlı hastalıkların salgın haline geldiği, eğer gerekli önlemler alınmaz ise 2020 yılında 10 milyon kiģinin sigaradan kaynaklanan bir hastalıktan dolayı hayatını kaybedeceği tahmin edilmektedir (Kutlu 2006, Bakırcı ve ark 2007). Halk sağlığı çalıģmaları açısından sigara ile mücadele en önemli ve öncelikli konu olarak varlığını sürdürmektedir (Bakırcı ve OkuĢluk 2007). Alınan yasal önlemler ve sigara karģıtı etkin kampanyalar, özel bıraktırma kampanyaları, halkın sigaranın zararları konusunda bilgilenip bilinçlendirilmeleri nedeniyle son zamanlarda endüstriyel batı ülkelerinde eriģkinlerde sigara içme sıklığında giderek azalma görülürken, bu önlemlerin alınmadığı geliģmekte olan ülkelerde aksine tütün kullanım sıklığında artıģ gözlenmektedir (Pıçakçıefe ve ark 2007). Sigara baģta olmak üzere tütün mamulleri, sadece kullanıcısının sağlığını tehdit etmekle kalmayıp, aynı zamanda bu tür maddeleri kullananlarla aynı mekanı paylaģan ve pasif içici durumunda kalan kiģilerin sağlığını da önemli ölçüde tehdit etmektedir (Bakırcı ve OkuĢluk 2007, Akıcı 2008). Halka açık alanlarda, özellikle kamu kurum ve kuruluģları, eğitim kurumları, özel ve tüzel iģyerleri, toplu taģıma araçları, lokanta, bar, pastane, kafe, kıraathane, kulüpler, alıģveriģ merkezleri, oteller ve diğer konaklama merkezleri, kültür hizmeti veren yerler, otobüs, tren, havaalanı terminalleri ve spor alanlarında pasif maruziyet yaygındır (Aslaner 2008). Sigara içmeyen eriģkinler arasında Çevresel Tütün Dumanı (ÇTD) maruziyetinin primer kaynağı iģ yerleridir. Yurt dıģından bildirilen çalıģmalarda, iģ yerinde en fazla ÇTD maruziyeti bar, taverna ve lokanta çalıģanlarında olmaktadır ve bu iģ yerlerinde çalıģanlarda akciğer ve diğer solunum sistemi kanserlerinin geliģme riski daha yüksektir. ÇTD maruziyeti ile hem akciğer kanseri hem de kardiyovasküler hastalıklar arasındaki iliģkiyi gösteren epidemiyolojik ve biyolojik kanıtlar vardır (Fidan ve ark 2005). 1.1. DÜNYADA TÜTÜN SALGINI DSÖ tanımına göre; her gün en az bir kez bir tütün ürününü içen kiģiler günlük, düzenli içicidir. Herhangi bir tütün ürününü içen, ama her gün kullanmayan 2

kiģiler de düzensiz içicidir (Örsel 2010). Dünyada her yıl 5 milyon dolayında insan sigaraya bağlı sağlık sorunları nedeniyle ölmektedir. Sigara, Amerika BirleĢik Devleti nde yılda 400 bin, Ġngiltere de 100 bin, ülkemizde de 100 bin dolayında kiģinin ölümüne neden olmaktadır. Bu sayılar dikkate alındığında sigaranın, trafik kazaları, iģ kazaları, yangınlar, intiharlar, adam öldürme, ilaç ve alkol kullanımı ve AIDS ( EdinilmiĢ BağıĢıklık Eksikliği Sendromu) e bağlı ölümlerin toplamından daha fazla sayıda ölüme neden olduğu görülmektedir (Bilir ve Yıldız 2008). Ülkemizin de içinde bulunduğu coğrafya, dünya tütün tüketiminde birinci sırayı almaktadır. Dünya'da en çok sigara tüketen ilk beģ ülke Çin, ABD (Amerika BirleĢik Devletleri), Japonya, Rusya ve Endonezya dır. Bu ülkeler içinde Çin, %90 ını erkeklerin oluģturduğu, 300 milyon sigara içicisi ile baģı çekmektedir Dünya çapında tüketilen sigaranın üçte biri ise Çin de tüketilmektedir (Aslaner 