Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 68-79 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 21.11.2016 15.12.2016 Prof. Dr. Mehmet SAĞIR Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Fiziki Antropoloji Anabilim Dalı mhmtsgr@gmail.com KIRIKKALE VE ÇORUM İLLERİNDE TARİH ÖNCESİ İNSAN İZLERİ 1 Öz Anadolu nun coğrafi konumu itibari ile Paleolitik dönemden günümüze insanlar tarafından iskan edildiği ve birçok uygarlığa ev sahipliği yaptığı bilimsel araştırmalar sonucunda ortaya konulmuştur. Yapılan her yeni araştırma yeni bulgu ve buluntuları da gün ışığına çıkarmaktadır. Ülkemizde tarih öncesi insan hareketleri ve izlerini sürmek amacıyla 2012-2015 yılları arasında Kırıkkale ve Çorum illerinde gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında önemli bulgulara ulaşılmıştır. Kırıkkale ilinde gerçekleştirilen araştırmalarda bölgenin tarihinin en eski Kalkolitik döneme tarihlendirildiğini görmekteyiz. Bu ilde 2012 yılında gerçekleştirilen çalışmalarda özellikle Bahşılı ilçesinde Orta Paleolitik bulgularına (G.Ö. 250000-45000 yıl) ulaşılarak bölgenin en eski tarihinin en az G.Ö. 45000 yıl eskiye kadar uzandığı tespit edilmiştir. Çorum ili araştırmalarında ise bölgenin tarihi geçmişi açısından çok önemli buluntular elde edilmiştir. Mecitözü-Beyözü Köyü Bakla Tepe Mevkiinde Orta Paleolitik döneme tarihlendirilen buluntulara ulaşılmıştır. Yine Çorum ili İskilip ilçesine bağlı Çavuşoğlu köyü yakınlarındaki buluntular ise bizlere bölgenin tarihinin Alt Paleolitik döneme kadar indiğini göstermiştir. Anahtar kelimeler: Kırıkkale, Çorum, Paleolitik, İnsan, Tarih Öncesi 1 2012-2015 yılları arasında gerçekleştirilen Kırıkkale ve Çorum İlleri Yüzey Araştırması na katkılarından dolayı Prof.Dr. İsmail ÖZER, Doç.Dr. İsmail BAYKARA, Yard.Doç.Dr. Seçil SAĞIR ve Araş.Gör.Dr. Serkan ŞAHİN e, yüzey araştırması izinlerini veren Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ne teşekkür ederim.
PREHISTORIC HUMAN TRACES IN KIRIKKALE AND ÇORUM PROVINCES Abstract Scientific researches have revealed that Anatolia has been inhabited by humans and it has hosted many civilizations since the Paleolithic period until today due to its geographical location. Every new research brings new findings to light. Significant findings were reached during the surface surveys carried out in Kırıkkale and Çorum provinces between 2012 and 2015 in order to trace the prehistoric human movements in Turkey. Researches carried out in Kırıkkale province reveal that the history of the region dates back to the oldest Chalcolithic period. In the researches carried out in this province in 2012, Middle Paleolithic findings (250000-45000 BR) were found especially in the district of Bahşılı, and it was determined that the oldest history of the region had dated back to at least 45000 years ago. Researches in Çorum province, on the other hand, revealed very important findings in terms of the historical background of the region. Findings dating back to the Middle Paleolithic period were obtained in Mecitözü-Beyözü Village-Bakla Tepe Locality. Similarly, findings near Çavuşoğlu Village in İskilip district of Çorum province showed that the history of the region had dated back to the Lower Paleolithic period. 