VERĐ GĐRĐŞĐ VE TABAKA ĐŞLEMLERĐ Bu bölümde; Netcad e veri girişi Kayıtlı bir veri setinden veri aktarma Proje ayarları Tabaka oluşturma ve kullanma Alan hesaplama Konuları işlenmiştir. Netcad programına veri girişinin birkaç yolu vardır. Bunlardan birincisi verilerin doğrudan el ile girilmesi, bir diğeri veri setini okutarak veri girilmesi ve bir diğer yol da veri setinin raster (görüntü) olarak okutulup üzerinde düzenlemeler yapılarak veri haline dönüştürülmesidir. Ayrıca GPS gibi harici koordinat saklayan aletlerden de veri aktarması yapılabilir. Ders notlarının bu bölümünde öncelikle ilk iki yöntemden, el ile veri girişi ve veri setinden okuma yöntemlerinden söz edilecektir. Uygulama olarak maden ruhsat ve izin sahası koordinatları örnek alınmıştır. El ile Koordinat Girerek Veri Đşleme Yürürlükteki Maden Kanunu ve bağlı yönetmeliklerine göre ETK Bakanlığına bağlı MĐGEM (Maden Đşleri Genel Müdürlüğü) tarafından verilen Maden Arama Ruhsatları ve Đşletme Đzin Belgelerinin Netcad ortamına (ya da başka bir madencilik yazılımına) aktarılması ve sınır ihlal takiplerinin yapılması çok önemlidir. Her üretim yılı sonunda basamakların yeni durumları topoğrafik ölçüm cihazları (Teodolit, Nivo, GPS vb..) yardımı ile ölçülerek Netcad ortamına aktarıldığında hem sınır ihlalleri, ve hem de üretim, kazı ve dolgu gibi yeni durumların hesaplanması ve takip edilmesi kolaylaşacaktır. Şimdi örnek bir çalışma olarak Arama Ruhsat bilgileri elimizde olan bir mermer sahasının Ruhsat ve diğer koordinat bilgilerini Netcad ortamına yerleştirelim. Bunun için önce Şekil1de verilen örnek bir Maden Arama Ruhsatını inceleyelim. Ruhsat üzerinde niteliği (arama), kime ait olduğu, erişim numarası, geçerlilik süresi ve koordinatları ile bu koordinatların kroki olarak gösterildiği bir çizim bulunmaktadır (Şekil1). Şekil1 deki Ruhsat üzerindeki koordinatlar metin sonunda Tablo1 de, izin koordinatları Tablo2 de verilmiştir. Şekil üzerinde iyi okunmuyorsa tablolardan yararlanılabilir.
Şekil1. Örnek Maden Arama Ruhsatı Ruhsatımıza ait sınır koordinatlarını Netcad ortamına işlemek için birkaç yol bulunmaktadır. Bunlardan birincisi koordinatları bir dosyaya (Excel ya da başka bir dosya) yazıp Netcad e oradan taşımak ya da Netcad içinde doğrudan nokta atarak koordinat girmek. Ancak her şeyden önce Netcad projemizin proje özelliklerini ayarlamamız gerekmektedir. Bunun için öncelikle Netcad i açıyorum. Proje/özellikler komutu ile projemiz ile ilgili temel harita bilgilerini giriyorum (Şekil2). UTM6 ve EU50 seçiyorum. Proje ölçek değerini 1/1000 olarak seçiyorum. (Verilerin Google-Earth programında gösterilmesi için ölçeğin 1/1000 olarak kalması önemli). UTM6 ve EU50 seçiyorum. Dilim No yu ve Dilim Orta Meridyen (DOM) değerlerini Türkiye haritası üzerinde Diyarbekir i tıklayarak otomatik olarak giriyorum. Çünkü Ruhsat sahamız Diyarbekirde. Bu ayarları yaptıktan sonra Tamam komutu ile pencereleri kapatıyorum (Şekil3). Şekil2. Proje/Özellikler komutu