2008). Dünyada yaģı 15'in üzerinde olan 1.1 milyar kiģi (her üç eriģkinden birisi) tütün bağımlısı olup bunların %80'i orta ve geliģmekte olan ülkelerdedir (Örsel 2010). GeliĢmekte olan ülkelerde sigaraya baģlama yaģı 12-16'dır. Her gün dünyada 80.000-100.000 gencin tütün bağımlısı olduğu bildirilmektedir (Doğu ve Berkitan 2008). Sigara kullanımına bağlı sağlık sorunları DSÖ verilerine göre halen ikinci büyük ölüm nedenidir (Kosku ve ark 2003). DSÖ, sigarayı dünyanın en hızlı yayılan ve en uzun süren salgını olarak tanımlamaktadır (Önsüz ve ark 2009). 1.2. TÜRKĠYEDE SĠGARA SALGINI Ülkemizde sigara, tüm dünyada olduğu gibi en önemli önlenebilir erken ölüm nedenidir. Ülkemiz sigara tüketiminde Avrupa ülkeleri arasında üçüncü, dünya ülkeleri arasında yedinci sırada yer almaktadır (Önsüz ve ark 2009). Sağlık Bakanlığı nın son verilerine göre Türkiye genelinde 26 milyon civarında sigara içicisi bulunmaktadır. Sigara içicilerin 22 milyonunu 19 yaģ ve üzeri kiģiler, 4 milyonunu ise 13-19 yaģ arasında gençler ve çocuklar oluģturmaktadır (Gültekin ve ark 2008). Küresel YetiĢkin Tütün AraĢtırma 2008 sonuçlarına göre 15 yaģ ve daha yukarı yaģtaki bireylerin % 27,4 ü her gün, %3,8 i ara sıra tütün kullanmakta iken, % 52,8 ise yaģamları boyunca hiç tütün kullanmadıklarını beyan etmiģtir. Tütün kullanma durumu cinsiyete göre incelendiğinde, her gün tütün kullanan bireyler için oran erkeklerde % 43,8 iken kadınlarda bu oran % 11,6 dır. AraĢtırmanın yapıldığı 3

tarihte tütün kullananların yaģ grubu incelendiğinde ilk sırayı %39,9 oranı ile 25-44 yaģ grubundaki bireyler oluģturmaktadır. Erkeklerde bu oran aynı yaģ grubu için %58,2 iken kadınlarda % 21,5 olarak saptanmıģtır. AraĢtırma sonucuna göre her gün tütün kullanmıģ bireylerin % 17,4 ü ilk kez her gün tütün kullanmaya 18-19 yaģında baģladığını ifade ederken, %21 i 15 yaģından daha küçük tütün mamulü kullandığını bildirmiģtir (www.tuik.gov.tr/kitap.do?metod=kitapdetay&kt_id). 1.3.SĠGARANIN NEDEN OLDUĞU SAĞLIK SORUNLARI Sigara içenler mortalite etkileri dıģında aynı zamanda içmeyenlere göre daha fazla hastalanırlar. Günde bir paket sigara içen birinin, içmeyene göre, akciğer kanserine yakalanma riski yirmi misli artmaktadır (http://168.144.121.167/toraksfd23njkl4nj4h3bg3jh/kisokulu3-pptpdf/celal_karlikaya.pdf). Ergenlik çağında sigara içmeye baģlayan ve uzun süredir düzenli olarak sigara içen kiģilerin yarısı sigaradan ölmekte ve bunların yarısı orta yaģlarda ölmektedir. Bu kiģilerin beklenen yaģam süreleri içmeyenlerle karģılaģtırıldığında 20-25 yıl daha kısadır. Dünyada 1990 yılında hastalıklara bağlı ölüm oranı %2,6 iken, 2020 yılında sadece tütüne bağlı hastalıklardan oluģacak ölüm yükü %9 olarak tahmin edilmektedir (Doğu ve Berkitan 2008). Sigara akciğer kanseri, Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH) ve Periferik Aterosklerozun (damar hastalığı) ana nedenidir (Gökgöz ve Koçoğlu 2009). Kalp-damar ve beyin-damar hastalıklarının ise baģlıca nedenlerindendir (Bilir ve Aslan 2005, Özen 1993). Sigara içimi tüm kronik akciğer hastalıklarının %80'inden, kalp hastalığı ve kansere bağlı ölümlerin de içte birinden sorumlu bulunmuģtur (Doğu ve Berkitan 2008). 1.1.1. Sigaranın Solunum Sistemine Etkisi 1.3.1.1. Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH) KOAH, ilerleyici hava akımı obstrüksiyonu ile karakterize, tüm dünyada önemli bir mortalite ve morbidite nedeni olan bir hastalıktır (Akbay ve ark 2001). KOAH ta kronik hava akımı sınırlanmasının nedeni akciğerde oluģan inflamasyonun 4

