1 GENEL EKONOMİ Ceren TÜRKMEN cturkmen@sakarya.edu.tr 2.Haftadan vizeye kadar olan ders notudur. 2 Giriş Dersini hatırlayalım Bilim, bilimsel yaklaşım ve sosyal bilim olarak İktisat Bilimi İktisat biliminde temel kavramlar İktisat biliminin konusu ve kapsamı İktisat biliminin dalları İKTİSADİ SORUN İKTİSADİ SORUN KAYNAKLARIN KITLIĞI İHTİYAÇLARIN SONSUZLUĞU SEÇİM YAPMAK FIRSAT MALİYET BİREYSEL FIRS. MALY. TOPLUMASAL FIRS. MALY 3 1
4 KITLIK HİÇ BİR TOPLUMDA HER AN BÜTÜN İNSANLARIN BÜTÜN İHTİYAÇLARINI KARŞILAYACAK KADAR ÜRETİM YAPILMAZ BU DURUM KAYNAK KITLIĞI OLARAK ADLANDIRILIR. KAYNAK KITLIĞI İNSANLARI SEÇİM YAPMAYA ZORLAMAKTADIR. 5 SEÇİM ZORLUĞU HANGİ İHTİYAÇLAR KARŞILANCAK HANGİ MAL VE HİZMETLER ÜRETİLECEK NASIL PAYLAŞILACAK 6 Alternatif Maliyet Alternatifler arasında tercih yapmak, seçilmeyen alternatiflerden mahrum kalmak demektir. Bir ihtiyacın tatmini diğer alternatiflerin tatmini pahasına gerçekleştirilir. Kaçırılan fırsatlara alternatif maliyeti adı verilir. 2
7 Üretim imkanları eğrisi Bir toplum elindeki üretim faktörlerini kullanarak çeşitli mal ve hizmetler üretebilir. Anlatımı kolaylaştırmak için sadece iki mal üretildiğini kabul edelim tüfek, buğday Bu toplum arzu ederse elindeki imkanları buğday üretimine ayırabileceği gibi tüfek üretimine de ayırabilir veya hem tüfek hem de buğday üretmek isteyebilir 8 Üretim İmkanları Eğrisi : ÜRETİM FAKTÖRLERİNİN MİKTARI VE TEKNOLOJİ SABİTKEN BİR TOPLUMUN ÜRETEBİLECEĞİ VE ÜRETEMEYECEĞİ MAL DEMETLERİNİ AYIRAN BİR SINIR ÇİZGİSİDİR. 9 3
10 P noktası kıt kaynakları göstermektedir. R noktası atıl kapasiteyle çalışmayı gösterir. K,L,M,N noktaları fırsat maliyeti eğrisini gösterir. L noktasında 4600 tüfek üretirken 1000 birim buğday üretirsin 400 birim tüfekten vazgeçerek 1000 birim buğday üretirsin. Burada fırsat maliyeti vardır denir. Üretim İmkanları (production possibilities): Kaynaklar sınırlı olduğundan hangi mal ve hizmetlerin hangi oran ve miktarlarda üretileceğine dair tercih yapılmalıdır. Bir maldan üretilen miktar arttıkça o malın diğer mallar cinsinden fırsat maliyeti artar; yani eldeki kaynaklar ile 10 birim X ve 20 birim Y üretilebiliyorsa üretilen X miktarı 14'e çıktığında üretilebilen Y miktarı azalmalı 16 gibi bir değer olmalıdır.. 11 12 Malların miktarları arasındaki tüm bu üretim kombinasyonlarının birleştirilmesiyle üretim imkan eğrisi elde edilir. Eğri dışındaki noktalar elde edilemez üretim kombinasyonlarını gösterir. (10 birim X, 25 birim Y gibi) 4
13 Karar Alıcılar Bir piyasa ekonomisinde, kaynakların dağılımı, piyasalar aracılığı ile hareket eden tüketici ve üreticiler tarafından alınan sayısız bağımsız kararın sonucunda meydana gelir. Piyasa mekanizmasına dayalı ekonomilerde üretim, değişim ve tüketime ilişkin kararları üç ekonomik birim alır, bunlar sırasıyla: - Hane Halkı, - Firmalar ve - Devlet ( Merkezi otorite - Kamu) tir 14 HANEHALKI (EV HALKI) Hane halkı aynı çatı altında yaşayan ya da finansal kararlar konusunda ortak hareket etme zorunluluğunda olan bütün insan topluluklarıdır. Hane halkı tek bir bireyden de meydana gelir. Tüketici olarak hane halkı: Hane halkı firmalar tarafından piyasaya sürülen mal ve hizmetlerin talep edicilerinden birisidir. Dolayısıyla hane halkı aynı zamanda bir tüketicidir. Üretim faktörlerinin asli sahipleri olarak hane halkı: Hane halkı sahip oldukları üretim faktörlerini fayda maksimizasyonu içerisinde firmalara satarak karşılığında gelir elde ederler. 15 Firmalar Firmalar üretim faktörlerini kullanıp ekonomideki diğer firmalara, hane halkına ve kamu kesimine satmak üzere mal ve hizmet üreten birimlerdir. Firmaların kullandığı üretim faktörleri : emek, sermaye, toprak ve teknolojidir. Firmaların temel amacı kâr maksimizasyonudur. Firmalar ile hane halkları karşılıklı etkileşim içerisindedir. Bir tarafın geliri diğer tarafın harcamasıdır. 5
16 17 Devlet İktisadi analizde devlet bütün kamusal birimleri içerecek şekilde tanımlanmaktadır. Devlet her şeyden önce vergi koyarak ve kamu harcaması yaparak ya da üretim birimleri gibi mal ve hizmet üreterek iktisadi faaliyet hacminin yönelimi üzerinde etkili olur. 18 Piyasa Piyasa iktisat bilimi açısında mal ve hizmet alıcı ve satıcılarının birbirleri ile irtibat kurabildikleri ve alım satım faaliyetlerini yürüttükleri ortam olarak tanımlanır. Bu tanımdan da anlaşıldığı gibi piyasa belirli bir mekan olarak sınırlandırılmamıştır. Günümüzde internetin alışverişte aktif olarak kullanılmasının da etkisiyle piyasada mekan kavramı kalmamıştır. 6
19 Piyasa Türleri Ekonominin Tamamı göz önüne alındığında Üç Tür Piyasadan Söz Edilir: Mal Piyasası Emek Piyasası Sermaye Piyasası 20 Mal Piyasası Girişimciler tarafından üretilen mal ve hizmetlerin alınıp satıldığı piyasadır. Mal Piyasasında hane halkının yanı sıra devlette girişimcilerin ürettiği mal ve hizmetleri satın alır. Bu mal ve hizmetlerin fiyatını arz ve talep dengesi belirler. Mal ve hizmetler her zaman tüketim amacıyla talep edilmez bazen bir firmanın ürettiği ürünü diğer firma alarak girdi olarak kullanabilir. 21 Emek Piyasası Mal ve hizmet üretimi sadece fiziksel girdilerle gerçekleştirilemez. Firmaların üretim sürecinde en çok ihtiyaç duydukları girdi EMEK tir. Emek: İnsanların beyin gücü ve/veya fiziksel güç olarak üretime yaptıkları katkıdır. Firmalar ihtiyaç duydukları emeği emek piyasasından karşılar. Emek Piyasası: Emek arzı ile Emek Talebinin karşılaştığı piyasa olarak tanımlanabilir. 7
22 Sermaye Piyasası Girişimcilerin ihtiyaç duyduğu diğer faktör sermayedir. Üreticiler sermaye gereksinimlerini hane halkının tasarruflarını borç alarak karşılarlar. Girişimcilerin bu tasarrufları borçlanmak amacıyla başvurdukları piyasaya SERMAYE PİYASASI denir. 23 24 Fiyat Mekanizması Fiyat Mekanizması: Fiyatların arz ve talebe bağlı olarak serbestçe belirlenmesine dayanan sistemdir. Fiyat kontrolünün tamamen tersidir. Bu sistemde fiyatlar, hükümet yetkilileri tarafından alınan idari kararlarla belirlenmeyip piyasa gelişmelerine göre kendiliğinden oluşur. Piyasada oluşan fiyatlar denge fiyatlarıdır. 8
