Dünya Borsaları ve Prof. Dr. Ahmet AKSOY 1
İMKB den a Borsanın Tarihçesi 1866 Dersaadet Tahvilat Borsası İlk borsacılık faaliyetleri 1854 Kırım Savaşı'na dayanmaktadır. Bu savaşla başlayan Osmanlı borçları nedeniyle çıkartılan tahviller İstanbul'da alınıp satılmaya başlanmıştır. Sermaye Piyasası Kanunu Bankerler krizi ile pek çok tasarruf sahibinin büyük zararlara uğraması nedeniyle yeni bir sistem arayışı başlar. Tüm sermaye piyasası kurumlarını denetlemekle görevli SPK oluşturulur. 1981 1985 İMKB 1984 yılında Menkul Kıymetler Borsaları Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararnameyi çıkarmasının ardından, borsayı kuracak ekibin oluşturulması gerekmiştir. Muharrem Karslı Ankara'ya çağrılarak ilk Borsa Başkanı tayin yazısıyla İstanbul'a döner. 3 A.Ş. Esas Sözleşmesinin ticaret siciline tescil edilmesiyle, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası ve İstanbul Altın Borsası nın tüzel kişilikleri son bularak, bu kurumlar Borsa İstanbul çatısı altında birleşti. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.(VOBAŞ) ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) alım satım platformları birleşti. 2013? 4 2
Dünya Borsalarının Dönüşümü Design is the life of the earth 2 1 20 yy. başında ABD de 100 ün üstünde borsa vardı. Telekamünikasyondaki gelişmeler ve yaşanan ekonomik buhranla çoğu kapandı. 1940 da ABD deki bölgesel borsa sayısı 18 e indi. 1950 lerden itibaren tüm dünyada menkul kıymet borsaları gelişmeye başladı. 1980 yılına gelindiğinde ABD deki borsa sayısı 7 ye düşmüştü. 3 Gündem: Şirketleşme, Halka Açılma, Birleşme ve Stratejik Ortaklıklar 5 Küresel Bakış Birleşme, Satınalma, Stratejik Ortaklık 6 NYSE-Euronext Euronext Grubu (2000) Paris Lizbon Brüksel Amsterdam NYSE-Euronext İlk Küresel Kıtalar Arası Borsa (2007) NASDAQ-OMX (2007) NASDAQ; bünyesine Stockholm, Kopenhag, Vilnius, İzlanda, Oslo, Helsinki, Tallin, Riga ve Ermenistan Borsaları bulunan OMX Grubunu almıştır. Londra Borsa Grubu Londra Borsası, İtalya Borsasını bünyesine katarak LSEG oluşmuştur. (2007) Japonya Borsa Grubu Tokyo Borsa Grubu rakibi Osaka Borsasıyla birleşmiştir. (2013) 3
Birleşme, Satınalma, Stratejik Ortaklık 7 Birleşme, Satınalma, Stratejik Ortaklık 8 4
A.Ş. Esas Sözleşmesinin ticaret siciline tescil edilmesiyle, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası ve İstanbul Altın Borsası nın tüzel kişilikleri son bularak, bu kurumlar Borsa İstanbul çatısı altında birleşti. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.(VOBAŞ) ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) alım satım platformları birleşti. 2013 HALKA AÇILMA 9 Borsaların Karşılaştırılması Temel Göstergeler BÜYÜKLÜK -Şirket Sayısı -Değer LİKİDİTE 10 5