yol açtığı parankim harabiyeti (amfizem) ve küçük hava yollarında baģlıca inflamasyon ve fibrozisin yol açtığı obstrüksiyondur. DSÖ nün 2004 yılında güncellenmiģ 2002 raporuna göre KOAH 2001 yılında dünya genelinde önde gelen ölüm nedenleri içinde beģinci sırada yer almaktadır. Önümüzdeki yıllarda hastalığın mortalitesinin daha da artacağı ve 2020 yılında üçüncü sırada ölüm nedeni olacağı beklenmektedir. KOAH neden olduğu sakatlıklar, iģ gücü kayıpları ve sağlık harcamaları dolayısıyla da toplumlar ve sağlık kuruluģlarında oldukça büyük ve giderek artan sosyoekonomik yüke neden olmaktadır. Ulusal Kalp, Akciğer ve Kan Enstitüsü (NHLBI) Amerika da KOAH ın doğrudan ve dolaylı maliyetinin 2005 yılında 38,8 milyar dolara ulaģtığını bildirmiģtir (Tatlıoğlu 2007). 1.3.1.2. Akciğer Kanseri KOAH ta baģlıca risk faktörü sigara içimidir. Ancak sigara içimi tek risk faktörü değildir. KOAH genellikle 50 yaģ üstünde ve genellikle 20 paket/yıldan daha fazla sigara içenlerde görülmektedir. KOAH ın en önemli semptomları eforla gelen nefes darlığı, kronik öksürük ve balgam tükürmedir. Organik ve inorganik tozlar, hava kirliliği, akciğer infeksiyonları, akciğerlerin geliģimine ait bozukluklar, alfa1- antitripsin eksikliği gibi genetik faktörler diğer önemli risk faktörleridir (Tatlıoğlu 2007). Surgeon General raporu 1964'te resmi olarak ilk kez, sigara içiminin akciğer kanseri ile nedensel iliģkisini bildirmiģtir. Dünyada en çok rastlanan ve en fazla ölüme yol açan kanser, akciğer kanseridir. Akciğer kanserlerinin % 95 i sigarayabağlıdır (http://168.144.121.167/toraksfd23njkl4nj4h3bg3jh/kisokulu3-pptpdf/celal_karlikaya.pdf). ABD'de tüm kanser ölümlerinin 1/3'ü sigaraya bağlanmaktadır. Epidemiyolojik çalıģmalar sigara ile birçok kanser türünün (örneğin, ağız boģluğu, larinks, özofagus, mesane, böbrek, pankreas, mide ve serviks) iliģkili olduğunu göstermektedir 5

(http://168.144.121.167/toraksfd23njkl4nj4h3bg3jh/kisokulu3-pptpdf/celal_karlikaya.pdf). Genellikle bu bölgelerde kanser geliģme riski akciğer kanseri riskinden daha azdır. Belirgin olarak sigara içenlerde sigara ile iliģkili bir kanser ortaya çıktığında, ikincil bir sigara ile iliģkili kanser çıkma riski daha fazladır. Sigarayı bıraktıktan sonra 5-9 yıl içerisinde akciğer kanserine yakalanma riski, sigara içenlere oranla çok daha belirgin biçimde düģük olacak ve sigara bırakmanın ardından geçen zaman uzadıkça bu risk aralığı da o kadar büyüyecektir (Gültekin ve ark 2008). Sigara: Akciğer kanseri olma riskini 13-22 kat, Oral kanseri olma riskini 3-30 kat, Larenks kanseri olma riskini 16 kat, Farenks kanseri olma riskini 8-10 kat, Mesane kanseri olma riskini 3-5 kat, Prostat kanseri olma riskini 2 kat, Lösemi olma riskini 2-3 kat artırmaktadır (Bilir ve Yıldız 2008). 