69 Keywords: Kırıkkale, Çorum, Paleolithic, Human, Prehistory I. Giriş Avrupa da Pleistosen dönemde iklim (yaklaşık 2 milyon yıl önce) soğuk hava ile çoğu zaman günümüzden daha iyi hava koşulları arasında gidip geldi. Bu dönem içerisinde Avrupa da insan en az yarım milyon yıldır yaşamını sürdürüyordu. İlk başlarda Homo erectus, sonraları ise Homo neandertalansis ve Homo sapiens Avrupa da yaşamını sürdürdü. Modern insanın Avrupaya gelişi Paleolitik dönemde önemli bir ayrım çizgisini ortaya çıkarttı. Neandertaller oldukça basit taş aletler kullanmışlardı. Bunlara ilk tanımlandıkları kazı yerine göre Mousterian aletleri denildi. Modern insan ise beraberinde çok daha zengin alet kültürü ile Avrupa da var oldu. Bu değişiklikler Orta Paleolitikten Üst Paleolitiğe geçişi de temsil etmektedir. Üst Paleolitik dönem G.Ö. 45.000-12000 e kadar devam etti. Genel yaşam biçimi temelde Orta Paleolitik döneme benziyordu. Küçük avcı toplayıcı topluluklar ilkbahardan sonbahara kadar yiyecek aramak için dolaşıyor, kış aylarında ise korunacak yerlere mağaralara sığınıyorlardı. Bu topluluklara ait yerleşim yerleri ve kullandıkları aletler çok daha fazla ele geçmektedir. Üst Paleolitik dönem insanları aynı zamanda ilk temsili sanat eserlerini de üretmişlerdir. Çeşitli küçük heykel yapımı yanısıra mağara duvarlarına kendilerinin önem verdiği hayvanların ve avlarının resimlerini de yapıyorlardı. Üst Paleolitik insanlarının kışın avlanma dışında yapacak çok faaliyetleri olmadığı için oturdukları mekânı ve çevresini keşfetme ve süslenme eğilimlerinin artması kaçınılmaz gibi gözükmektedir. G.Ö. 18000 li yıllardan sonra iklimin yavaş yavaş düzensizde olsa değişmesi ve ısınmasıyla bu insanlar buzların erimesine bağlı olarak avlarının peşinden kuzeye doğru gittiler. Buzların erimesi ile ortaya çıkan Bering deki kara bağlantıları ile de G.Ö.
14000 li yıllarda Kuzey Amerikaya geçmiş oldular (McEvedy, 2005; Karakoç 2015). Avrupa ve Asya da Pleistosen insanlarına ilişkin çok sayıda buluntu yeri ve veri olmasına karşın insanların Avrupa ve Asyaya çıkış yolu olarak kullanılabilecek en önemli geçiş yollarından birisi olan Anadolu da araştırmaların yetersiz olmasından kaynaklı Pleistosen dönem insanına ait çok sınırlı bilgiye sahibiz (Harita 1) (Sagona, ve Zimansky, 2015). Dünya üzerinde özellikle Afrika başta olmak üzere Avrupa ve Asya kıtalarının birçok bölgesinde tarih öncesi insanına ait izleri bulmayı amaçlayan çok sayıda önemli araştırmalar yapılmış ve yapılmaya da devam edilmektedir. Anadolu da tarihöncesi araştırmalarına baktığımızda hemen yanı başımızda birçok araştırmanın yapıldığı diğer ülkelere oranla yeterince araştırılmadığını görmekteyiz. Bu nedenle Anadolu nun Paleolitik dönemine ilişkin bilgilerimiz de kısıtlı kalmaktadır. Günümüzde tarih öncesi insanlarının ve onların Anadolu da yaşadıkları alanların, ekolojik ve zamansal göç yollarının belirlenmesinde kullanılabilecek en önemli maddi buluntular bu dönemlere ait yapılan araştırmalar sonucu elde edebilmektdir. Anadolu nun Avrupa, kısmen Asya ve Afrika arasında önemli göç yollarından birtanesi olmasına karşın araştırma sayısının yetersiz olmasından kaynaklanan tarih öncesi insanların Anadolu ya ne zaman ve nasıl yayıldığını, onların kültürel ve bilişsel evrimlerinin nasıl gerçekleştiğini öğrenme süreci de uzamaktadır (Kuhn, 2002). 70 Harita 1: Afrika, Avrupa ve Asya Kıtalarında Fosil İnsan Buluntu Yerleri (National Geographic Society)