Likidite Kavramları Piyasa Likiditesi Varlıkların Likiditesi Her an geçerli alış satış fiyatının mevcut olması Alış-satış fiyat aralığının düşük olması İşletme Likiditesi Fiyatlarda etkilenme endişesi olmadan piyasada büyük miktarda alım salım yapılabilmesi Yüksek hacimli işlemlerin makul bir komisyon baz alınarak gerçekleştirilmesi 11 Likidite Kavramları Piyasa Likiditesi İşlem Miktarı: belli bir seansta el değiştiren toplam menkul kıymet adedini göstirir. Varlıkların Likiditesi İşlem Hacmi: Bir menkul kıymette ya da borsa genelinde tüm alış ve satışların toplam parasal değeridir. İşlem Hacmi = İşlem Miktarı x İşlem Fiyatı İşletme Likiditesi Menkul Kıymet İşlem Miktarı İşlem Fiyatı Hacim Hisse A Alış-Satış 1.000 8,50 8.500 Hisse B Alış-Satış 2.000 8 16.000 Hisse C Alış-Satış 5.000 2,5 12.500 TOPLAM 8.000 37.000 12 6
Likidite 13 Fi nansal Merkezl er Hisse Senetleri Piyasası 14 67 Trilyon $ NYSE $ 17.7 T. NASDAQ-$ 7.2 T. ABD $ 25 T. Londra $3.8 Şangay Japonya $ 4.8 T $ 4.5 T Kaynak: Simple WFE. Veriler, Inc Company Aralık-2015 tarihindeki değerleri yansıtmaktadır. $ 188 Milyar AUSTRALIA $345,9842 7
Kapitalizasyon Değeri (Milyon Dolar) Firma Değeri BİST ve Bazı Şirketler 376 Milyar $ Exxon Mobil 760 Milyar $ Apple 15 367 Milyar $ Google x 27 Milyar $ Twitter 225 Milyar $ Facebook Şirket verileri 18.04.2015 tarihindeki değerleri yansıtmaktadır. 15 Piyasalar 16 BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI Borçlanma Araçları Piyasası hem kesin alım-satım işlemleri hem de repo-ters repo işlemleri için tek organize piyasadır. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASASI Pay, Endeks, Döviz, Kıymetli Madenler, Emtia ve Enerji dayalı Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri işlem görmektedir. PAY PİYASASI Çok farklı endüstriyel sektörlerden halka açık şirketlerin işlem gördüğü Pay Piyasası, yerli ve yabancı yatırımcılar için likit, şeffaf ve güvenli yatırım ortamı sağlamaktadır. KIYMETLİ MADENLER VE KIYMETLİ TAŞLAR PİYASASI Kıymetli Madenler; Kıymetli Madenler Ödünç; Elmas ve Kıymetli Taş; alt piyasaları yer almaktadır. 1 2 3 4 8
Pay Piyasası İşlem Gören İşlem Görmeyen 101 416 Halka Açık Şirket Halka arz kavramı, sermaye piyasası araçlarının satın alınması için her türlü yoldan yapılan genel bir çağrıyı ve bu çağrı devamında gerçekleştirilen satışı ifade etmektir. Hisse senetleri borsada işlem gören şirketler ile pay sahibi sayısı beş yüzü aşan şirketlerin hisse senetleri halka arz olunmuş sayılmaktadır. (SPKn 16. m.) 17 HALKA ARZ KARARI Halka Açılma Kararının Verilmesi Zorunluluk-Büyüklük Şirketin başarılı bir şekilde varlığını sürdürebilmesi ve sağlıklı bir biçimde büyüyebilmesi için halka açılma zorunluluğu yoktur. Halka açılma, şirketin tecrübe etmesi gereken bir aşamadan ziyade bir seçimdir. ISO-1000 içinde yer alan sadece 127 şirket, da işlem görmektedir. Diğer ülkelerde de benzer duruma rastlamak mümkündür. Halka açılma kararı; şirketin tüm politikalarını etkileyen, seçim niteliğinde olan, stratejik bir karardır. Halka açılmanın avantajları ve dezavantajları dikkate alınarak bir karara varılabilir. 18 9