1.1.2. Sigaranın DolaĢım Sistemine Etkisi Koroner kalp hastalığının en önemli hazırlayıcı faktörlerinden biri olan sigara, kan lipid profilini bozarak kalp hastalıklarına neden olmaktadır (http://168.144.121.167/toraksfd23njkl4nj4h3bg3jh/kisokulu3-ppt pdf/celal_karlikaya.pdf). Sigara içenlerde Koroner Arter Hastalığı (KAH) insidansı 2-4 kat fazladır. KAH'dan ölüm riski günde içilen sigara sayısı, inhalasyon derinliği, sigaraya baģlama yaģı ve içilen yıl sayısı ile iliģkilidir. Sigara akut ve kronik miyokard değiģikliklerine yol açar. Akut olarak sigara oksijen ihtiyacını arttırarak veya kan arzını azaltma yolu ile oksijen sunumunu azaltarak miyokard iskemisine yol açar (Doğu ve Berkitan 2008). Ayrıca sigara serebravasküler hastalığa ve periferik damarlarda dolaģım bozukluğuna da neden olur (Bilir ve Yıldız 2008). 6

1.3.3.Gebelikte Sigara Kullanımının Bebek Sağlığına Etkileri Toplumda sigara tüketiminin artması gebelikle ilgili risklerin artmasında da etkin bir rol oynar. Çünkü sigaranın gebelik sürecindeki istenmeyen etkileri yalnızca gebenin içtiği sigarayla sınırlı kalmaz, ortamdaki sigara dumanından da kaynaklanabilir (Doğu ve Berkitan 2008). Sigara içimi, annenin sigara içmesiyle bebek üzerinde, çevresel sigara dumanının solunması yoluyla da içmeyenler üzerinde önemli zarara yol açmaktadır (Marakoğlu ve Erol 2003). Gebelikte sigara içilmesi gerek sağlıklı nesillerin yetiģmesini engellemesi, gerekse anne ve bebek açısından geliģebilecek olumsuzluklara yol açabilmesi nedeniyle bir takım önlemlerin alınmasını gerektiren önemli bir sağlık sorunudur. Gebelikte sigara içimi, gebelik ile iliģkili mortalite ve morbidite için önlenebilir önemli bir risk faktörüdür (Marakoğlu ve Erol 2003). Gebeliği sırasında sigara içen annelerin bebekleri ortalama 200-250 gr daha hafiftir ve daha erken doğma olasılıkları daha yüksektir (Doğu ve Berkitan 2008). ABD Halk Sağlığı Servisi ne göre, BirleĢik Devletlerdeki bütün gebe kadınların sigarayı bırakması durumunda ölü doğumlarda %11 ve yeni doğan ölümlerinde %5 azalma olacağı tahmin edilmektedir (Doğu ve Berkitan 2008). Sigaranın gebelik sırasında içilmesi halinde, içilen günlük sigara miktarının artıģı ile orantılı olarak düģük doğum ağırlıklı bebeğin olmasına yol açtığı, ayrıca erken doğum ve düģük riskinin arttığı bazı çalıģmalarla gösterilmiģtir (Ergeneilek 2005). 1.2. SĠGARANIN SAĞLIĞI ETKĠLEYEN DĠĞER ZARARLARI (http://168.144.121.167/toraksfd23njkl4nj4h3bg3jh/kisokulu3-pptpdf/celal_karlikaya.pdf) Sigaranın bedenimize verdiği saymakla bitmeyen zararlarından bir kısmı Ģunlardır; Cilt normalden daha erken esnekliğini kaybederek kırıģır. Saçlar zamanından önce beyazlar ve dökülmeler artar. Mide asit salgısını artırarak ülsere neden olur. 7