Ülkemizde genellikle Paleolitik dönem çalışmalarının ağırlıklı olarak Hatay (Merdivenli, Kanal, Tıkalı ve Üçağızlı vd.) ve Antalya (Karain, Beldibi, Öküzini ve Belbaşı gibi) bölgelerinde yoğunlaşmış olduğunu, bunların dışında Marmara bölgesinde (Yarımburgaz gibi) ve İç Anadolu bölgesinde (Dursunlu ve Kaletepe gibi) çalışmaların yapıldığını görmekteyiz. Ayrıca erken Üst Paleolitik döneme ait çalışmalar Hatay ve Marmara coğrafyasında karşımıza çıkmaktadır (Harita 2) (Düring, 2016). Son yıllarda ise özellikle sayıları az da olsa kazı çalışmalarının daha sistematik olarak yürütüldüğü, bunun yanı sıra konuya ilişkin yüzey araştırmalarının da artmaya başladığını söylemek gerekir. Pleistosen dönem insanlarının Anadoludaki izlerinin tespitine yönelik çalışmalardan bir tanesi de Kırıkkale ve Çorum illerinde 2012 yılından günümüze kadar sürdürülen yüzey araştırmalarıdır. Kırıkkale ve Çorum illerinde gerçekleştirilen bu araştırmalar her yıl T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün gerekli izinleri alınarak gerçekleştirilmiştir. 71 Harita 2: Türkiye de Paleolitik Dönem Buluntu Yerleri, 1.Üçağızlı, 2. Üçağızlı II, 3. İkiağızlı, 4. Merdivenli, 5. Tıkalı, 6. Kanal, 7. Beldibi, 8. Belbaşı, 9. Öküzini, 10. Karain, 11. Dursunlu, 12. Kaletepe, 13. Yarımburgaz, 14. Denizli Kocabaş, 15. Dülük II. Kırıkkale İli Araştırmaları (2012-2015) Kırıkkale, Orta Anadolu, Orta ve Doğu Karadeniz ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin kavşak noktası olması nedeni ile önemli bir coğrafi konuma sahiptir. Kırıkkale bölgesinin tarihi geçmişine baktığımızda, il sınırları içerisinde arkeolojik kalıntıların olmasına karşın bölge yeterince incelenmemiştir. 1990 lı yıllarda bir Japon araştırma ekibinin gerçekleştirdiği yüzey araştırmaları sonucunda il içerisinde birçok arkeolojik iskan yeri ve höyük tespit edilmiştir. Kırıkkale ili içerisinde tespit edilmiş olan en eski arkeolojik kalıntıların tarihinin Kalkolitik döneme kadar uzandığı anlaşılmaktadır (Kırıkkale Kültür ve Turizm Envanteri, 2013). 2012 yılında Kırıkkalenin konumu itibari ile tarih öncesi insan hareketlerinin izlerinin bulunmasına elverişli olan durumu nedeni ile başlatılan çalışmalarımız bölgenin tarihinin çok daha eskilere uzandığı göstermiştir.
II.1. Merkez İlçesi Çalışmaları 2012 yılı yüzey araştırması kapsamında yapılan çalışmalarda Kırıkkale ilinin Merkez ilçesine bağlı olan Kızıldere Köyü nün 1 km kuzey doğusunda yer alan Sivri Dağ ın yamaçlarındaki tarlalarda yapılan incelemelerde Paleolitik döneme ait olması muhtemel sileksten çift tarafı düzeltili yongalar ve çakmaktaşları tespit edilmiştir (Resim 1). Kızıldere Köyü nün güney ve güney batısında yer alan ve yaylalar olarak bilinen tarlalarda yapılan incelemelerde ise Orta Paleolitik Dönem e ait olduğu düşünülen facetela topuklu yongalar bulunmuştur (Sağır, 2013). 