25 Fiyat Mekanizması Fiyatlardan arz - talep eşitliği otomatik biçimde sağlanır. Örneğin: Talep fazlası söz konusu ise meydana gelen bu talep fiyatların yukarılara çıkmasına neden olacakken, Arz fazlası da fiyatların aşağı yönlü eğilimine neden olur. Sosyalist Sistemin temeli merkezi planlamaya dayanırken Liberal Ekonomik Sistemin temelini de fiyat mekanizması oluşturur 26 Fiyat Mekanizması Liberal Ekonomilerdeki ana ekonomik sorunlar, yani hangi malların, kimler tarafından ve ne miktarlarda üretileceği gibi konular fiyat mekanizması tarafından çözüme kavuşturulur. Sosyalist ekonomilerde hangi malların, kimler tarafından ve ne miktarlarda üretileceği gibi hususlar merkezi planlar tarafından belirlenir. Bu ekonomilerde, alınan kararların uyum içinde olmasını sağlamak için ekonomi ile ilgili ayrıntılı bilgi toplamak gerekir. Planların hazırlanması, uygulanması ve uygulamanın denetlenmesi ayrıca yoğun bir bürokrasiyi gerektirir. Fiyat mekanizması ise sadece, basit ve merkeziyetçi olmayan bir sistemdir, bürokrasiye de gerek doğurmaz. Fiyat mekanizmasını savunanlar onun bu gibi yararları üzerinde dururlar. 27 9
28 TALEP Bir ekonomide bütün tüketicilerin belli bir zaman içinde satın almayı planladıkları mal veya hizmet miktarına talep edilen miktar denir. Bu tanımda, belirli bir zaman ile kastedilen tüketicilerin satın almayı planladıkları miktarın ne kadar bir süre (bir gün, bir hafta, bir ay, vb.) içinde olduğunun belirtilmesidir. Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 29 30 Talep kanunu: Diğer etkenler sabit olmak üzere (ceteris paribus) talep edilen miktar ile fiyat arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Yani bir malın fiyatı arttıkça talep edilen miktarı azalır, fiyatı azaldıkça talep edilen miktarı artar. Malın talep miktarı ile fiyatı arasındaki bu ters yönlü ilişki talep kanunu olarak ifade edilir. 10
Malın Fiyatı ve Talebi Arasındaki İlişki 31 32 Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 33 11
34 Talep ve İlişkili Diğer Malların Fiyatı İlişkili mallar ikiye ayrılır: 1.İkame malları(çay ve kahve; koyun eti, dana eti) 2.Tamamlayıcımallar(araba ve benzin; fotoğraf makinası ve film (ya da hafıza kartı)) 35 36 12
Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 37 38 Talep ve Gelir Diğer koşullar sabit iken tüketicinin geliri arttıkça bir çok mal ve hizmet için talep artar. Bazı mallara olan talep ise azalır. Tüketicinin geliri arttıkça talebi artan mallara normal mallar, Tüketicinin geliri arttıkça talebi azalan mallara ise düşük mallar (inferior mallar denir.) Bu nedenle, diğer şeyler sabitken gelir arttığında mal normal mal ise talebi de artar, yani sağa doğru bir kayma olur. Ama eğer mal düşük mal ise talebi azalır ve sola doğru kayar. (s33) 39 13
Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 40 41 Talep ve Gelir Dağılımı Bir toplumda gelir dağılımı değiştikçe, çeşitli mal ve hizmetlere olan talep de değişir. Geliri azalan tüketicilerce daha çok talep edilen mallarda talep azalması, geliri artan tüketiciler tarafından daha çok talep edilen mallarda ise talep artması olur. Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 42 14
43 Nüfusun(Alıcı Sayısının) Talep Üzerindeki Etkileri Nüfusun büyüklüğü ve yapısı talebi etkiler. Çocuk nüfusunun çok olması oyuncak sektöründeki talebi, Genç nüfusun fazla olması kozmetik ürünlerindeki talebi ve Yaşlı nüfusun çok olması sağlık sektöründeki talebi artıracaktır. Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 44 Talebin en belirleyici özelliği tüketicinin zevkidir diyebiliriz. Örneğin, muzu seviyorsanız daha çok satın alırsınız. Tüketicilerin zaman içerisinde tercihlerinde de değişiklikler olacaktır. Organik ürünlere yönelmesi, daha sağlıklı ürünleri tercih etmesi bireyin bu ürünlere olan talebini de sağa doğru kaydıracak yani arttıracaktır. Veya yapılan bir araştırma sonucunun muzun örneğin böbrekte taşı yaptığına ait bulgular, tüketicilerin muzu daha az tüketmelerine neden olacak ve muz talep eğrisini sola kaydırabilecektir. Firmalar tüketicilerin tercihlerini etkilemek ve ürünlerine olan talebi arttırmak için çoğunlukla reklamları kullanır ve ürünlerinin özellikle iyi yönlerini vurgulamaya çalışırlar. 45 15
Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 46 47 Reel faiz oranı Günlük yaşamda gazete ve TV lerden vb. kaynaklardan duyduğumuz faiz oranları cari faiz oranıdır. Reel faiz oranı ise enflasyondan arındırılmış faiz oranıdır. Reel faiz oranı azalınca tüketiciler daha az tasarruf ve daha fazla tüketime yönelirler. Ayrıca, reel faiz oranı azalınca, tüketiciler bankalardan daha fazla tüketici kredisi alır. Böylece konut, otomobil gibi mallar almak üzere tüketim eğilimi artar. Tersi bir durum olarak reel faiz oranı artınca talep azalır. Talep Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı İlişkili diğer malların fiyatları Gelir (Ortalama tüketici geliri) Gelir dağılımı Nüfus Tercihler Reel faiz oranı Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri 48 16
49 Geleceğe dönük fiyat ve gelir beklentileri Gelecekte bazı malların fiyatlarında artış beklenirse, o mallara olan talep artar. Gelecekte gelirin artması da aynı yönde etki yaratır. 50 Talepteki değişme ile talep edilen miktardaki değişmeler farklı şeylerdir. Bir malın fiyatındaki değişmeler talep edilen miktarda değişikliğe, fiyat dışındaki faktörlerdeki değişmeler ise talepte değişmeye sebep olur. 51 17
52 FAYDA ve TÜKETİCİ DENGESİ (Tüketici Teorisi) 53 Ekonomik faaliyetlerin nihai amacı bireylerin refah düzeylerini artırmaktır. Belirli bir refah düzeyinin gerçekleşmesi ise sınırsız ihtiyaçların azami düzeyde tatmini sağlayacak şekilde karşılanması ile mümkün olacaktır. Geleneksel tüketici teorisi, veri bir gelir düzeyi ile çeşitli mal grupları arasında faydayı optimum seviyeye çıkaracak mal bileşimlerinin seçimiyle ilgilenmektedir. Tercih ve Fayda 54 Fayda, mal ve hizmetlerin ihtiyaçları karşılama özelliği veya bireyin tükettiği mal ve hizmetten elde edeceği memnuniyettir. Tüketicilerin tercihleri iktisatta iki farklı yaklaşımla analiz edilmektedir. Bunlar kardinal (sayısalcı) ve ordinal (sırasalcı) yaklaşımlardır. 18