19 Pay Piyasası-Pazarlar 01 Yıldız Pazar Halka açık piyasa değeri 100 M TL nin üstünde olan şirketlerin bünyesinde işlem görebileceği pazardır. 02 Ana Pazar Halka açık piyasa değeri 25 milyon TL nin üzerinde ve 100 M TL nin altında olan şirketlerin bünyesinde işlem görebileceği pazardır. 03 Gelişen İşletmeler Pazarı Gelişme ve büyüme potansiyeline sahip, halka açık piyasa değeri 25 M TL nin altında olan şirketlerin bünyesinde işlem görebileceği pazardır. 04 Yakın İzleme Pazarı Belirli gelişmelerin oluşması halinde şirketlerin paylarının bünyesinde işlem görebileceği pazardır. 05 Kolektif Yatırım Ürünleri ve Yapılandırılmış Ürünler Pazarı Menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları payları ile borsa yatırım fonları katılma belgeleri, aracı kuruluş varantları ve sertifikalar işlem görmektedir. 06 Piyasa Öncesi İşlem Platformu Halka açık statüde olup, payları Borsada işlem görmeyen şirketlerden, SPK tarafından bu Platformda işlem görmesine karar verilenlerin payları işlem görecektir Pay Piyasası-Pazarlar 20 10
İşlemlerin Gerçekleştirilmesi 21 22 Borsa Endeksleri Prof. Dr. Ahmet AKSOY 11
23 Borsa Endekslerin Kullanım Alanları 01 Performans Ölçümü Endeksler, hesaplandıkları piyasanın performansını ortaya koyarlar. 02 Pazar Getirisi SVFM Uygulanması Pazar getirisinin hesaplanmasında endekslerden yararlanılır. 03 Makro Ekonomik Göstergelerle Etkileşimi Endeksler, hisse senedi piyasasındaki gelişmeler ile genel ekonomik göstergelerdeki değişmeler arasında karşılaştırma yapma imkanı sağlarlar. 04 Dayanak Varlık Endekslerden yararlanarak, endekse dayalı opsiyon ve future sözleşmeleri ile yatırım fonları gibi sermaye piyasası araçları geliştirilebilir. 05 Karşılaştırmaya Olanak Sunması Alternatif yatırım araçlarının getirilerinin karşılaştırılmasında endeksler yatırımcılara faydalı bilgiler sağlar. 24 Endeks Oluşturma-Temel Kriterler Kapsama Alınacak Örneklem Seçimi Baz Döneminin Tespiti Veriler ve Verilerin Karşılaştırılabilirliği Hesaplama Yöntemi Amaç 12
25 Hesaplama Yöntemi 01 Fiyat Ağırlıklı Hesaplama Eşit Ağırlıklı Hesaplama 02 03 Piyasa Değeri Ağırlıklı Hesaplama ÖRN: Endeks Hesaplama İki hisse senedine ait çeşitli bilgiler verilmiştir. Kapsamında iki hisse senedi ve baz değeri 100 olan bir endeks olduğu düşünülerek; a) Fiyat ağırlıklı yönteme göre b) Piyasa değeri ağırlıklı yönteme göre Hesaplayınız. 26 13
ÖRN: Endeks Hesaplama a) Fiyat ağırlıklı yönteme göre Endeks Değeri = 100 = Fiyat Ortalaması Bölen Değeri 25 + 100 /2 Bölen Değeri Bölen Değeri = 0,625 27 ÖRN: Endeks Hesaplama a) Fiyat ağırlıklı yönteme göre Endeks Değeri = Fiyat Ortalaması Bölen Değeri Endeks Değeri Başlangıç = 25 + 100 /2 0,625 Endeks Değeri Son = 30 + 90 /2 0,625 Endeks Değeri Başlangıç = 100 Endeks Değeri Son = 96 28 14
