KOOPERATİFLERİN HUKUKİ NİTELİĞİ T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı Ertan ÖRS Müfettiş Aydın BAZİN Müfettiş 1 Kasım 2013, Antalya
HUKUKİ NİTELİK: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 124. maddesinde; (1) Ticaret şirketleri; kollektif, komandit, anonim, limited ve kooperatif şirketlerden ibarettir. (2) Bu Kanunda, kollektif ile komandit şirket şahıs; anonim, limited ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket sermaye şirketi sayılır. Hükümlerine yer verilerek, kooperatifler ticaret şirketleri arasında sayılmıştır. 2 Ancak, kooperatifler şahıs ve sermaye şirketleri arasında sayılmamıştır.
HUKUKİ NİTELİK: 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 1. maddesinde kooperatifler; Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek veya geçimlerine ait ihtiyaçlarını işgücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklıklara kooperatif denir. 3 Şeklinde tanımlanmıştır. Bu tanıma göre kooperatifleri ne tam bir ticaret şirketi ne de tam bir dernek olarak kabul etmek mümkün değildir. Kooperatifler, belirlenen amaçları gerçekleştirmek üzere bir araya gelen kişilerin oluşturduğu özel bir ortaklık türüdür.
HUKUKİ NİTELİK: Öğretide kooperatifin tacir olmadığı kabul edilmekte ve Yargıtay uygulamasının da bu yönde olduğu görülmektedir (Yargıtay 11. Hukuk Dairesinin 23.03.2009 Tarih, Esas: 2007/14292 ve Karar: 2009/3401 sayılı ilamı). 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu nun 1. maddesi uyarınca "teşekkül" olarak tarif edilen kooperatifler, tacir sayılamazlar (Yargıtay 15. Hukuk Dairesinin 11.03.1996 Tarih, Esas: 1996/1048 ve Karar: 1996/1263 sayılı ilamı)). 4 Davalı kooperatif tacir olmadığı gibi kooperatif tarafından yapılan çevre düzenlenmesi sırasında TEK.'in yeraltı kablolarına zarar verilmesi işi de ticari iş sayılamayacağından (Yargıtay 11. Hukuk Dairesinin 07.03.1994 Tarih, Esas: 1993/5255 ve Karar: 1994/1791 sayılı ilamı).
HUKUKİ NİTELİK: Ancak, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 16/1 maddesinde; «Ticaret şirketleriyle, amacına varmak için ticari bir işletme işleten vakıflar, dernekler ve kendi kuruluş kanunları gereğince özel hukuk hükümlerine göre yönetilmek veya ticari şekilde işletilmek üzere Devlet, il özel idaresi, belediye ve köy ile diğer kamu tüzel kişileri tarafından kurulan kurum ve kuruluşlar da tacir sayılırlar.» Şeklinde hükme yer verilmiştir. 5 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 124/1 maddesinde kooperatifler ticaret şirketleri arasında sayıldığından, kooperatiflerin de tacir sayılmaları gerektiği değerlendirilmektedir.
DEĞİŞİR ORTAK, DEĞİŞİR SERMAYE: Kooperatiflerin en önemli özelliği değişir ortaklı ve değişir sermayeli olmasıdır. Dolayısıyla, sermaye şirketleri gibi sermayenin artırılmasına veya azaltılmasına gerek yoktur. 6
TACİR OLMANIN HÜKÜMLERİ: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 18. maddesinde; 7 «(1) Tacir, her türlü borcu için iflasa tabidir; ayrıca kanuna uygun bir ticaret unvanı seçmek, ticari işletmesini ticaret siciline tescil ettirmek ve bu Kanun hükümleri uyarınca gerekli ticari defterleri tutmakla da yükümlüdür. (2) Her tacirin, ticaretine ait bütün faaliyetlerinde basiretli bir iş adamı gibi hareket etmesi gerekir. (3) Tacirler arasında, diğer tarafı temerrüde düşürmeye, sözleşmeyi feshe, sözleşmeden dönmeye ilişkin ihbarlar veya ihtarlar noter aracılığıyla, taahhütlü mektupla, telgrafla veya güvenli elektronik imza kullanılarak kayıtlı elektronik posta sistemi ile yapılır. (4) Tacir sıfatına bağlı olan diğer hükümler saklıdır.» Şeklinde hükümlere yer verilmiştir.