Kardinal ve Ordinal Yaklaşımlar 55 Kardinal yaklaşım, faydayı mutlak rakamlarla ölçülebilir bir kavram olarak kabul eder. Ordinal yaklaşım ise, faydanın ölçülemeyeceğini, ancak daha çok ve daha az diye sıralanabileceğini kabul etmektedir. Anlatımımıza kardinal yaklaşım üzerinden devam edilecektir. Toplam Fayda 56 Toplam fayda, bireyin bir malın çeşitli miktarlarını tüketmesi sonucu ulaşılan toplam tatmin düzeyidir. Toplam fayda TF sembolü ile ifade edilir. Bir maldan tüketilen miktarlar arttıkça tüketicinin elde ettiği toplam fayda belli noktaya kadar artar. Belli bir noktadan sonra da düşmeye başlar. 57 Marjinal Fayda Belli bir zaman diliminde bir maldan tüketilen her yeni birimin toplam faydada yarattığı değişikliktir. Yani bir malın son biriminin tüketiminden elde edilen tatmini gösterir. Marjinal fayda MF harfleriyle sembolize edilir. 19
58 Toplam ve Marjinal Fayda İçilen Su Miktarı Toplam Fayda TF Marjinal Fayda MF 0 0-1 10 10 2 15 5 3 18 3 4 20 2 5 20 0 6 16-4 59 Tablodan da anlaşılacağı üzere suyun tüketimi arttıkça toplam fayda 4. bardağa kadar artmakta, 5. bardakta değişmemekte ve 6. bardaktan itibaren de düşmektedir. Marjinal fayda ise 4. bardağa kadar giderek azalmakta, 5. bardakta 0 ve 6. bardaktan itibaren de negatif olmaktadır. 60. TF MF 20 TF 0 5 MF Tüketim Miktarı 20
Marjinal Fayda Herhangi bir A malının tüketiminden elde edilecek olan marjinal fayda hesaplanırken, toplam faydadaki değişimin tüketilen mal miktarındaki değişime oranlanması gerekir. 61 MF a = TF a Q a = TF 2-TF 1 Q 2 -Q 1 Her ilave tüketim sonucunda marjinal faydanın giderek azalmasına azalan marjinal fayda ilkesi denir. Tüketici Dengesi 62 Tüketicilerin gelirlerinin tümünü harcayarak, faydasını maksimize ettiği duruma tüketici dengesi denir. Burada yanıtlanması gereken soru, tüketicinin hangi miktarlarda mal bileşimlerini tüketmesi durumunda elde ettiği faydayı maksimuma ulaştıracağıdır. 63 Kardinal yaklaşımda tüketici dengesi, her mal için harcanan son liraların tüketiciye sağladığı marjinal faydalarının eşit olması ile oluşur. X malının marjinal faydası = Y malının marjinal faydası X malının fiyatı Y malının fiyatı MF x F x = MF y F y Tüketici Dengesi 21
. 13.10.2015 Örneğin bireyin günlük gelirini su ve çay tüketimi için ayırdığını, bir bardak suyun 2 lira, bir bardak çayın 4 lira olduğunu varsayalım. Tüketici dengesini bulabilmek amacıyla bir tablo oluşturulabilir. Bu tabloda içilen çay ve su miktarları, marjinal faydalar ve marjinal fayda/fiyat oranları yer alsın. 64 Tüketici Dengesi Su Bardak /gün MF s MF s /F s Çay Bardak / Gün MF ç Mf ç /F ç 3 26 13 2 32 8 4 24 12 3 28 7 5 20 10 4 24 6 6 18 9 5 16 4 7 14 7 6 8 2 Yukarıdaki tabloya göre tüketici, 7 bardak su ve 3 bardak çay içmesi durumunda maksimum faydayı sağlayacak bileşime yani dengeye ulaşır. 65 Tüketici Dengesi 66 MF s F s = MF ç F ç Örneğe göre tüketici dengesi =14/2 = 28/4 = 7 olarak bulunmaktadır. Bu bileşim dışındaki tüketim birimlerinde tüketici iki mal arasında fayda dengesini sağlayamayacaktır. 22
67 ESNEKLİK: TANIM Alıcı ve satıcıların piyasa koşullarında görülen değişimlere ne kadar yanıt verdiklerini ölçen bir kavramdır. Bu ölçüt, aslında en az iki değişken arasındaki her türlü bağıntı için kullanılabilecek bir kavramdır. 68 TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ Talebin fiyat esnekliği, fiyatta görülen yüzde değişime bağlı olarak talep edilen miktarda meydana gelen yüzde değişim olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan da anlaşılabileceği gibi, talebin fiyat esnekliği malın fiyatında bir miktar değişim olduğunda satış(talep edilen) miktarında ne kadar değişiklik olduğunu gösteren bir ölçüttür. 69 TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ Bir anlamıyla talep edilen miktarın malın fiyatına olan duyarlılığını ölçer. Talep esnekliği malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin fiyatındaki yüzde değişime oranı olarak hesaplanır. Oran ne kadar yüksek ise malın esnekliği o kadar fazladır. Hesaplama yöntemine göre esnekliğin 1 olması durumu birim esneklik olarak adlandırılır. Bu durumda, fiyattaki ve talep edilen miktardaki yüzde değişimlerin oranı birbirine eşittir. Esnekliğin 1 den küçük olması durumunda talebin esnek olmadığı, büyük olması durumunda ise malın talebinin esnek olduğu anlaşılır. 23
70 TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİNİ BELİRLEYEN ETMENLER Zorunlu Ve Lüks Mal Yakın İkame Malların Varlığı Piyasanın Tanımı Zaman Dilimi Zorunlu Ve Lüks Mal : Zorunlu mallar, yiyecek gibi insan yaşamı için tüketilmesi zorunlu olan mallardır. Lüks mallar ise, tüketimi zorunlu olmayan yaşam kalitesine bağlı olarak tercih edilen mallardır. Zorunlu olan malların fiyat değişimlerine duyarlılıkları lüks mallara oranla daha düşüktür. Fiyatta önemli sayılabilecek bir artış olduğunda zorunlu malları tüketmekten vazgeçmek yerine başka malların tüketimi sınırlandırılarak yaratılan kaynak ile aynı seviyede zorunlu malı tüketmeye devam ederiz. Lüks mallarda ise fiyattaki değişmeye bağlı olarak tüketimden vazgeçilebilir. Bu durumda zorunlu malların esnekliği düşük, lüks malların esnekliği ise yüksektir. 71 Yakın İkame Malların Varlığı : bir malın yarattığı faydaya eşdeğer bir faydanın alınabileceği bir başka mal varsa o malın ikamesinin kolay olduğu söylenebilir. Bu durumda eğer malın fiyatında bir artış olursa tüketicilerin tercihleri yakın ikame lehine kolayca değişebilir, dolayısıyla malın talep edilen miktarındaki değişim fiyat değişimlerine yüksek ölçüde duyarlı olur. Eğer yakın ikame mal yoksa tersine fiyat değişimleri oransal olarak daha düşük miktar değişimlerine yol açar. Örneğin, fındık yağı ile Ayçiçek yağı yakın ikame mallar olduklarından Ayçiçek yağının fiyatı sabitken fındık yağında bir yükseliş olduğunda fındık yağı tüketimi hızla azalırken Ayçiçek yağı için talep edilen miktar artar. Buna karşılık örneğin kırmızı et yakın ikamesi olan bir mal olmadığı için muhtemelen esnekliği daha düşüktür. 72 24