72 Resim 1: Sivri Dağ Bölgesi Buluntuları II.2. Yahşihan İlçesi Çalışmaları 2012 yılında Yahşihan İlçesi araştırmalarında, Kılıçlar Beldesi nin kuzey batısında yapılan incelemeler esnasında Paleolitik dönem e ait olabileceği düşünülen yonga parçaları tespit edilmiştir. Ancak bölgede fazla buluntu elde edilememesi hem buluntuların tam olarak Paleolitik döneme dahil edilmesini, hem de dönem olarak Paleolitiğin hangi safhasına ait olduğunun belirlenmesini zorlaştırmaktadır. Bölgede daha uzun süreli çalışmaların yapılması yeni buluntular ışığında bu tür zorlukların aşılmasında belirleyici rol oynayacaktır (Resim 2) (Sağır, 2012). Resim 2: Kılıçlar Bölgesi Yonga Buluntusu
II.3. Bahşılı İlçesi Çalışmaları Bahşılı ilçesinin tarih önsesi insan izlerinin tespitine yönelik çalışmalarda Kırıkkale ilinin bilinen tarihini çok daha eskiye götürecek olan önemli veriler elde edilmiştir. İlçenin kuzey ve kuzeybatısında 2012 yılında gerçekleştirilen çalışmalarda kuzey yamaçlarında Orta Paleolitik dönemin tipik özelliklerini taşıyan buluntulara ulaşılmıştır. Buluntular daha çok Orta Paleolitik yontma taş kültürünün tipik özelliklerini gösteren bipolar Levallois çekirdek, unifacial çekirdek ve yonga ve yonga parçalarından oluşmaktadır (Resim 3). Yine 2012 Yılı çalışmalarında Ankara il sınırına yakın bir konumda bulunan Sarıkayalar Köyü nün kuzey yamaçlarının taranması sırasında Paleolitik dönem e ait olduğu düşünülen yonga parçalarına rastlanılmıştır (Resim 4). Ancak Kılıçlar Beldesindeki buluntularda olduğu gibi bölgede daha uzun süreli yapılacak çalışmalarla özellikle Anadolu da yüzeyde buluntuların yayılımının fazla olması da gözönünde bulundurularak daha fazla buluntu elde edileceği açıktır (Sağır, 2012). 73 Resim 3: Bahşili İlçesi Orta Paleolitik Buluntuları (çekirdek)
Resim 4: Sarıkayalar Köyü Yonga Buluntusu III. Çorum İli Araştırmaları (2012-2015) Çorum ili, Orta Karadeniz bölümünün iç kısmında yer alan bir ilimizdir. Doğusunda Amasya, güneyinde Yozgat, batısında Çankırı, kuzeyinde Sinop, kuzeydoğusunda Samsun ve güneybatısında ise Kırıkkale illeri ile sınırı vardır. 2012 yılında başlattığımız Kırıkkale ve Çorum illeri yüzey araştırmalarının başladığı ve sonuçlarının alındığı döneme kadar yapılan çalışmalar neticesinde bölgede Paleolitik ve Mezolitik dönemlere ilişkin herhangi bir buluntu ve yerleşime rastlanmamıştır. Bölgenin en eski tarihi Kalkolitik döneme (M.Ö. 6000) uzanmaktadır. Boğazköy Büyükkaya da tespit edilen bu dönem buluntuları dışında yine Kalkolitik döneme tarihlendirilen ancak Kalkolitiğin daha geç evrelerine ait olan yerleşimlerin varlığı bilinmektedir (Çorum Kültür Envanteri, 2008). 74 III.1. Sungurlu İlçesi Çalışmaları 2015 yılı Çorum ili yüzey araştırmaları çerçevesinde araştırılan ilçelerden bir tanesi olan Sungurlu ilçesinin Beylice köyü ve çevresinde tarihöncesi insan hareket ve kalıntılarına yönelik araştırmalarda bol miktarda çakmaktaşı hammaddesi bulunmuştur. Bölgedeki araştırmalarda Beylice köyünün batısında bulunan yamaçlar ve tarlalarda bulunan çakmaktaşları incelenmiş ve tarlalarda bulunan çakmaktaşlarının işlenmiş olanlarına da ulaşılmıştır. Bölgede bulunan buluntuların yonga olduğu ve Orta Paleolitik döneme ait olma ihtimalinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Bulgular ışığında bölgenin tarihinin bilinenden (M.Ö. 6000) çok daha eskilere uzandığı anlaşılmaktadır (G.Ö. 45.000 ve daha eski) (Resim 5) (Sağır, 2016).