UYGULANACAK KANUN HÜKÜMLERİ: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 126. maddesinde; (1) Her şirket türüne özgü hükümler saklı kalmak şartıyla, Türk Medenî Kanununun tüzel kişilere ilişkin genel hükümleri ile bu Kısımda hüküm bulunmayan hususlarda Türk Borçlar Kanununun adi şirkete dair hükümleri her şirket türünün niteliğine uygun olduğu oranda, ticaret şirketleri hakkında da uygulanır. Şeklinde düzenlemeye yer verilmiştir. 8 Kooperatiflere yönelik özel düzenlemeler; 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu nda yer almaktadır.
UYGULANACAK KANUN HÜKÜMLERİ: 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 98. maddesinde; Bu kanunda aksine açıklama olmıyan hususlarda Türk Ticaret Kanunundaki Anonim şirketlere ait hükümler uygulanır. Şeklinde hükme yer verilmiştir. Söz konusu hüküm nedeniyle, kooperatiflerle ilgili uyuşmazlıklarda öncelikle 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, daha sonra Türk Ticaret Kanununun anonim şirketlere ilişkin düzenlemeleri uygulanacaktır. 9 Bazı hususların hem 1163 sayılı Kanunda hem de 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu nda yer alması halinde ise; özel kanun olması dolayısıyla 1163 sayılı Kanun hükümlerinin uygulanması tabiidir.
EHLİYET: Kooperatiflerin ehliyeti konusunda açık bir düzenleme bulunmamakla birlikte, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 125. maddesinde; (1) Ticaret şirketleri tüzel kişiliği haizdir. (2) Ticaret şirketleri, Türk Medenî Kanununun 48 inci maddesi çerçevesinde bütün haklardan yararlanabilir ve borçları üstlenebilirler. Bu husustaki kanuni istisnalar saklıdır. 10 Denilmek suretiyle; ticaret şirketlerinin Türk Medeni Kanununun 48. maddesi çerçevesinde bütün haklardan yararlanabileceği ve borçları üstlenebileceği düzenlenmiş, bu husustaki kanuni istisnalar saklı tutulmuştur.
EHLİYET: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunun getirdiği en önemli düzenlemelerden biri, konu dışı işlem yapma yasağının (Ultra Vires Kuralı) kaldırılmasıdır. Bu yasağın kalkmasıyla birlikte, tüzel kişi tacirlerin (şirketlerin) yaptığı konu dışı işlemler batıl olmayıp geçerli olacak, ancak işletmenin konusu dışında olması nedeniyle yönetici bakımından sorumluluk gerektirebilecektir. 11 Ultra vires kuralı kalktığı için, şirketlerin hak ehliyetinin sınırı işletme konusuyla sınırlı değildir.
EHLİYET: 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 6. maddesinde; Kooperatifin faaliyeti; kooperatifin amacı ve çalışma konusuyla sınırlıdır. 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 59. maddesinde ise; Temsile yetkili şahıslar kooperatif namına onun amacının gerektirdiği bütün hukuki işlemleri yapabilir. Şeklinde düzenlemelere yer verilmiştir. 12 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun özel nitelikte olduğu dikkate alındığında; kooperatiflerin ehliyetinin amaç ve çalışma konularıyla sınırlı olduğu sonucuna varılacaktır.