Piyasanın Tanımı : üzerinde çalışılan piyasanın tanımına bağlı olarak ölçülen esnekliğin değeri de değişebilir. Daha dar sınırlarla tanımlanmış piyasalarda esneklik yüksek ölçülürken piyasanın sınırları genişletildiğinde ölçülen esnekliğin değeri de azalır. Örneğin, yiyecek piyasası denildiğinde ikame olanağı zayıf dolayısıyla talebin fiyat esnekliğinin düşük olduğu bir piyasadan söz ediyoruz demektir. Buna karşılık yiyecek piyasasının alt kesimi olarak dondurma piyasası göreli olarak daha yüksek bir esnekliğe sahiptir. Son olarak çilekli dondurma piyasası olarak tanımlanacak olursa talebin fiyat esnekliği iyice yükselir 73 Zaman Dilimi : bir malın esnekliğini hesaplarken dikkate alınan zaman dilimi uzadıkça malın talebi daha esnek hale gelir. Örneğin güncel gelişmelerden benzin fiyatlarındaki artışı ele alalım. Kısa dönemde bireyler alışkanlıklarını değiştirmek istemeyeceklerinden eskisi kadar benzin tüketmeye devam edeceklerdir. Ancak, yeteri kadar uzun dönemde benzin fiyatlarındaki yükselişi değerlendirenler ellerindeki araçları daha verimli motorlara sahip daha az benzin tüketen araçlarla değiştirerek benzin tüketimlerini sınırlandırmayı tercih ederler. Dolayısıyla benzin fiyatlarındaki yükselişe bağlı olarak kişi başına benzin tüketiminde daha yüksek bir azalma gerçekleşir. 74 75 25
76 77 78 Elast ik Biri m Elast İnelas ik tik 26
Talep Esnekliği 79 Talep edilen miktardaki yüzde değişme et= Fiyattaki yüzde değişme (M2-M1) / M1 et= (F2-F1) /F1 M / M1 et= F / F1 Şeklinde hesaplanır. Çıkacak olan esneklik katsayısı mutlak değeri alınarak hesaplanır. Kısacası negatif çıkmasına rağmen mutlak değer yardımı ile pozitife çevrilir ve öyle yorumlanır. Talep Esnekliği Katsayısı 80 Talep esnekliği katsayısı yapılacak olan hesaplamalar sonucunda 0 < e t < arasında olmaktadır. Talep Esnekliği Katsayısı 81 Eğer esneklik katsayısı 0<e t <1 ise, yani talep edilen miktardaki değişme fiyattaki değişmeden küçükse talep esnek değildir, serttir ya da katıdır denilir. 27
Talep Esnekliği Katsayısı 82 Eğer esneklik 1 e eşitse birim esnek denir. Bu durumda fiyat değişmeleri karşısında talep miktarı da aynı oranda değişir. Talep Esnekliği Katsayısı 83 Eğer esneklik katsayısı 1 den büyükse, yani talep edilen miktardaki değişme fiyattaki değişmeden büyükse talep esnektir, yumuşaktır denir. Talep Esnekliği 84 Örnek: Gaziantep piyasasında, değişen fiyatlar karşısında, ceviz talebi şu şekilde olmaktadır: Ceviz fiyatı (F 1 ) =1,5 TL iken bu fiyattan tüketiciler (M 1 )=4 bin ton ceviz talep etmektedir. Ceviz fiyatı (F 2 )=2 TL olduğunda tüketiciler (M 2 )=2 bin ton ceviz talep etmektedir. 28
85. Fiyat Talep Esnekliği 2 1,5 F B A M 0 2 4 Miktar 86 et= (2-4)/4-2/4 = = 0.5 = -1.5 (2-1.5) /1.5 0.5/1.5-0.333 Cevizin talep esnekliği -1.5 olarak bulunmuştur. Bulunan bu değerin önündeki eksi işareti, fiyat ile talep arasındaki ters yönlü ilişkiyi ifade eder. Bu değer mutlak değer olarak yorumlandığında 1 den büyük bir esneklik katsayısı anlamına gelmektedir. Yani fiyatta meydana gelen bir artış, o mala olan talebi fiyattaki artıştan daha fazla düşürüyor demektir. Örneğe göre ceviz fiyatları %1 arttığında cevize olan talep %1.5 düşmektedir. Talep Esnekliği Sıfır Esnek Talep: (e t =0) bu durumda malın fiyatında meydana gelen değişime karşı malın tüketim miktarında herhangi bir değişme olmaz. Örneğin bazı ilaçlar. Birim Esnek Talep: (e t =1) malın fiyatı ile talep edilen miktarın aynı oranda değiştiği talep esnekliğidir. Sonsuz Esnek Talep: (e t = ) belirli bir fiyattan herhangi bir mal, piyasaya ne kadar sürülürse sürülsün tüketicilerin tamamını talep ettiği esneklik türüdür. Örneğin derbi maçı bileti. 87 Her noktada esnekliğin aynı olduğu talep eğrileri 29
88 ARZ 89 ARZ Talep üzerine yapılan incelemeler piyasanın sadece bir cephesini açıklamaktadır. Ancak piyasada sadece tüketiciler yer almaz. Tüketici taleplerini karşılamak üzere mal ve hizmet arz eden üretim birimleri de piyasanın önemli unsurlarından biridir. Dolayısıyla tüketici davranışları ile birlikte üretici davranışlarının da incelenmesi önem arz etmektedir. Üretici davranışlarının incelenmesi esas itibariyle arz kavramı üzerinde yoğunlaşmayı zorunlu kılmıştır. ARZ 90 Bir piyasada bütün firmaların (üreticilerin) belli bir zaman içinde satmayı planladıkları mal ve hizmetin miktarına arz edilen miktar denir. Bu tanımda, belirli bir zaman ile kastedilen firmaların satmayı planladıkları miktarın ne kadar bir süre (bir gün, bir hafta, bir ay, vb.) içinde olduğunun belirtilmesidir. Arz ile satılmak istenen miktar ve fiilen satılan miktar aynı olmayabilir. Tüketiciler firmanın satmayı planladıkları kadar satın almak istemezlerse, firma satış planlarını değiştirmektedir. 30
91 Arz Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı Girdi (üretim faktörleri, ara malları) fiyatları Teknoloji düzeyi Üretilen diğer malların fiyatları Firma sayısı Geleceğe dönük fiyat beklentisi 92 Arz Edilen Miktar ve Fiyat Arz kanunu : Diğer etkenler sabit olmak üzere (ceteris paribus) arz edilen miktar ile fiyat arasında pozitif bir ilişki vardır. Yani bir malın fiyatı arttıkça arz edilen miktarı artar, fiyatı azaldıkça talep edilen miktarı azalır. 93 31
94 Arzda bir değişme: Arz eğrisi, fiyat dışında bütün etkenlerin sabit kaldığı varsayımı altında çizilmektedir. Sabit varsayılan diğer etmenlerden bir veya daha fazlası sabit kalmayıp değişirse, o zaman arzda bir değişme olur ve arz eğrisi sağa veya sola doğru kayar. Arz eğrisi sağa doğru kaymışsa arzda bir artış, sola doğru kaymışsa arzda bir azalış vardır. Bu durum grafiksel olarak şu şekilde gösterilebilir. 95 96 32
97 Arz Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı Girdi (üretim faktörleri, ara malları) fiyatları Teknoloji düzeyi Üretilen diğer malların fiyatları Firma sayısı Geleceğe dönük fiyat beklentisi 98 Arz ve Girdi Fiyatları Girdiler, üretim faktörlerini ve ara mallarını kapsar. Bir malın üretiminde kullanılan herhangi bir girdinin fiyatının azalması maliyetleri azaltarak kârı arttırır. Kar artınca, o fiyatta daha fazla mal arzı olur (Arz eğrisi sağa kayar). Bir girdinin fiyatının artması ise maliyetleri arttırıp kârı azaltır. Kar azalınca o fiyatta daha az mal arzı olur (arz eğrisi sola kayar) 99 33