Şekil3. UTM ve diğer ayarların yapılması Artık elimizde bulunan Maden Arama Ruhsatına ait Ruhsat sınır koordinatlarını Netcad ortamına aktarabiliriz. Bunun için Çiz/Nokta at değiştir komutunu veriyorum (Şekil4). Şekil4. Çiz/Nokta at/değiştir
Ruhsat noktalarımızı teker teker girmeye başlıyorum. Ruhsat sınırlarını girdiğim için Nokta adı olarak R1 girdim. Netcad sonraki noktalarda R2, R3 şeklinde devam ettirecektir (Şekil5). Bu aşamada ekranda nereye tıkladığınız önemli değil, noktaların koordinatlarını tam olarak girdiğimiz için Netcad hepsini doğru yerine yerleştirecektir. Şekil5. Ruhsat Noktalarının Girilmesi Hatta birkaç noktadan sonra noktalar görünmez olursa yine endişelenmeyin, noktalar doğru yerlerine giderken ekranda başka bir alana baktığımız için biz noktaları göremiyor olabiliriz. Görüntü/Limit Bul komutu ile ekrandaki tüm nesneler pencere içine görünür hale getirilebilirler. Ruhsat üzerinde yazan koordinat değerlerini tek tek Şekil5 de verildiği şekilde giriyorum. Noktalar bittiğinde işlemi sonlandırmak için fare sağ tıkla işlemden çıkıyorum. Girdiğimiz noktaların ekranda görünür olmaları için önce Görüntü/Limit Bul komutunu verip ardından da Tabaka Modlarında (Sarı üçgen) Nokta adlarını göster komutunu veriyorum (Şekil6). Şekil6. Tabaka Modları
Bu işlemin sonucunda Ruhsat sahamıza ait tüm köşe koordinatları Netcad ortamına aktarılmış olacaktır (Şekil7). Şekil7. Ruhsat köşe koordinatları Netcad e aktarıldı. Bu aşamada noktaların 0 tabakası üzerinde olduğunu unutmayalım. Bu durumu ekranın sol altına baktığımızda görebiliriz (Şekil8). Şekil8.0 Tabakası
Şekil9. Tabakalar penceresi Daha düzenli bir Netcad çalışması için adı Ruhsat olan bir tabaka yaratıp bu noktaları o tabakaya taşıyalım. Bunun için sol altta aktif tabakayı gösteren (üzerinde şu an 0 yazıyor) düğmeye tıkladığımızda tabakalar penceresi açılacaktır (Şekil9). Tabakalar penceresinde + işaretini tıklayarak yenş tabaka ekleyebilir, - işaretini tıklayarak mevcut tabakaları silebiliriz. Şimdi ismi Ruhsat olacak bir yeni tabaka eklemek istediğim için + işaretini tıklıyorum ve Tabaka Özellikleri penceresi karşıma çıkıyor (Şekil10). Şekil10. Tabaka Özellikleri Penceresi Tabakalar penceresinde + işaretine basarak eklediğim yeni tabaka ile ilgili hemen tüm özellikleri bu pencerede ayarlayabilirim. Tabaka üzerindeki cisimlerin renklerinden ölçeğine, kilitleme ve açma özelliklerinden taramalara kadar birçok özellik buradan değiştirilebilir. Tabaka bir kez oluşturulduktan sonra da bu ayarlar sonradan değiştirilebilir. Bunun için ekranın sol altındaki Aktif tabaka düğmesine tıklamak yeterlidir. Bu işlem sonucunda adı Ruhsat olan bir tabaka oluşturdum ancak, Ruhsat köşe koordinatlarımı taşıyan tabaka 0 tabakası olduğu için noktalar hala onun üzerinde duruyor. 0 tabakasındaki noktalarımı Ruhsat adlı tabakaya taşımak istiyorum. Bunun için aktif tabaka komutu ile gelen tabakalar penceresinden Ruhsat adlı tabakayı seçiyorum, 0 ve Ruhsat adlı iki tabakam var, her ikisinin de gözleri açık yani üzerlerindeki nesneler görünür durumda (Şekil11).