EHLİYET: Öte yandan, 6103 sayılı Türk Ticaret Kanununun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanunun 15. maddesinde ticaret şirketlerinin hak ehliyeti konusunda; Şirket sözleşmelerinde veya esas sözleşmelerinde 6762 sayılı Kanunun 137 nci maddesine uygun olarak, şirketin hak ehliyetinin şirket sözleşmesinde veya esas sözleşmesinde yazılı işletme konusu ile sınırlı olduğunu belirten hükümler bulunması hâlinde, bu hükümler Türk Ticaret Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren yazılmamış sayılır. 13 Hükmüne yer verilmek suretiyle, Türk Ticaret Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren; şirketin hak ehliyetinin şirket sözleşmesinde veya esas sözleşmesinde yazılı işletme konusu ile sınırlı olduğunu belirten hükümler yazılmamış sayılmıştır.
KOOPERATİFLERİN KURULUŞU, İZİN VERME, TESCİL VE İLAN, ANASÖZLEŞME, TÜZEL KİŞİLİĞİN KAZANILMASI VE SORUMLULUK: Kooperatiflerin kuruluş aşamaları, ana sözleşme düzenlenmesi, muteberlik şartları, isim kullanma yetkisi, izin alınması, tescil ve ilanı, tüzel kişiliğin kazanılması ve sorumluluk konularındaki düzenlemeler; 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 2-7. maddeleri arasında yer almıştır. 14 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun özel nitelikte olması nedeniyle, öncelikle bu düzenlemelerin dikkate alınması gerekecektir.
FESİH DAVASI: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun Anonim Şirketlere ilişkin kısmının 353. maddesinde; (1) Anonim şirketin butlanına veya yokluğuna karar verilemez. Ancak, şirketin kurulmasında kanun hükümlerine aykırı hareket edilmek suretiyle, alacaklıların, pay sahiplerinin veya kamunun menfaatleri önemli bir şekilde tehlikeye düşürülmüş veya ihlal edilmiş olursa, yönetim kurulunun, Gümrük ve Ticaret Bakanlığının, ilgili alacaklının veya pay sahibinin istemi üzerine şirketin merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesince şirketin feshine karar verilir. Mahkeme davanın açıldığı tarihte gerekli önlemleri alır. 15 (2) Eksikliklerin giderilebilmesi, esas sözleşmeye veya kanuna aykırı hususların düzeltilebilmesi için mahkeme süre verebilir.
FESİH DAVASI: (3) Dava dilekçesine deliller ile gerekli bütün bilgiler eklenir. Yargılama aşamasında delil sunulamayacağı gibi bir davanın beklenilmesi ve bilgi getirtmesi de mahkemeden istenemez. Ancak, somut olayın haklı göstermesi hâlinde, mahkeme, kesin süreye bağlayarak, davacının delil sunma ve bilgi getirtme istemini kabul edebilir. Dava, acele işlere ilişkin usule tâbîdir. (4) Davanın, şirketin tescil ve ilanından itibaren üç aylık hak düşürücü süre içinde açılması şarttır. 16 (5) Davanın açıldığı ve kesinleşmiş olan mahkeme kararı, mahkemenin bildirimi üzerine, derhâl ve resen ticaret siciline tescil ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan olunur. Ayrıca, yönetim kurulu, tescil ve ilanı yapılan hususu internet sitesine koyar.
FESİH DAVASI: Şeklinde düzenlemelere yer verilmek suretiyle, kuruluş aşamasında fesih davası açılması öngörülmüştür. 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 98. maddesi yollamasıyla, böyle bir fesih davası kooperatifler için de açılabilir. 17
BİRLEŞME, BÖLÜNME VE TÜR DEĞİŞTİRME: Kooperatiflerin dağılma sebepleri, birleşme ve bir kamu tüzel kişiliği tarafından devralınmasına yönelik düzenlemeler 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 81-85. maddeleri arasında sayılmıştır. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 134-194. maddeleriyle; birleşme, bölünme ve tür değiştirme hususlarına yönelik olarak yeni düzenlemeler getirilmiştir. 18 Kooperatiflerin birleşme, bölünme ve tür değiştirmelerinde öncelikle 1163 sayılı Kooperatifler Kanununda yer alan düzenlemelerin dikkate alınması, bu kanunda düzenleme bulunmadığı takdirde 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununda yer alan düzenlemelerin dikkate alınması gerekecektir.