100 Arz Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı Girdi (üretim faktörleri, ara malları) fiyatları Teknoloji düzeyi Üretilen diğer malların fiyatları Firma sayısı Geleceğe dönük fiyat beklentisi 101 Arz Ve Teknoloji Düzeyi Teknolojik gelişmeler üretim düzeyini belirleyen en önemli faktörlerden biridir. Teknolojik gelişmeler sonucunda yeni üretim tekniklerinin kullanılması ve üretimde kullanılan birçok girdinin yerine yenilerinin ikame edilmesi sonucunda birim zamanda daha çok ürün daha düşük maliyetle üretilebilmektedir. Düşük maliyetlerin yanı sıra artan verimlilik firmaların kârlılık düzeyini artırmaktadır. Bu durum üretim imkanlarının artmasına yol açarak arz eğrisinin sağa kaymasına neden olur. 102 Arz Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı Girdi (üretim faktörleri, ara malları) fiyatları Teknoloji düzeyi Üretilen diğer malların fiyatları Firma sayısı Geleceğe dönük fiyat beklentisi 34
103 Arz ve Üretilen Diğer Malların Fiyatları Üretilen diğer mallar ikiye ayrılır: 1.İkame malları(bir firmanın farklı modelde araba üretimi yapması) 2.Tamamlayıcı mallar 104 105 Arz Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı Girdi (üretim faktörleri, ara malları) fiyatları Teknoloji düzeyi Üretilen diğer malların fiyatları Firma sayısı Geleceğe dönük fiyat beklentisi 35
106 Arz ve Firma Sayısı Bir sektörde satışa sunulacak mal miktarı fiilen üretimde bulunan firma sayısı ile yakından ilişkilidir. Örneğin; Lastik sektöründe üretimde bulunan 8 firmadan 3 ünün piyasadan ayrılması durumunda piyasa arzının düşüş göstereceği açıktır. 107 Arz Edilen Miktarı Belirleyen Faktörler Malın fiyatı Girdi (üretim faktörleri, ara malları) fiyatları Teknoloji düzeyi Üretilen diğer malların fiyatları Firma sayısı Geleceğe dönük fiyat beklentisi 108 Arz ve Geleceğe Dönük Fiyat Beklentisi Günümüz dünyasında üretim kararlarının belirlenmesinde beklentilerin etkisi yadsınamayacak düzeydedir. Firmalar cari dönemdeki üretim kararlarını realize ederken sadece cari dönem fiyatlarını değil aynı zamanda gelecek dönem fiyatlarını da göz önünde bulundururlar. Örneğin; A malını üreten bir firma söz konusu malın fiyatının gelecekte artacağını beklerse üretim miktarını artırıp piyasaya daha az miktarda mal arz ederek stoklarını artırmayı tercih edebilir. 36
109 Arz ve Geleceğe Dönük Fiyat Beklentisi Bir malın gelecekte fiyatının azalması bekleniyorsa, bugün daha fazla arz edilecek (arz eğrisi sağa kayacak) Fiyatın artması bekleniyorsa bugün daha az arz edilecek yani arz kısılacaktır (arz eğrisi sola kayacaktır). ARZ EĞRİSİBOYUNCA HAREKET VE ARZ KAYMASI Bir malın arz edilen miktarı üç şekilde değişebilir; 110 1.Arzda bir değişme (arz kayması) ile, 2.Malın fiyatında bir değişme (Arz eğrisi boyunca hareket) ile, 3.Hem arzda hem de fiyatta değişme ile. 111 1.Arzda bir değişme (Arz kayması) 37
112 2. Malın Fiyatında bir değişme (Arz eğrisi boyunca hareket) 113 3. Hem arz hem de fiyat değişmesi 114 PİYASA DENGESİ Arz ve talebin bir araya gelmesiyle piyasa oluşur. Piyasada tüketicilerin arzusu fiyatın düşük olması, firmaların arzusu ise fiyatın yüksek olmasıdır. Bu nedenle piyasada, tüketicilerin ve firmaların arzuları çelişmektedir. Arz edilen miktar ile talep edilen miktar arasındaki eşitlik denge noktasını ifade eder ve bu noktada denge fiyatı oluşur. 38
115 PİYASA DENGESİ Fiyat denge noktasından yüksek olduğunda arz edilen miktar, talep edilen miktardan fazla olacak ve bir arz fazlası oluşacaktır. Fiyat denge noktasından düşük olduğunda da talep edilen miktar, arz edilen miktardan fazla olacak ve bir talep fazlası oluşacaktır. 116 DENGE FİYATI VE MİKTARINDA DEĞİŞMELER Talepte Bir Değişme 117 39
118 DENGE FİYATI VE MİKTARINDA DEĞİŞMELER Arzda Bir Değişme 119 DENGE FİYATI VE MİKTARINDA DEĞİŞMELER Hem Arz Hem Talepte Bir Değişme Arz Esnekliği 120 Arz esnekliği pek çok açıdan talep esnekliğine benzemektedir. Arz esnekliği, talep esnekliği gibi fiyat değişmeleri karşında, arz edilen miktardaki değişmenin duyarlılık derecesini ölçmektedir. 40
ARZ ESNEKLİĞİ Arz Esnekliği = Arz Edilen Miktardaki % Değişim / Fiyattaki % Değişim Arzın Fiyat Esnekliği de talep esnekliğine benzer şekilde hesaplanır: Arz edilen mal miktarındaki yüzde değişimin(artış ya da azalışın) fiyatta yarattığı yüzde değişime oranı. Arzın fiyat esnekliği, fiyattaki değişime bağlı olarak arz edilen miktarda ne kadar değişimin olduğunu gösteren bir ölçüttür. Arz Esnekliğinin değişim aralığı da talep esnekliğinde olduğu gibi 0 ile + arasında değişir. Arz esnekliği 1 değeri aldığında birim esnek, 1 den küçük olduğunda esnek olmayan, 1 den büyük olduğunda ise esnek arz eğrisinden bahsediyoruz demektir. Sıfıra eşit olduğunda tam esnek olmayan, artı sonsuza eşit olduğunda ise tam esnek arz eğrileri söz konusudur. 121 122 123 41
124 ea= ea= Arz edilen miktardaki yüzde değişme Fiyattaki yüzde değişme (M2-M1) / M1 (F2-F1) /F1 ea= M / M1 F / F1 Bu hesaplama sonucunda çıkan değerler 0<e a < arasında olmaktadır. Arz Esnekliği Katsayısı Ancak arz esnekliğinin talep esnekliğinden farklı bir yanı vardır. Talep kanunu gereği talep esneklik katsayısının sonucu daima negatif (-) değerler almaktadır. Arz esnekliğinde ise fiyattaki değişme ile miktardaki değişme aynı yönde olduğundan (arz kanunu) arz esneklik katsayısı daima pozitif değerler alacaktır. 125 126 Esneklik 0<e a <1 aralığında ise, yani arz edilen miktardaki yüzde değişme fiyattaki yüzde değişmeden küçükse arz esnek değildir denir. Arz esnek değil demek, fiyat arttığında üreticiler, üretimlerini fiyat artışından daha az artırmışlar demektir. 0<e a <1 42