Resim 5: Beylice Köyü Orta Paleolitik Yonga Buluntusu III.2. Mecitözü İlçesi Çalışmaları Çorum ili araştırmalarında 2015 yılındak Mecitözü ilçesi ve çevresi yüzey araştırmaları sırasında daha önce arkeolojik çalışmalara konu olan Beyözü köyünün kuzey doğusunda bulunan Bakla Tepe arkeolojik alanındaki tarlalarda çok bol miktarda çakmaktaşı hammaddelerine ulaşıldı (Resim 6). Bölgedeki detaylı incelemelerde çakmaktaşlarının işlendiği gözlemlendi. Bu buluntularla Çorum ili araştırmaları ve bölgenin tarihi geçmişi açısından oldukça değerli verilere ulaşılmış oldu. Mecitözü ilçesi Beyözü köyü Bakla Tepe mevkiindeki tarlalarda bulunan, Orta Paleolitik döneme tarihlendirilen ve o dönemim karakteristik özelliklerini taşıyan çok sayıda dairesel düzeltili düz topuklu iri yonga, satır, façeta topuklu dairesel düzeltili yonga, düz topuklu paralel çıkarımlı dilgi, denenmiş çekirdekler, tek vurma düzlemli çekirdek, dairesel çıkarım façeta topuklu levallois yonga, façeta topuklu dairesel çıkarım eclat debordant buluntularına ulaşılmasıyla Çorum ili tarihinin çok daha eskilere dayandığı da belgelenmiş oldu (Resim 7). Orta Paleolitik dönemin günümüzden yaklaşık olarak G.Ö. 250 bin-45 bin yıl eskiye tarihlendirildiği düşünüldüğüne, burada elde edilen buluntular ışığında bölgenin tarihinin de en az G.Ö. 45 bin yıl eskiye tarihlendirilebileceği ortaya çıkmaktadır. Bu alandan elde edilen bulgular bölgede Orta Paleolitik dönem kültürünü oluşturan insanların yaşadığını ve burada bulunan çakmaktaşı hammaddelerinden kullanabilecekleri aletleri ürettiklerini kanıtlamaktadır (Sağır, 2016). 75
Resim 6: Beyözü Köyü, Bakla Tepe Buluntu Alanı 76 Resim 7: Beyözü Köyü Bakla Tepe Orta Paleolitik Dönem Buluntuları (levallois yonga)
III.3. İskilip İlçesi Çalışmaları 2015 yılı İskilip ilçesi ve çevresinde de tarih öncesi insan izlerini bulmayı amaçlayan çalışmalar kapsamında araştırmalara devam edildi. İlçeye bağlı Çavuşoğlu köyünün yaklaşık 4 km kuzey doğusunda yer alan tarlalarda yürütülen taramalarda çakmaktaşı hammeddeleri tespit edilmiştir. Ancak işlenmiş herhangi bir çakmaktaşı bulunamamıştır. Araştırmada tarlaların içerisinde çakmaktaşları dışında hammaddesi bazal, valkanik riolit, radyolarid ve andezit olan çekirdek satır ve yonga haline getirilmiş olan bazı buluntular elde edilmiştir. Yapılan incelemelerde buluntuların Alt Paleolitik dönemde kullanılan tekniklerle çıkarılmış olma olasılığının yüksek olduğu değerlendirilmektedir. Bu bölgede bulunan buluntular ışığında Çorum ili tarihinin yontma taş devri olan Paleolitiğin Alt Paleolitik olarak isimlendirilen (G.Ö. 2.6 milyon yıl-250 bin yıl) dönemine kadar uzandığı ve tarih olarak en az G.Ö. 250 bin yıl ve daha öncesi bu bölgede Alt Paleolitik dönem insanlarının yaşadığını kanıtlar niteliktedir (Resim 8-9) (Sağır, 2016). 77 Resim 8: Çavuşoğlu Köyü Alt Paleolitik Buluntuları (satır tek yüzden yanyana iki çıkarım) Resim 9: Çavuşoğlu Köyü Alt Paleolitik Buluntuları (Çekirdek Bir platformda kısa yonga çıkarımlı, tek yüzü işlenmiş)
IV. Sonuç Ülkemizin coğrafi konumu sebebi ile tarih öncesi insanın yaşam ve Avrupa-Asya kıtalarına geçişte kullanmasına elverişli göç yollarına uygun olması, Paleolitik dönem insanına ilişkin buluntuların elde edilmesine de uygunluğunu göstermektedir. Sayıları az da olsa yapılan çalışmalar da bunu kanıtlar niteliktedir. 2012-2015 tarihleri arasında yürütülen Çorum ve Kırıkkale illerindeki tarih öncesi insan kalıntıları ve izlerinin belirlenmesi amacına yönelik çalışmalarda her iki ilin bilinen tarihinin çok daha eskilere uzandığını gösteren önemli buluntulara ulaşılmıştır. Kırıkkale ilinde özellikle Bahşılı ilçesinin kuzey yamaçlarında elde edilen buluntular bu bölgede Anadolu nun farklı bölgelerinde daha önce bulunmuş olan Orta Paleolitik dönemi temsil eden buluntuları destekleyen veriler vermiştir. Bu bölgede G.