BİRLEŞME: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 137. maddesine göre kooperatifler; sermaye şirketleriyle, kooperatiflerle ve devralan şirket olmaları şartıyla şahıs şirketleri ile birleşebilirler. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 138. maddesine göre; tasfiye hâlindeki bir şirket, malvarlığının dağıtılmasına başlanmamışsa ve devrolunan şirket olması şartıyla, birleşmeye katılabilir. 19 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 138. maddesine göre; sermayesiyle kanuni yedek akçeleri toplamının yarısı zararlarla kaybolan veya borca batık durumda bulunan bir şirket, kaybolan sermayeyi veya gerekiyorsa borca batıklık durumunu karşılayabilecek tutarda serbestçe, tasarruf edilebilen özvarlığa sahip bulunan bir şirket ile birleşebilir.
BİRLEŞME: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 143. maddesine göre; yeni kuruluş yolu ile birleşmede, bu Kanun ile 24/04/1969 tarihli ve 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun, ayni sermaye konulmasına dair düzenlemeleri ve asgari ortak sayısına ilişkin hükümleri dışındaki maddeleri yeni şirketin kuruluşuna uygulanacağı hükme bağlanmıştır. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 151. maddesine göre, birleşme sözleşmesinin genel kurulda; 20 Bir kooperatif tarafından devralınacak sermaye şirketlerinde, sermayenin çoğunluğunu temsil etmesi şartıyla, genel kurulda mevcut bulunan oyların dörtte üçüyle,
BİRLEŞME: Kooperatiflerde, verilen oyların üçte ikisinin çoğunluğuyla; ana sözleşmede ek ödeme ve başka edim yükümlülükleri ya da sınırsız sorumluluk kabul edilmiş veya bunlar mevcut olup da genişletilmişse kooperatife kayıtlı tüm ortakların dörtte üçünün kararıyla, Onaylanmalıdır. 21 Birleşme kararı ticaret siciline tescil edilmeli ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan olunmalıdır. Birleşme, birleşmenin ticaret siciline tescili ile geçerlilik kazanır.
BÖLÜNME: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 159. maddesine göre; bir şirket tam veya kısmi bölünebilir. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 160. maddesine göre; sermaye şirketleri ve kooperatifler sermaye şirketlerine ve kooperatiflere bölünebilirler. Bölünmenin uygulanmasında kooperatiflerde 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 473 ve 474. maddeleri uygulanmaz. 22 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 164. maddesine göre; bölünme çerçevesinde yeni bir şirketin kurulmasına bu Kanun ile Kooperatifler Kanununun kuruluşa ilişkin hükümleri uygulanır. Sermaye şirketlerinin kurulmasında, kurucuların asgari sayısına ve ayni sermaye konulmasına ilişkin hükümler uygulanmaz.
BÖLÜNME: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 173. maddesine göre, bölünme sözleşmesi veya bölünme planının genel kurulda; 151 inci maddenin birinci, üçüncü, dördüncü ve altıncı fıkralarında öngörülen nisaplara uyularak onaylanması gerekir. Bölünme kararı ticaret siciline tescil edilmelidir. Bölünme ticaret siciline tescili ile geçerlilik kazanır. 23
TÜR DEĞİŞTİRME: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 180. maddesine göre; bir şirket hukuki şeklini değiştirebilir. Yeni türe dönüştürülen şirket eskisinin devamıdır. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 181. maddesine göre; bir sermaye şirketi bir kooperatife, bir kollektif şirket bir kooperatife, bir komandit şirket bir kooperatife, bir kooperatif bir sermaye şirketine dönüşebilir. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 189. maddesine göre, tür değiştirme kararı; 24 Bir sermaye şirketinin bir kooperatife dönüşmesi hâlinde tüm ortakların onayıyla, Limited şirketlerde, sermayenin en az dörtte üçüne sahip bulunmaları şartıyla, ortakların dörtte üçünün kararıyla,
TÜR DEĞİŞTİRME: Kooperatiflerde; Ortakların en az üçte ikisinin temsil edilmeleri şartı ile, genel kurulda mevcut oyların çoğunluğuyla, Ek ödeme, diğer kişisel edim yükümlülükleri veya kişisel sorumluluk getiriliyorsa veya bu yükümlülükler veya sorumluluklar genişletiliyorsa, kooperatifte kayıtlı ortaklarının üçte ikisinin olumlu oyuyla, 25 Onanır.