Erkeklerde; spermin hareket, yoğunluk ve döllenme yeteneğini azaltarak kısırlığa yol açar. Kadınlarda; ceninin geliģiminde gecikme, bebek düģürme, kısırlık, erken menapoza yol açar. Cinsel performansı düģürür. Eller ve ayaklarda, soğuma, sararmaya yol açar. Hücrelerimize hayat ve enerji veren C ve B vitaminlerinin düģmanıdır. Tükürük akımını azaltır. Bazı ilaçların etkisini azaltmaktadır. Tat alma duyusunda azalma, diģlerde renk değiģikliğine neden olur. Koku alma duyusunda azalma olur. 1.3. SĠGARANIN BIRAKILMASININ SAĞLIK AÇISINDAN YARARLARI (Ergeneilek 2005) 20 dk sonra tansiyon ve nabız normale döner. 8 saat sonra vücut kendini yenilemeye baģlar. Kan oksijeni normal düzeye çıkar. 24 saat sonra kalp krizi riski azalmaya baģlar. 1 yıl sonra yarıya düģer. 48 saat sonra duyu organları iyi çalıģmaya baģlar. Tat ve koku duyusu düzelir. cilt kendini yeniler. 72 saat sonra akciğer kapasitesi artar, solunum rahatlar. 2 hafta sonra efor kapasitesi artar (yürüme, merdiven çıkma). 1 9 ay içinde akciğer hücreleri yenilenir. Akciğer hastalıkları (zatürre gibi) riski azaltır. Öksürük, nefes darlığı düzelir. 5 yıl sonra ağız, boğaz, yemek borusu kanserlerine yakalanma riski %50 azalır. Pankreas, mesane, rahim kanseri riski azalır. Sindirim sistemi ülseri riski azalır. Koroner kalp hastalığı riski sigaranın bırakılmasından 15 yıl sonra sigara içmeyenlerin düzeyine iner. 8

1.4. PASĠF ĠÇĠCĠLĠK Kendisi sigara içmediği halde iģyerinde, insanların toplu olarak bulundukları kapalı yerlerde ve evde sigara içen kiģilerin dumanına maruz kalarak bu dumanda bulunan tüm zararlı maddelerin solunması pasif içicilik olarak tanımlanabilir (Akıcı 2008, Örsel 2010). Sigara dumanının sigara kullanmayanları istemsiz etkilediği ilk kez 1972 de ileri sürülmüģtür (Ergeneilek 2005). Literatürde pasif içicilik (passive smoking) yerine yan akım dumanı (sidestream smoke), ÇTD, (environmental tobacco smoke- ETS), ikinci el içicilik (second- hand smoke) ve gönüllü olmayan içicilik (involuntary smoking) gibi tanımlar da kullanılabilir (Aslaner 2008). Yanan bir sigaradan iki tür duman çıkar. Sigaradan her nefes çekiģte sigara kullanan kiģinin akciğerlerini dolduran esas duman ana akım olarak adlandırılır. Yanan sigaranın ucundan çıkan ve yan akım olarak adlandırılan duman ise çevreye yayılarak buradaki kiģileri olumsuz etkiler. Yan akımda, ana akımdan iki kat daha fazla duman ve zararlı madde üretilir. Yan akımda kanserojen maddeler oldukça fazladır (Ergeneilek 2005). Pasif içicilik, filtreli ya da filtresiz, düģük katranlı ya da nikotinli sigara dumanına maruz kalma, dumanın oranı, kapalı yerin boyutu, solunan miktar, maruz kalma süresi gibi değiģik faktörlerden etkilenmektedir (Aslaner 2008, Akıcı 2008). Bir Ġngiliz Tıp dergisinde yapılan çalıģmada Ġngiltere deki bütün iģyerlerinde Ġrlanda daki gibi %100 sigarasız hale getirildiğinde, toplumdaki pasif sigara içiciliğine bağlı ölümlerin 1/3 oranında azalacağı belirtilmiģtir (Aslaner 2008). 1.7. PASĠF ĠÇĠCĠLĠĞĠN BEBEK VE ÇOCUK SAĞLIĞINA ETKĠLERĠ ABD de çocukların %33 ü ile %70 i, Ġngiltere de %50 si düzenli olarak pasif sigara dumanına maruz kalırken, bu oranın ülkemizde %75 dolaylarında olduğu gösterilmiģtir (Doğu ve Berkitan 2008). DSÖ nün tahminlerine göre, 700 milyon çocuk, yani dünyadaki çocukların yarısı sigara dumanına istemeden maruz kalmaktadır. Çocukların akciğerleri daha küçük ve bağıģıklık sistemleri daha az 9