Ö. 250000-45000 yılları arasında insanların yaşadığını, bölgedeki taş hammeddeleri kullandıklarını ve oluşturdukları bu yontma taş kültürünü (Mousterian) yaşamlarına soktuklarını buluntulardan yola çıkarak söyleyebilmekteyiz. Araştırmalar sırasında Kırıkkale ilinin farklı bölgelerinden de buluntular elde edilmiş olsa da bu kadar net sonuç veren başka bir buluntu yeri tespit edilememiştir. Sonraki yıllarda yapılacak çalışmalarda bu buluntuların daha da artacağı ve bölgenin tarihine katkı sağlayacağı açıktır. Çorum ili yüzey araştırmaları sonucunda ulaşılan buluntular Kırıkkale ilinde olduğu gibi bölgenin tarihi geçmişinin bilinenden çok daha eskilere indiğini ortaya koymuştur. Mecitözü ilçesi Beyözü köyü, Bakla Tepe mevkiinde tarih önce insan kalıntıları ve izlerine yönelik çalışmalarda elde edilen buluntular bölgenin tarihinin Orta Paleolitik döneme (en az 45 bin yıl) kadar geriye gittiğini göstermiştir. Bölgede uzun süreli ve daha kapsamlı yapılacak çalışmalar ile bölgenin uzun bir süreci kapsayan Orta Paleolitik teki tarihlendirmesi çok daha kesin bir biçimde yapılabilecektir. Yine Çorum ili İskilip ilçesine bağlı Çavuşoğlu köyünün çevresinde yapılan çalışmalarda bu bölgede elde edilen buluntular neticesinde Alt Paleolitik döneme tarihlendirilen ve o dönem teknikleriyle işlenmiş buluntulara ulaşılması ile tarih açısından bölgenin en az G.Ö. 250 bin yıl eskiye tarihlendirilebileceğini ortaya koymaktadır. Ülkemizde Alt Paleolitik dönemde insanların yaşadığını kanıtlayan buluntular önceki yıllarda yapılan araştırmalar sonucunda Yarımburgaz, Karain mağaralarındaki kazılar, Konya-Dursunlu, Gaziantep-Dülük gibi buluntu yerlerinde kanıtlanmıştır (Arsebük, 1998; Özdoğan, 2002). Komşu ülkelerden Gürcistan- Dmanisi deki kazılarda ulaşılan buluntuların G.Ö. 1.8 milyon yıl eskiye tarih vermesi, ülkemizin coğrafi konumu itibari ile G.Ö. 1.8 milyon yıl ve belki de daha eskiye uzanan buluntular verme olasılığını güçlendirmektedir. 78 KAYNAKLAR Arsebük, Güven, (1998), "Yarımburgaz Mağarası; Pleistosen Arkeolojisi ile İlgili Son Çalışmalara 1997 Gözüyle Özet Bir Bakış", Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 1: 8-25. Çorum Kültür Envanteri, (2008), T.C. Çorum Valiliği Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları Yayın No: 3. Düring, Bleda S., (2016), Küçük Asya nın Tarihöncesi: Karmaşık Avcı-Toplayıcılardan Erken Kentsel Toplumlara, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
Karakoç, Murat, (2015), Son Buzul Çağı ve Holosen Başlangıcında Anadolu ve Balkanlar, Midas Kitap yayın no: 5, Ankara Kırıkkale Kültür ve Turizm Envanteri, (2013), Hazareklam Matbaacılık, Ankara Kuhn, Steven L., (2002), Paleolithic Archeology in Turkey, Evolutionary Anthropology 11:198 210. McEvedy, Colin, (2005), İlk Çağ Tarih Atlası, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Özdoğan, Mehmet, (2002), İlk adımlar. Paleolitik Çağ, Arkeo Atlas 1, 46-48. Sagona, Antonio ve Zimansky, Paul, (2015)Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye nin En Eski Kültürleri MÖ 1.000.000-550, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Sağır, Mehmet: Özer, İmsail: Baykara, İsmail: Şahin, Sekan: Sağır, Seçil. (2013) 2012 Yılı Kırıkkale ve Çorum İlleri Yüzey Araştırması, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, 136-145. Sağır, Mehmet: Özer, İmsail: Baykara, İsmail: Şahin, Sekan: Sağır, Seçil. (2014) 2013 Yılı Kırıkkale ve Çorum İlleri Yüzey Araştırması, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, 23-32. Sağır, Mehmet: Özer, İmsail: Baykara, İsmail: Şahin, Sekan: Sağır, Seçil. (2015) 2014 Yılı Kırıkkale ve Çorum İlleri Yüzey Araştırması, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 33. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, 145-156. Sağır, Mehmet: Özer, İmsail: Baykara, İsmail: Şahin, Sekan: Sağır, Seçil. (2016) 2015 Yılı Kırıkkale ve Çorum İlleri Yüzey Araştırması, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı 34. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Edirne. 79