127 e a =1 ise, arz edilen miktardaki değişme oranı ile fiyatta meydana gelen değişme oranı birbirine eşit demektir. Bu duruma birim esnek arz denilir. Yani fiyat değişmeleri karşısında arz da aynı oranda değişiyor demektir. e a =1 1<e a < ise, arz edilen miktardaki değişme fiyattaki değişmeden büyük olduğundan arz esnek olduğu durumu gösterir. 128 1<e a < Örneğin: otomotiv sektöründe fiyatların %25 artması sonucu, otomobil arz eden firmaların arz miktarları %35 oranında artmış olsun. Buna göre arz esnekliği e a =35/25=1.4 olacaktır. Bu durumda arz esnektir. Yani fiyat artışları karşısında üreticinin arz artış oranı daha fazla olmaktadır. 129 43
130. Fiyat 1500 1000 Şekle göre fiyatlar %50 oranında arttığında, arz bu artışa %100 oranda karşılık vermektedir. Yani arz esnektir. Bu durumda arz esneklik katsayısı 2 çıkacaktır. (%100/%50 = 2) 100 200 Miktar Sıfır Esnek Arz: Bu durumda malın fiyatı ne kadar değişirse değişsin, üreticiler malın üretim miktarını ve arzını değiştirmek istemezler veya değiştiremezler. Örneğin, yeniden üretilmesi mümkün olmayan ressamı ölmüş tablolar gibi. 131 Her Noktada Esnekliğin Aynı Olduğu Arz Eğrileri Birim esnek arz: malın fiyatı ile üretilmek istenen miktarın aynı oranda değiştiği arz esnekliğidir. 132 Her Noktada Esnekliğin Aynı Olduğu Arz Eğrileri 44
Sonsuz esnek arz: belirli bir fiyattan herhangi bir mal piyasada ne kadar istenirse, üreticiler de o kadar mal piyasaya sunmaya hazırlardır. Yani üreticiler herhangi bir malı, tüketicilerin talep miktarına eşit olarak üretmektedir. 133 Her Noktada Esnekliğin Aynı Olduğu Arz Eğrileri Üretim esnasında üretim miktarının değişebilirliği Stoklama olanakları ve stoklama maliyeti Mal veya hizmetin likiditesi Zaman 134 Arz esnekliğini etkileyen faktörler 135 İktisada Giriş Üretim ve Maliyet Üretim Teorisi 45
Tüketicilerin amaçları faydalarını maksimum hale getirmek olduğu gibi, üreticilerin amaçları da genellikle karlarını maksimum hale getirmektir. Kar gelirle maliyet arasındaki farktır. Bu nedenle firmalar için üretim tesisi ve üretim maliyetleri çok önemlidir. 136 Üretim ve Maliyet Belli bir süre içerisinde üretim faktörlerinin mal ve hizmete dönüştürülmesine üretim denir. Kısaca üretim ekonomik anlamda fayda sağlayan her türlü mal ve hizmetin insan ve firma ihtiyaçlarına sunulmasıdır. 137 Üretim Firmalar üretim yapabilmek için üretim faktörlerine ihtiyaç duyarlar. Üretimde kullandıkları üretim faktörlerinin de firmalara masrafları vardır. Bu katlanılan masraflar firmaların maliyetlerini (C) oluşturur. 138 Üretim 46
Firmalar üretim faaliyetlerini tamamladıktan ve ürünü piyasaya sattıktan sonra bir gelir elde ederler. Elde edilen gelir ile maliyetler arasındaki fark pozitif ise kar, negatif ise zarar ederler. Firmaların faaliyetlerini sürdürebilmeleri için kar etmeleri gerekmektedir. 139 Firmaların maliyetleri fiyatın belirlenmesinde önemli bir paya sahiptir. Firmaların kullandıkları üretim faktörlerini sabit ve değişken olarak sınıflandırabiliriz. Sabit üretim faktörleri ele alınan dönemde miktarı değiştirilemeyen üretim faktörleridir. 140 Üretim faktörlerinden birinin bile değişken olduğu dönem kısa dönem olarak adlandırılır. Üretim faktörlerinin tümünün değiştirilebildiği döneme ise uzun dönem denir. 141 47
142 Üreticiler üretim faktörlerini belirli oranlarda ve miktarlarda kullanarak mal ve hizmet üretirler. Kullanılan üretim faktörlerinin miktarı ile üretilen mal ve hizmetin arasında matematiksel bir ilişki vardır. Bu ilişkiye üretim fonksiyonu denir. Q=f(K,L,M, ) Q=Üretilen malın üretim miktarı K=Sermaye L=İşgücü M= diğer üretim faktörlerinin miktarını gösterir. Üretim Fonksiyonu Üretim fonksiyonu aynı zamanda üretim teknolojisi ile de ilişkilidir. Üretim faktörleri üretim teknolojisindeki bir değişme ile farklılık gösterebilir. Firmaların kısa dönemde üretim miktarına ve tekniğine müdahalesi sınırlıdır. Ancak uzun dönemde üretimde değişiklik yapmak mümkündür. 143 144 Üretimde kullanılan bir birim değişken faktöre isabet eden ürün miktarına ortalama ürün denir. İlave edilen her değişken faktörün üretim miktarında meydana getirdiği değişikliğe Marjinal Ürün denir. Ortalama ve Marjinal Ürün 48
. 13.10.2015 Örneğin fındık ezmesi üreten küçük bir firma düşünelim. Bu firma 70.000 TL sermaye ile bir dükkan ve gerekli makineleri satın alıyor. Bunun dışında üretim için gerek duyduğu tek üretim faktörü insan gücü olduğunu varsayalım. Burada makine ve teçhizat sabit üretim faktörü iken kullanılan işgücü değişken bir üretim faktörüdür. Q=f(L);K 145 Sermaye Miktarı İşgücü Miktarı Toplam Üretim Ortalama Üretim Marjinal Üretim 70000 0 0 0-70000 1 6 6.0 6 70000 2 18 9.0 12 70000 3 23 7.7 5 70000 4 26 6.5 3 70000 5 27 5.4 1 70000 6 26 4.3-1 146 Ortalama ve Marjinal Ürün 147 Toplam Ürün 0 Ortalama Ürün Marjinal Ürün 0 Artan Verim Azalan ve pozitif Verim MÜ TÜ Azalan ve Negatif Verim OÜ L L Grafiğe göre üretimin ilk safhalarında üretime katılan her değişken faktör toplam üretimi artan bir verimle artırırken, 2. işçiden sonra üretime katılan her işçi üretimi artırmakta ancak azalan bir verim söz konusu olmaktadır. Üretime katılan 3. işçi ile birlikte ortalama ürün azalmaya başlamıştır. Marjinal ürün ise 2. işçiye kadar artmakta, 2. işçiden sonra azalmaya başlamakta ve 5. işçiden sonra 0 ın altına inmektedir. Yani toplam ürünü düşürmektedir. Azalan ve Artan Verimler 49
Üretim faktörlerinin tümünü değiştirebiliyorken üretimi sürekli artırmakta mümkündür. Ancak üretim faktörlerinden sadece birini değiştirebildiğimiz kısa dönemde üretim faktörü miktarı kullanımı arttıkça, üretim önce artarak artar, daha sonra azalarak artar, bir noktadan sonra da düşmeye başlar. 148 Artan ve Azalan Verimler Kanunu Eğer artırılan üretim faktörü ile hem toplam üretim artıyor hem de marjinal üretim artıyorsa buna artan verim denir. Üretim faktörlerindeki artış bir noktadan sonra marjinal verimin azalmasına ve toplam ürünün azalarak artmasına neden olur bu duruma da azalan verimler kanunu denir. 149 Artan ve Azalan Verimler Kanunu Üretime katılan tüm üretim faktörlerinin değiştirilebildiği döneme uzun dönem denir. Bu sürede firma üretim faktörlerine istediği gibi müdahale ederek üretimi istediği gibi artırabilir. Uzun dönemde üretim tesisinin ölçeği artırabilir. Ölçekteki artış ortaya dört durum çıkarabilir. 150 Uzun Dönem ve Ölçeğe Göre Getiri 50