Şekil11. Ruhsat tabakasının tabakalar penceresinden seçimi. Bu pencereyi kapattığımda artık sol altta aktif tabaka olarak Ruhsat yazmalı, ama noktaları hala görebiliyorum çünkü her iki tabakamın da gözleri açık. Saydam olan tabakaların tümünde ne varsa ekranımda görebilir durumdayım. Şimdi hala 0 tabakası üzerinde duran Ruhsat köşe koordinat noktalarımı adını Ruhsat yaptığım yeni tabakama taşıyacağım ki bundan sonraki işlemler daha derli toplu ve kolay olsun. Bunun işin önce sol alttaki aktif tabaka düğmesi yardımı ile önce Ruhsat tabakasını seçip ardından Düzenle/Tabaka değiştir komutunu veriyorum (Şekil12). Bu komutu verdiğim anda noktaları ekranımda görebiliyordum ama onlar 0 tabaksında idiler. Komut sonrası Netcad in kullanıcıya çok yardımcı olan ekran ortası yardımcı cümlesi bana Seçtiğiniz tüm objeler Ruhsat tabakasına alınacaktır diyordu. Ben de zaten bunu istiyordum. Bu durumda ekrandaki her şeyi (zaten 7 tane nokta var sadece) seçip sol tuşla işlemi bitirelim. Tümünü seçmek için sağ alttaki kırmızı düğmelerden yararlanılabilir. Şekil12. Tabaka değiştir komutu Artık Ruhsat noktalarım Ruhsat tabakasındalar. 0 tabaksının gözünü kapatıp bu durumu kontrol edebilirsiniz.
Dosyadan Koordinat Girerek Veri Đşleme Bir önceki bölümde Ruhsat köşe koordinatlarımızı el ile tek tek Nokta at/değiştir komutu ile Netcad projemize işledik. Bu bölümde başka bir yöntem deneyeceğim. Koordinatlarımızın kayıtlı olduğu bir dosyanın var olduğunu düşünelim. Verilerimizi Netcad e bu dosyadan okutmaya çalışacağım. Bu bilgiler de Maden Đşletme Đzin sınırlarımız ile ilgili bir köşe koordinat verisi olsun. Đlerideki işlemler ve hesaplamaların kolay olması için her bir koordinat grubu için ayrı bir tabaka açmak faydalı olacaktır (Ruhsat koordinatları Ruhsat adlı tabakada, işletme izni koordinatları Đzin adlı tabakada.gibi). Maden Đşletme Đzin köşe koordinatları Ek-1 de Tablo2 de verilmiştir. Kopyala/yapıştır işlemi için Ek-1 deki tabloyu kullanabilirsiniz. Bu verinin bilgisayarımızın bilinen bir yerinde (C: de, belgelerimde, masaüstünde.gibi) bir Excel dosyasında olduğunu düşünelim. (Excel dosyası da şart değil, Netcad, veri almak için birçok dosya türünü desteklemektedir). Netcad veri okurken veriler kaçıncı satırdan başlıyor, başlık var mı yok mu, x hangi sütunda, y hangi sütunda gibi sorular soracak, bunlara dikkat edelim Şekil13. Đşletme Đzin köşe koordinatları Şimdi bu veriyi Netcad içinden okuyalım. Bunun için Netcad de Proje/Yardımcı Đşlemler/Oku Komutunu vermemiz gerekiyor Bu komut ile açılan pencereyi iyi inceleyelim (Şekil14). Netcad in bir çok dosya türünü desteklediğini görebiliriz. Bunların içinde dem verileri ascii veriler mapinfo verileri ve görüntü dosyaları (raster) dosyaları da var. Bu penceredeki önemli bir komut ise Projeye Ekle komutudur. Okunan dosyadaki verilerin mevcut proje içine eklenmesini sağlayan bu komutu seçili hale getirip Excel dosyası seçeneğini soldan seçip Tamam tuşuna basıyoruz.
Şekil14. Projeye dışarıdan veri ekleme Şekil15. Veri okuma tablosu Karşımıza Windows un dosya aç penceresi geliyor ve verilerin kayıtlı olduğu Excel dosyasını gösteriyoruz. Verilerimizi sakladığımız dosyayı gösterdikten sonra Netcad açılan bir pencere ile bu verilerin Excel tablosundaki konumları ile ilgili sorular soruyor (Şekil15). Buradaki ayrıntılar çok önemli. Veri başlangıç satırı 2 çünkü 1. satırda başlıklar var. Nokta adları 1. sütunda, y 2. sütunda x ise 3. sütunda, diğer veriler yok bu nedenle 0 giriyoruz. Bu tabloya Şekil13 deki Excel tablosu ile birlikte bakarsanız daha yararlı olur. Tamam dediğimizde Đzin koordinat noktaları Netcad e aktarılır.