geliģmiģ olduğundan pasif içiciliğe bağlı solunum ve kulak enfeksiyonları daha çabuk oluģur (Özcebe 2008). Amerika da 1996 yılında yapılan bir çalıģmaya göre kulak enfeksiyonlarının %13 ü tütün nedenlidir. Çevresel sigara dumanına maruz kalma çocukluk astımının hem sıklığını, hem de Ģiddetini arttırır. 1992 yılında Çevre Koruma Örgütü raporuna göre pasif içicilik her yıl 8-26 bin çocukta astıma neden olmaktadır (Ergeneilek 2005). Sigara dumanı sinüzit, rinit, kistik fibroz ve bronģit ataklarını da alevlendirir (Bilir ve Yıldız 2008). 1.8. PASĠF ĠÇĠCĠLĠĞĠN GEBE SAĞLIĞINA ETKĠSĠ Sigara kullanmayan bir kadının baģkalarının içtiği sigaradan korunması, sağlığı açısından önem taģır. Özellikle gebelik sırasında ve doğumdan sonraki dönemde bebek ve çocukların korunması çok önemlidir (Ergeneilek 2005). Gebelikte sigara içilmesi ya da pasif içicilik fertiliteyi, fetüsün geliģmesini, gebeliği, doğumu ve bebek sağlığının geliģmesini olumsuz etkileyerek perinatal mortalite, morbitide oranını arttırmaktadır (Marakoğlu ve Erol 2003). Sigara içen kadınlarda, sigara içmeyenlere göre iki kat daha fazla erken doğum riski vardır. Yapılan bir çalıģmada, gebelik sırasında sigara içmeyen ancak pasif maruz kalan kiģilerde erken doğum oranının % 23 oranında arttığı bildirilmiģtir. GeliĢmekte olan ülkelerdeki intrauterin geliģme geriliği vakalarının % 40 ı da sigara içimine bağlıdır (Doğu ve Berkitan 2008). 1.9. ÇALIġMA HAYATI VE SĠGARA Sigara kullanımının kontrolü bakımından iģyerleri önemle üzerinde durulması gereken yerlerdir. Zira çalıģan kiģiler yaģamlarının önemli bir bölümünü iģyerlerinde geçirmektedirler. ĠĢyerinde sigara içilmesi durumunda sigara içenler kadar içmeyenlerin sağlığı da tehlikeye girer. Bu durum özellikle restoran, bar, kahvehane gibi yerlerde çalıģanlar açısından önem taģır. Öte yandan iģyerlerinde bulunan çeģitli sağlık ve güvenlik riskleri, sigara ile birlikte olduğunda daha olumsuz sonuçlara yol açabilmektedir (Bilir ve Yıldız 2008). 10

1.10. Ġġ YERLERĠNDE SĠGARASIZLIK POLĠTĠKALARI Sigara kullanımının bireylerin sağlığı üzerindeki olumsuz etkisinin yanı sıra, sağlık alanında önemli bir iģ sağlığı sorununu teģkil etmektedir. ĠĢyerlerinde sigara kullanımının kısıtlanmasının asıl amacı sigara dumanından pasif etkilenmenin önüne geçmektir (Bilir ve Yıldız 2008). Uluslararası ÇalıĢma Örgütü ne (ILO) göre, sağlıklı ve güvenli bir çalıģma ortamının anahtar noktası dumansız bir çevrenin sağlanmıģ olmasıdır (Arıkan ve ark 2011). ĠĢyerinde sigara içilmesi konusunda kısıtlama yapmanın hem çalıģanlar hem de iģveren açısından önemli bazı yararları vardır. ÇalıĢanlar açısından yararları; sigara dumanı bulunmayan bir ortamda daha sağlıklı ve güvenli çalıģma olanağı sağlaması, özellikle sigara içmeyenler açısından istem dıģı etkilenmenin önlenmesi, sigara içenlerin de zaman içinde bu bağımlılıktan vazgeçmesine olanak sağlamasıdır. ĠĢverenler açısından ise iģ veriminin artması, yangın tehlikesinin azalması, iģyerinde hoģ olmayan sigara kokusunun olmaması gibi olumlu yanlar sayılabilir. Ayrıca sigara içenlerin, sigara içmek için geçirdikleri zaman da üretim kaybına ve iģ veriminde azalmaya yol açmaktadır. Sonuç olarak, iģyerlerinde sigara içilmemesi yönündeki uygulamalar kiģilerin sağlığını korumanın yanında iģ veriminde de artma sağlayacaktır (Bilir ve Yıldız 2008). 