Eğer üretim faktörlerinde yapılan artış oranı, üretimi de aynı oranda artırıyorsa ölçeğe göre sabit getiriden bahsederiz. İkinci durum, üretim faktörlerindeki artış oranı, üretimi kendisinden daha yüksek bir oranda artırıyorsa ölçeğe göre artan getiri olduğu söylenebilir. Üçüncü olarak da, üretim faktörlerindeki oransal artış, üretimdeki oransal artıştan daha büyük ise ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur. 151 Uzun Dönem ve Ölçeğe Göre Getiri Dördüncü olarak da ölçeğe göre değişen getiri söz konusu olabilir. Yani üretim faktörlerinin her değişiminde farklı oranlarda üretim artışı gerçekleşiyorsa bu durumu da ölçeğe göre değişen getiri olarak adlandırabiliriz. 152 Uzun Dönem ve Ölçeğe Göre Getiri İki değişken faktör ile yapılan üretimin analizini içermektedir. Üretimde iki değişken faktör kullanılıyorsa ve bunlar birbiri yerine ikame edilebiliyorsa yapılan bu analize eş ürün analizi denir ve uzun dönem üretim fonksiyonunu gösterir. Q=F(K,L) 153 Eş Ürün Analizi 51
154 Eş ürün eğrileri belirli miktar mal üretmek için gerekli olan faktörlerin bileşimlerini gösteren eğrilere verilen addır. K 0 Yandaki şekilde, tabloda verilen bileşimlerin eş ürün eğrileri gösterilmektedir. 518 438 196 160 L Eş Ürün Eğrileri Eş ürün eğrilerinin eğimi negatiftir: Üretim faktörleri farklı miktarlarda kullanılarak aynı ürünü elde edebilmek için birinden kullanılan miktar azaltılırken diğerinden kullanılan miktarı artırmamız gerekir. Bu nedenle eş ürün eğrileri negatif eğimlidir. 155 Eş Ürün Eğrilerinin Özellikleri Eş ürün eğrileri birbirlerini kesmezler: Eğer eş ürün eğrilerinin birbirlerini kesebilecekleri kabul edilirse, girişimcinin iki ayrı üretim düzeyine erişebileceği kabul edilmiş olacaktır. Bu ise olanaksızdır. 156 Eş Ürün Eğrilerinin Özellikleri 52
Eş ürün eğrisi üretilen belirli bir miktar ürünü gösterir: eş ürün eğrileri orjinden sağa doğru kaydıkça daha büyük üretim seviyelerini temsil eder. K 157 0 438 196 160 Eş Ürün Eğrilerinin Özellikleri L 158 Eş ürün eğrileri azalan verimler kanunu nedeni ile orjine göre dışbükeydir: K 0 Eş Ürün Eğrilerinin Özellikleri L Marjinal Teknik İkame Oranı MTİO 159 Aynı üretim miktarını elde edebilmek için üretim faktörlerinden birini bir birim arttırdığımızda, diğer üretim faktöründen vazgeçtiğimiz miktara marjinal teknik ikame oranı (MTİO) denir. MTİO = ΔK / ΔL Sermaye miktarını K 1 den K K 2 ye çıkardığımızda; emeği L 1 den L 2 ye düşürmemiz gerekmektedir. Sermaye kullanımını 1 birim artırdığımızda aynı üretim K 2 düzeyinde kalmak için ne K ΔK kadar emekten 1 vazgeçmemiz gerektiğini 0 L 2 ΔL L 1 L gösterir. 53
Üreticiler üretim yaparken üretim faktörlerinin maliyetlerini ve kendi bütçelerini göz önünde bulundurarak üretim yaparlar. Örneğin 30 birimlik bir bütçemiz varken, sermayenin fiyatı F K =3 birim ve emeğin fiyatı F L =5 olsun. Bu durumda üretimde tamamen işgücü kullanarak 30/5=6 birim işgücü ya da tamamen sermaye kullanacak olursak 30/3=10 birim sermaye kullanabiliriz. 160 K 10 Eş Maliyet Doğrusu K 6 Eş Maliyet Doğrusu L L Maliyetler firmaların üretim yapıp yapmama ya da üretilecek malın fiyatının belirlenmesinde çok önemli bir unsurdur. Firmaların amacı kar olduğu için, Toplam Hasılatlarının (TH), Toplam Maliyetlerinden (TM) fazla olması gerekmektedir. Dolayısıyla firmalar üretim ölçeklerini değiştirerek, maliyetler üzerinde değişikliğe gidebilir ve karlılık oranlarını belirleyebilirler. 161 Maliyet Kısa dönem maliyet eğrileri, Sabit, Değişken ve Toplam Maliyet olmak üzere üç grupta incelenebilir. 162 Kısa Dönem Maliyet Eğrileri 54
Firmaların kısa dönemde üretim yapsa da yapmasa da katlanmak zorunda olduğu maliyetlere sabit maliyetler denir. Firmanın üretim süresi içerisinde katlandığı sabi maliyetlerin tümüne Toplam Sabit Maliyet adı verilir. 163 Maliyet TSM Miktar Toplam Sabit Maliyetler (TSM) Üretime bağlı olarak değişen maliyetlere değişken maliyetler denir. Hiç üretim yapılmadığında değişken maliyetler de 0 olur. Toplam değişken maliyet eğrisi de orjinden başlar üretim arttıkça artar. Artış hızı ise azalan ve artan maliyetler kanunu gereği değişiklik gösterir. 164 Maliyet TDM Miktar Toplam Değişken Maliyetler TDM 165 Toplam sabit maliyetler (TSM) ile toplam değişken maliyetlerin (TDM) toplamına toplam maliyet denir. Kısaca firmanın çeşitli üretim seviyelerinde katlanmak zorunda olduğu toplam maliyeti gösterir. Maliyet TM TM= TSM + TDM TSM Miktar Toplam Maliyetler TM 55
Firmalar üretim yaptıktan sonra ürettikleri malın fiyatını belirlemede ya da bir ürün başına düşen maliyeti hesaplayabilmek için ortalama maliyetlerden yararlanırlar. Üretilen bir birim ürünün firmaya ne kadara mal olduğunu bulmak için hesaplanır. Hangi üretim miktarında bir birim ürün en ucuza üretiliyorsa o noktada üretim yapılır. Üretimin ekonomik bölgesi burasıdır. 166 Ortalama ve Marjinal Maliyetler 167 Q TSM TDM TM OSM ODM OM MM 0 50 0 50 1 50 15 65 50 15 65 15 2 50 25 75 25 12.50 37.50 10 3 50 34 84 16.67 11.33 28.00 9 4 50 42 92 12.50 10.50 23.00 8 5 50 52 102 10.00 10.40 20.40 10 6 50 64 114 8.33 10.67 19.00 12 7 50 79 129 7.14 11.29 18.43 15 168 Üretilen her bir mala karşılık gelen sabit maliyet miktarına ortalama sabit maliyet denir. Maliyet OSM Miktar Ortalama Sabit Maliyetler OSM 56
169 Üretilen bir mala karşılık gelen değişken maliyet miktarına ortalama değişken maliyet denir. Maliyet ODM Miktar Ortalama Değişken Maliyet ODM 170 Üretilen her bir mala karşılık gelen değişken ve sabit maliyetler toplamına ortalama toplam maliyet denir. Maliyet OM Miktar Ortalama Toplam Maliyet OM 171 Üretimdeki her bir birimlik değişimin toplam maliyette meydana getirdiği değişmedir. Maliyet MM Miktar Marjinal Maliyet (MM) 57