ÖRN: Endeks Hesaplama b) Piyasa değeri ağırlıklı yönteme göre Endeks Değeri = Fiyat Ortalaması Bölen Değeri 100 = 500 Milyon + 100 Milyon Bölen Değeri Bölen Değeri = 6 Milyon 29 ÖRN: Endeks Hesaplama b) Piyasa değeri ağırlıklı yönteme göre Endeks Değeri = Fiyat Ortalaması Bölen Değeri Endeks Değeri Başlangıç = 500 Milyon + 100 Milyon 6 Milyon Endeks Değeri Son = (600 Milyon + 90 Milyon) 6 Milyon Endeks Değeri Başlangıç = 100 Endeks Değeri Son = 115 30 15
Diğer Borsa Endeksleri Endeks Ülke Borsa Kapsamı Hesaplama / Ağırlık Nasdaq 100 ABD NASDAQ 100 Şirket Piyasa Değeri A. S&P 500 ABD NASDAQ ve NYSE 500 Şirket Piyasa Değeri A. NYSE Composite ABD NYSE Tüm Şirketler Piyasa Değeri A. Dow Jones Endeksi (DJIA) ABD NASDAQ ve NYSE 30 Şirket Fiyat Ağırlıklı DAX Almanya Frankfurt Borsası 30 Şirket Piyasa Değeri A. S&P/ASX 200 Avustralya Avustralya Borsası 200 Şirket Piyasa Değeri A. Shanghai Composite Çin Şanghay Borsası Tüm Şirketler Piyasa Değeri A. CAC 40 Fransa Paris Borsası (Euronext) 40 Şirket Piyasa Değeri A. BSE SENSEX Hindistan Bombay Borsası 30 Şirket Piyasa Değeri A. Hang Seng (HSI) Hong Kong Hong Kong Borsası 50 Şirket (Değişken) Piyasa Değeri A. FTSE 100 İngiltere Londra Borsası 100 Şirket Piyasa Değeri A. Nikkei 225 Japonya Tokyo Borsası 225 Şirket Fiyat Ağırlıklı TOPIX Japonya Tokyo Borsası Tüm Şirketler Piyasa Değeri A. IPC Meksika Meksika Borsası 35 Şirket Piyasa Değeri A. RTS Rusya Moskova Borsası 50 Şirket Piyasa Değeri A. 31 Karşılaştırılabilir Uluslararası Endeksler MSCI Tüm Ülkeler Dünya Endeksi MSCI Dünya Endeksi MSCI Yükselen Piyasalar Endeksi Amerika Kanada ABD Gelişmiş Piyasalar Avrupa & Ortadoğu Avusturya Belçika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan İrlanda İsrail İtalya Hollanda Norveç Portekiz İspanya İsveç İsviçre İngiltere Pasifik Avustralya Hong Kong Japonya Yeni Zelanda Singapur Amerika Brezilya Şili Kolombiya Meksika Peru Yükselen Piyasalar Avrupa, Ortadoğu & Afrika Çek Cumhuriyeti Mısır Macaristan Fas Polonya Rusya Güney Afrika Türkiye Asya Çin Hindistan Endonezya Kore Malezya Filipinler Tayvan Tayland 32 16
Karşılaştırılabilir Uluslararası Endeksler 33 da Endeksler 34 17
BİST-100 Endeksinin Hesaplanması 35 BİST-100 Endeksinin Hesaplanması Fiili Dolaşımdaki Payların Piyasa Değeri = Toplam Piyasa Değeri x Fiili Dolaşımdaki Pay Oranı Düzeltme Nedeni Düzeltme Zamanı Nakit Karşılığı Sermaye Artırımı i) Rüçhan hakkı kullanarak Rüçhan hakkı başlama tarihi ii) Rüçhan hakkı kullanmayarak Endekse Yeni Hisse Alınması Endekse Hisse Çıkarılması Fiili Dolaşımındaki Pay Oranın değişmesi Şirketlerin Birleşmesi Şirketlerin Bölünmesi Çağrı Yoluyla Hisse Toplanması Satış işleminin bitiş tarihi Alındığı gün Çıkarıldığı gün Dönemsel İhraç edilen hisselerin dağıtım tarihi İhraç edilen hisselerin dağıtım tarihi Çağrı sonucunun Günlük Bülten de yayınlanmasını takip eden ikinci gün 36 18