TÜR DEĞİŞTİRME: Kollektif ve komandit şirketlerde tür değiştirme planı bütün ortakların oybirliğiyle, onanır. Ancak, şirket sözleşmesinde ortakların tümünün üçte ikisinin olumlu oyuyla bu kararın alınabileceği öngörülebilir. Tür değiştirme tescil ile hukuki geçerlilik kazanır. Tür değiştirme kararı Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan edilir. 26
BİRLEŞME, BÖLÜNME, TÜR DEĞİŞTİRME: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 192. maddesine göre; 134 ilâ 190 ıncı maddelerin ihlali hâlinde, birleşme, bölünme ve tür değiştirme kararına olumlu oy vermemiş ve bunu tutanağa geçirmiş bulunan birleşmeye, bölünmeye veya tür değiştirmeye katılan şirketlerin ortakları; bu kararın Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilanından itibaren iki ay içinde iptal davası açabilirler. İlanın gerekmediği hâllerde süre tescil tarihinden başlar. Kararın bir yönetim organı tarafından verilmesi hâlinde de bu dava açılabilir. 27 Birleşme, bölünme ve tür değiştirmeye ilişkin işlemlerde herhangi bir eksikliğin varlığı hâlinde, mahkeme taraflara bunun giderilmesi için süre verir. Hukuki sakatlık, verilen süre içinde giderilemiyorsa veya giderilememişse mahkeme kararı iptal eder ve gerekli önlemleri alır.
BİRLEŞME, BÖLÜNME, TÜR DEĞİŞTİRME: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 193. maddesine göre; birleşme, bölünme veya tür değiştirme işlemlerine herhangi bir şekilde katılmış bulunan bütün kişiler şirketlere, ortaklara ve alacaklılara karşı kusurları ile verdikleri zararlardan sorumludurlar. Kurucuların sorumlulukları saklıdır. Birleşmeyi, bölünmeyi veya tür değiştirmeyi denetlemiş kişiler şirketlere, münferit ortaklara ve alacaklılara karşı kusurları ile verdikleri zararlardan sorumludurlar. 28 202 ilâ 208, 555, 557, 560 ıncı madde hükümleri saklıdır. Bir sermaye şirketinin veya kooperatifin iflası hâlinde 556 ve 570 inci maddeler ile Kooperatifler Kanununun 98 inci maddesi kıyas yoluyla uygulanır.
ESKİ TÜRLERİNE DÖNME-GEÇİCİ MADDE 4: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun Geçici 4. maddesine göre; Herhangi bir ticaret şirketi veya kooperatif bu Kanunun yayımı tarihinden itibaren iki yıl içinde eski türlerine dönmeleri hâlinde, Bu Kanunun tür değiştirmeye ve nisaplara ilişkin hükümleri uygulanmaz. Eski türüne dönüşecek şirket bir kooperatif ise, tür değiştirmeye ilişkin kararlar kooperatif ortaklarının en az çoğunluğunun genel kurulda temsil edilmesi şartıyla, toplantıda mevcut ortakların çoğunluğuyla alınır. 29 Şirket sözleşmesinde, esas sözleşmede veya ana sözleşmede ya da herhangi bir sözleşmede yer alan bir veto hakkı, bu madde hükümlerine göre verilecek tür değiştirme kararlarında geçerli olmaz. Kamu kuruluşlarına tanınan altın paydan doğan haklar saklıdır.