1.11. EKONOMĠK YÜK Sağlık üzerindeki olumsuz etkilerinin yanı sıra sigara kullanımının sosyal ve ekonomik boyutları da çok önemlidir. Sigara hem içene hem de topluma çok pahalıya mal olmaktadır. Toraks Derneği nin yaptığı açıklamaya göre; Türkiye'de yetiģkin nüfusun yaklaģık yarısı sigara içmektedir. Ülkemizde sigara içen 17 milyon kiģi günde 40 milyon doları, yılda ise 15 milyar doları sigaraya vermektedir. Bu, 17 milyon kiģinin 4 milyonu hayatından 7 yıl, 4 milyonu ise 22 yıl kaybederek ölmesi beklenmektedir. Türkiye de her 6 dakikada bir kiģi, günde yaklaģık 275, yılda ise en az 100.000 kiģi tütüne bağlı hastalıklar nedeniyle hayatını kaybetmektedir (www.havanikoru.org.tr). Sigaranın yol açtığı hastalıklar nedeniyle ülkemize verdiği yıllık ekonomik zarar ise 2,72 milyar dolardır (Doğu ve Berkitan 2008). 11

Dünya bankası verilerine göre her yıl tütünün yol açtığı ekonomik zarar 200 milyar dolardır. ABD'de 1993'te sigaraya bağlanabilen tıbbi giderler 50 milyar dolar olarak hesaplanmıģtır. ĠĢgücü ve üretim kaybı da eklendiğinde kayıp 97 milyar dolar veya kiģi baģına 373 dolardır (Doğu ve Berkitan 2008). Ġngiltere'de sigara içmeye bağlı hastalıklar Ulusal Sağlık Hizmetlerine her yıl yaklaģık 1.5 milyar sterline mal olmaktadır. 2030 yılında sigara içenlerin beģte dördünü geliģmekte olan ülkelerdeki insanlar oluģturacaktır ve tütün kullanımına bağlı hastalıkların yol açtığı ekonomik maliyetler, büyük olasılıkla bu ülkelerin sağlık hizmetlerine çok büyük yükler oluģturacaktır. Sigara sebep olduğu kanser tedavi giderleri ve kendi satıģ ücreti dikkate alındığında, toplum açısından önemli ekonomik kayıplara yol açan bir üründür. Erken ölümlere neden olarak iģgücü kapasitesini düģürmekte ve bu yolla hem bireysel hem de toplumsal ekonomiyi etkilemektedir (Doğu ve Berkitan 2008). 1.12. TÜTÜN KONTROLÜ Tütün Kontrolü; bir nüfusun tütün kullanımını ve tütün dumanına maruziyetini ortadan kaldırarak veya azaltarak sağlığını iyileģtirmeyi amaçlayan bir takım arz, talep ve zarar azaltma stratejileridir. (Doğu ve Berkitan 2008). Tütün, bilindik Ģekillerde kullanıldığında kullanıcılarının yarısını öldüren ve tüm bunlara rağmen satıģı yasal olan tek üründür. Ancak tütünün sağlığa verdiği bu zararlar uzun yıllar boyunca bilinememiģtir. Böylece, kullanımı her geçen yıl artarak bir salgın halini almıģtır (www.tapdk.gov.tr). Tütün içiminin açtığı sağlık sorunları, bunların tanı ve tedavisinin neden olduğu ekonomik yük ve meydana gelen yaģam kayıpları sonucu oluģan acılar dikkate alındığında, tütün kullanımının kontrol edilmesi gereği açıkça ortaya çıkmaktadır (Gültekin ve ark 2008). 1.13. TÜTÜN KONTROL YÖNTEMLERĠ Tütün kontrol programı için on basamak önerilmektedir: 1. Çocukların-ergenlerin tütün bağımlılığına yakalanmalarının önlenmesi, 12