BİST-100 Endeksinin Hesaplanması (16.04.2014) KOD PAY TOPLAM PAY SAYISI FİYAT FİİLİ DOLAŞIMDAKİ PAY ORANI (FDPO) TOPLAM PİYASA DEĞERİ (TL) FDP KATSAYILI PİYASA DEĞERİ (TL) AĞIRLIK (%) 1 GARANTİ BANKASI 4,200,000,000 8.74 0.48 36,708,000,000 17,619,840,000 9.79 2 AKBANK 4,000,000,000 8.11 0.52 32,440,000,000 16,868,800,000 9.37 3 TURKCELL 2,200,000,000 12.25 0.35 26,950,000,000 9,432,500,000 5.24 4 BİM MAĞAZALAR 303,600,000 50.2 0.6 15,240,720,000 9,144,432,000 5.08 5 SABANCI HOLDİNG 2,040,403,931 10.03 0.44 20,465,251,428 9,004,710,628 5.00 TEKNOSA İÇ VE DIŞ 96 TİCARET 110,000,000 8.02 0.11 882,200,000 97,042,000 0.05 97 NET TURİZM 350,000,000 1.22 0.22 427,000,000 93,940,000 0.05 98 ANADOLU ISUZU 25,419,707 22.95 0.16 583,382,265 93,341,162 0.05 99 HÜRRİYET GZT. 552,000,000 0.77 0.21 425,040,000 89,258,400 0.05 100 MENDERES TEKSTİL 250,000,000 0.69 0.46 172,500,000 79,350,000 0.04 Endeks Değeri = 180,035,902,177 2,088,354.33 = 86,209.46 37 da Bazı Endeksler BİST 50 Endeksi: Seçilen 50 hisse senedinden oluşmakta olup, BİST 30 endeksine dâhil hisse senetlerini de kapsar. Kodu XU050 olan endeks 1999 tarihinde 15.208,78 değeriyle başlamıştır. BİST 30 Endeksi: Seçilen 30 hisse senedinden oluşur. Kodu XU030 olan endeks 1996 tarihinde 976 değeriyle başlamıştır. BİST 10 Banka Endeksi: Bankalar arasından seçilen 10 hisse senedinden oluşur. Endeks 2009 yılında 119.536,52 değerinde işlem görmeye başlamıştır. BİST 100-30 Endeksi: BİST 100 endeksine dahil olup, BİST 30 endeksinde yer almayan 70 hisse senedinden oluşur. Endeks 2008 yılında 26.864,07 değerinde işlem görmeye başlamıştır. 38 19
da Bazı Endeksler KODU ENDEKS BAŞLANGIÇ XUSIN BİST SINAİ 31.12.1990 = 32,56 XGIDA BİST GIDA, İCECEK 27.12.1996 = 1.046 XTEKS BİST TEKSTİL, DERİ 27.12.1996 = 1.046 XKAGT BİST ORMAN, KAĞIT, BASIM 27.12.1996 = 1.046 XKMYA BİST KİMYA, PETROL, PLASTİK 27.12.1996 = 1.046 XTAST BİST TAŞ, TOPRAK 27.12.1996 = 1.046 XMANA BİST METAL ANA 27.12.1996 = 1.046 XMESY BİST METAL EŞYA, MAKİNA 27.12.1996 = 1.046 XUHIZ BİST HİZMETLER 27.12.1996 = 1.046 XELKT BİST ELEKTRİK 27.12.1996 = 1.046 XULAS BİST ULAŞTIRMA 27.12.1996 = 1.046 XTRZM BİST TURİZM 27.12.1996 = 1.046 XTCRT BİST TİCARET 27.12.1996 = 1.046 XILTM BİST İLETİŞİM 24.07.2000 = 13.719,88 XSPOR BİST SPOR 31.03.2004 = 20.190,83 XUMAL BİST MALİ 31.12.1990 = 32,56 XBANK BİST BANKA 27.12.1996 = 914 XSGRT BİST SİGORTA 27.12.1996 = 914 XFINK BİST FİNANSAL KİR. FAKTORİNG 27.12.1996 = 914 XHOLD BİST HOLDİNG VE YATIRIM 27.12.1996 = 914 XGMYO BİST GAYRİMENKUL Y.O. 28.12.1999 = 21.180,77 XUTEK BİST TEKNOLOJİ 30.06.2000 = 14.466,12 XBLSM BİST BİLİŞİM 30.06.2000 = 14.466,12 39 TESEKKÜRLER Ars.Gör.Y.Erdem ÇEVİK Isletme Bölümü 205 nolu Oda erdemcevik@gazi.edu.tr http://websitem.gazi.edu.tr/site/erdemcevik 40 20