Burada önemli bir konu var. Netcad dışarıdaki bir dosyadan bir veri grubunu okuma yoluyla kendi içine aktardığında otomatik olarak Nokta adında bir tabaka yaratıp noktaları bunun içine aktarıyor. Bu nedenle Đzin noktalarımız şu anda nokta adında bir tabaka üzerindeler. Bunları Đzin adını vereceğimiz yeni bir tabaka üzerine daha önceden öğrendiğimiz ve Ruhsat noktaları için uyguladığımız yöntem ile aktaralım. Şekil16. Đzin noktaları aktarıldı Bunun için önce tabakaları açıp + ile yeni bir tabaka yaratıp adını Đzin koyduktan sonra Đzin tabakası üzerinde iken Düzenle/Tabaka değiştir komutunu verdikten sonra aktarmak istediğmiz iz isimli tüm noktaları tek tek seçip işlem bitince fare sağ tuşla işlemi sonlandırıyoruz. Artık nokta adlı tabakayı tabakalar da tuşuna basarak silebiliriz. Şu anda elimizde Ruhsat ve Đzin adlı iki tabakada Ruhsat ve Đzin koordinatlarımız bulunmaktadır. Netcad e atılan Ruhsat ve işletme Đzin koordinatlarımızı kullanarak Ruhsat alanımızı ve Đzin alanımızı hesaplayalım. Bilindiği gibi Maden Kanunu ve uygulama yönetmeliğinde her maden grubu için farklı Ruhsat alanlarına Đzin verilmektedir. Mermerler de II. Grup madenlerdir. Bakalım Maden kanununda yazan Ruhsat alanı sınırlarına uygun bir Ruhsatımız var mı? Madde 10 Müracaatlar aşağıdaki esaslar doğrultusunda yapılır. Müracaatlar, I (b) Grubu madenlerde 50 hektarı, II. Grup madenlerde 100 hektarı, III. Grup madenlerde 500 hektarı, IV. Grup madenlerde 2000 hektarı ve V. Grup madenlerde ise 1000 hektarı geçmeyecek şekilde yapılır. Alanı hesaplatmak için Netcad de Ruhsat tabakasında iken Çiz/noktadan geçen doğru çiz komutu verdim. Ardından Yakalama modlarından Nokta yakala modunu aktif yaptım ve Ruhsat noktalarından geçen bir çokgen çizdim. Çokgen bittiğinde sağ tuşla bitirdim ve alan, çevre ve adı bilgilerini gösterir bir küçük pencere açıldı. Ruhsat alanımın 10 Hektar dan biraz az olduğunu görebiliriz (Şekil 17).
Şekil17. Ruhsat Alanımızın Alan Hesabı Şekil18. Đzin alanı hesaplama. Đşletme Đzin alanları genelde Ruhsat Alanının %10 u kadar olur. Đşletme Đzin alanımızı Netcad e hesaplatalım. Bunun için Đzin alanımızı Çiz/çoklu doğru çiz komutu ile kapalı alana dönüştürdükten sonra Sorgu/Alan sor komutunu verip kapalı alanını hesaplatabiliriz. Đzin alanının Ruhsat alanının %10 u kadar olduğu görülmektedir (Şekil18).
Tablo1. Maden Sahası Ruhsat Sınır Koordinatları RUHSAT ad Y X R1 612443 4197215 R2 612766 4196994 R3 613610 4196826 R4 613357 4196247 R5 612502 4195971 R6 612430 4196356 R7 612236 4196493 Tablo2. Maden Sahası Đşletme Đzin Sınır Koordinatları ĐŞLETME ĐZNĐ ad Y X iz-1 613289 4196628 iz-2 613081 4196709 iz-3 612903 4196611 iz-4 612893 4196465 iz-5 613087 4196407 iz-6 613312 4196411