Uzun dönem tüm üretim faktörlerinin değişken olduğu bir dönem olduğu için sadece değişken maliyetler vardır. 172 Uzun Dönem Maliyet Eğrileri Toplam maliyetlerin üretim miktarına bölünmesi ile bulunur. Uzun dönemde firma üretim kapasitesini belirledikten sonra bir veya birkaç tesis kurabilir. Kuracağı bu tesislerin her biri tıpkı kısa dönemdeymiş gibi üretim yaparlar. Bu tesislerin birim başına maliyetlerinin ortalamasına uzun dönem ortalama maliyet UDOM denir. 173 Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisi UDOM Kısa dönem ortalama maliyet eğrilerini her bir en düşük maliyetle üretim yapan bir tesis olarak nitelendirilir. Uzun dönem ortalama maliyet eğrisi ise kısa dönem ortalama maliyet eğrisine teğet olduğundan her üretim miktarının minimum maliyetle gerçekleştiğini gösterir. Böylece uzun dönemde firmanın kurduğu tüm tesislerin maliyetleri minimum olmuş olur. 174 Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisi UDOM 58
. 13.10.2015 175 Maliyet KDOM 1 KDOM 3 UDOM KDOM 2 Miktar Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisi UDOM 176 Tam Rekabet Piyasası Ekonomide piyasalar çeşitli şekillerde sınıflandırılmaktadırlar. Bunlardan birisi piyasadaki rekabetin aksayıp aksamadığına göre yapılan sınıflandırmadır. Bu bağlamda piyasalar ikiye ayrılır. Tam rekabet ve aksak rekabet piyasaları. Tam rekabet piyasası, alıcılarla satıcılar arasında rekabetin en iyi şekilde sağlandığı ideal bir piyasadır. Tam rekabet piyasası gerçekte pek rastlanmayan bir piyasa türüdür. Sadece bir model olarak tasvir edilmektedir. 177 Piyasalar ve Tam Rekabet Piyasası 59
178 Tam rekabet piyasasının gerçekleşmesi için şu dört koşulun gerçekleşmesi gerekir: Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcı vardır. Piyasadaki ürünler birbirinin aynıdır (homojendir) Firmalar kolaylıkla piyasaya girip çıkarlar Alıcı ve satıcılar piyasa hakkında tam bilgiye sahiptirler. Tam rekabet piyasası varsayımları Tam rekabet piyasasında fiyat tüm firmalar için veridir. Bu bağlamda firmalar karlarını artırmak için minimum maliyetle satış gelirlerini maksimum yapmaya çalışırlar. Kar firmaların satışları sonucu elde ettikleri toplam hasılat ile maliyetler arasındaki pozitif farktır. Firma dengesi karlılığın maksimum olduğu noktada sağlanır. Firma dengesi iki şekilde sağlanabilir: İlki Toplam hasıla toplam maliyet pozitif farkının en yüksek olduğu nokta İkincisi ise marjinal maliyetin marjinal hasılaya eşit olduğu noktadır. 179 Tam rekabet piyasası Toplam Hasılat(TH), o maldan satılan toplam miktarın malın fiyatına çarpımıyla elde edilir. TH=F*M Ortalama Hasılat (OH), Toplam hasılanın miktara bölünmesi ile hesaplanır. OH=TH/M=(F*M)/M=F Marjinal Hasılat(MH), son birim malın satışından elde edilen hasılatı gösterir. MH=ΔTH/ΔM=F 180 Hasılat Kavramları 60
Tam rekabet piyasasında faaliyette bulunan bir firmanın talep eğrisi sonsuz esnektir. Yani yatay eksene paraleldir. Tek bir firma piyasada oluşacak talebi ve fiyatı etkileyemez. Firma ne kadar üretirse üretsin piyasa fiyatından satacaktır. 181 Fiyat Fiyat aynı zamanda firmanın ortalama ve marjinal hasılatına eşit olacaktır. F=OH=MH Miktar Firma Talep Eğrisi 182 Tam rekabet piyasasında toplam eğriler yardımıyla firma dengesi TH TM Denge Noktası A TM L TH Başabaş Noktası (zarara geçiş) Başabaş Noktası (kara geçiş) K B 0 M 1 M 2 M 3 Kar Zarar Eğrisi Miktar Tam rekabet piyasasında firmanın kısa dönem dengesi Tam rekabet piyasasında firmanın ortalama eğriler yardımı ile dengesi 183 F OM OH MM MH Başabaş Noktası (kara geçiş) Denge Noktası MM Başabaş Noktası (zarara geçiş) OM F E K KAR ALANI A B L F=MH=OH M 1 M 2 M 3 Miktar Tam rekabet piyasasında firmanın kısa dönem dengesi 61
184 Tam rekabet piyasasında uzun dönem firma dengesi F OM OH MM MH UDMM UDOM F F=MH=OH M* Miktar Tam rekabet piyasasında uzun dönem firma dengesi 185 Eksik rekabet piyasaları: monopol, duopol, oligopol (satıcı, üretici sınırlı sayıdadır), monopson, duopson, ve oligopson (alıcı sayısı sınırlıdır) olarak sıralanabilirler. Monopol piyasada bir tek satıcı veya üretici bulunmaktadır. Bunun sonucu olarak monopol firma piyasa fiyatını ya da piyasada satılacak mal miktarını belirleyecektir. Monopol Piyasa 186 Mal dayanıklı olmalıdır. Malın yurtdışından ithal edilememesi gerekir. O malın ikame imkanının olmaması gerekir. Malın talep esnekliğinin 1 den küçük olması gerekir. Monopol piyasada ürünün özellikleri 62
187 Malın ya da hizmetin yapısı gereği doğal monopoller oluşur ve bu mal ya da hizmetler sınırlıdır. Örneğin, sesi çok güzel olan bir sanatçı ya da çok yetenekli bir futbolcu. Monopol Çeşitleri Doğal Monopol 188 Bazı monopoller gücünü kanundan alırlar ve bazı malların üretimi kanunen tek bir üreticiye bağlanmıştır. Örneğin, sigara ve alkol gibi. Kanuni Monopol Anlaşmalı monopoller birden fazla firmanın kendi içlerinde anlaşarak tek satıcı şeklinde hareket etmeleridir. Amaç karın yasal olmayan yollardan da olsa maksimize edilmesidir. Örneğin karteller ve tröstler. Bunlar yasal olmayan anlaşmalı oluşumlardır. 189 Anlaşmalı Monopoller 63
Aynı piyasada faaliyette bulunan iki ya da daha fazla firmanın rekabeti ortadan kaldırmak için ekonomik ve hukuki bağımsızlıklarını yitirmeden yaptıkları anlaşma ile oluşturdukları tekelci birliktir. Kimi kartellerde amaç fiyatı belirleyerek kar sağlamaktır ki bu kartellere fiyat kartelleri denir. Kimi karteller arzı sınırlayarak fiyatı artırmayı amaçlarlar, bunlara da miktar kartelleri denir. Bazı karteller de firmalar kendi aralarında coğrafi bölgeleri paylaşarak üstünlük sağlarlar, bunlara da pazarlama bölgesi kartelleri denir. Kimi zaman da ürün tek elden satılmak koşuluyla bir kartel oluşturulur buna da pazarlama karteli adı verilir. 190 Kartel 191 Tröstlerde ise şirketler birleşirken hukuki ve ekonomik yapılarını kaybederler yani tam bir birleşme söz konusu olur. Tröst Monopol piyasada satılan malın talep elastikiyeti, monopol piyasa dengesini etkileyecektir. Malın talep esnekliği düşük ise monopolcü firma malın fiyatını yükselterek karını maksimize etmeye çalışır. Tersine malın talep esnekliği yüksek ise malın fiyatı düşük tutularak satılan miktarın artırılması yoluyla kar maksimizasyonu sağlanacaktır. Talebin esnekliği malın fiyatını belirleyecektir. 192 Monopol Piyasasında Denge 64