> > > > > > > > FİNANSAL İKTİSAT Hoşgeldiniz Yrd. Doç. Dr. Üzeyir AYDIN 1 1 2 3 4 Finansal kurumların çeşitlerini ve nasıl aracılık yaptıklarını açıklayabilecek, Finansal piyasaları sınıflandırabilecek. Finansal sistemin temel unsurlarıyla birlikte işleyişini açıklayabilecek. Finansal riskleri ve risklerin göstergelerini değerlendirebilecek. Finansal istikrar, finansal kırılganlık, finansal zayıflık, spekülatif ve ponzi tipi finansman kavramlarını tanımlayabilecek.. 5 6 7 Finansal değişkenlerin ve kararların mikro ve makro ekonomik etkilerini değerlendirebilecek. Reel ve finansal sektör arasındaki ilişkileri analiz edebilecek; bu çerçevede ekonomideki finansal göstergeler ile diğer ekonomik göstergeler arasındaki ilişkilerle yorumlar yapabilecek, İktisat politikalarının oluşturulmasında ve değerlendirilmesinde bir araç olarak finansal iktisat alanındaki yaklaşımları açıklayabilecek. Finansal istikrarın sağlanmasına yönelik olarak iktisadi karar birimlerinin finansal risklerinin yönetiminde finansal risk 8 2 tekniklerini kullanabilecek.. Derse devamlılık ve derse katılım önemlidir, Başarıda belirleyici unsur çalışmaktır, Öğrencilerin ilk iki kritere göre bir strateji belirlemesi gerekir, Not dilenme ve mazeret beyanı bu stratejinin bir parçası olmamalıdır, Amaç kişisel gelişim ve sürekli öğrenme olmalıdır (?) 3 1. F.S. Mishkin, Para, Bankacılık ve Finansal Piyasalar İktisadı 2. Mehmet GÜNAL-Para Banka ve Finansal Sistem 3. Robert C Merton,. Dale F. Gray and Samuel Malone, Macrofinancial Risk Analysis, by. John Wiley & Sons, 2008. 4. Stephen F. LeRoy Jan Werner, Principles of Financial Economics, Cambridge University Press, 2001 5. Yvan Lengwiler, Microfoundations of Financial Economics: An Introduction to General Equilibrium Asset Pricing 6. R. E. Bailey, The Economics of Financial Markets, Cambriedge University Pres, George M. Frankfurter, World Scientific Publishing Company 7. Ömer Faruk ÇOLAK, Finansal Piyasalar ve Para Politikası 8. Stephen F. LeRoy Jan Werner, Principles of Financial Economics 9. R. E. Bailey, The Economics of Financial Markets 10. David Begg, Stanley Fischer and Rudiger Dornbusch, Economics, 11. Ömer Faruk ÇOLAK, Makro Ekonomik Göstergelerin Yorumu 4 1
> > > > > > > > 1. Hafta Finansal İktisadın Bir Bilim Dalı Olarak Ortaya Çıkışı Finansal İktisadın Diğer İktisat Teorileri İle İlişkileri 5 Finansal İktisat kavramının tanımlamadan önce bu kavramı oluşturan iki alt kavram üzerinde durulmalıdır. Bu amaçla finans ve iktisat kavramlarının tanımlanması gereklidir. İktisat tanım olarak sonsuz istekler/ihtiyaçlar ile sınırlı kaynaklar arasındaki dengenin sağlanmasına yönelik faaliyetleri inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanabilir. 6 Benzer çok sayıda tanım yapılabilir. Örneğin; insanların ihtiyaçlarını ve bunları gidermeye yönelik çabaları inceleyen bir bilim dalı olarak da tanımlayabiliriz. İktisadi malların temel özelliği kıt oluşları ve fiyatlarının olmasıdır. Malların kıt olmasına yol açan önemli faktör ise kaynakların kıt olmasıdır. Kaynakların kıt oluşu bu kaynakların kullanımında tercih yapılmasını gerekli kılmaktadır. 7 Kıt kaynakların ve malların kullanımı konusunda karar verenlere ekonominin karar birimleri denir. Bunlar firma, hane halkı ve devlettir. 1. Hane halkı- tüketime 2. Firma yatırıma ve üretime 3. Devlet kaynakların dağılımına yönelik politikalara karar verir. 8 2
Tanımlanması gereken ikinci kavram finans kavramıdır. Finans, firmaların gereksinim duyduğu fonların en uygun koşullarda temin edilmesi ve temin edilen fonların en etkin kullanımını sağlamaktır. Yukarıdaki dar ve sınırlı tanımı ekonominin tüm karar birimleri için dikkate alırsak bu karar birimlerinin varlıkları ile harcamaları arasındaki dengenin kurulmasına yönelik tüm faaliyetleri finans kavramıyla tanımlayabiliriz. 9 Bu tanıma göre finans, gelir ve gider dengesinin kurulmasına yönelik tüm faaliyetler olarak ifade edilebilir. O zaman önemli Soru? Finans ve iktisat kavramları nasıl oldu da Finansal İktisat kavramı olarak ortaya çıktı? Genel olarak Klasik ve Neo klasik iktisat teorisi dikotomi varsayımını kabul ettiği için parasal ve finansal değişkenlerin reel etkisinin olmayacağını varsaymaktadır. 10 Klasik iktisat teorisinin temel dayandığı varsayımlar dikkate alındığında tümden gelim yöntemine bağlı olarak bu sonuç kaçınılmazdır. Neo Klasik analiz araçları genel olarak birinci en iyi ye dayalıdır. Başka bir ifadeyle tüm piyasalarda tam rekabet koşulları geçerlidir. Bu açıdan fiyat mekanizması tüm piyasalarda dengenin kurulmasını sağlar. Fon piyasalarında da bu koşullar geçerli olduğundan arz ve talep dengesine bağlı olarak fiyat mekanizması yoluyla denge kurulur. 11 Klasik ve Neo Klasik yaklaşımlarda mal piyasası ile fon piyasası arasındaki denge karşılıklı işler. Para piyasasında para arz fazlalığı tahvil piyasasında tahvil talebi fazlalığına yol açar. Tersi de geçerlidir (Walras Kanunu). Bir piyasada meydana gelen dengesizlik diğer piyasada da dengesizliğe yol açarak fiyat mekanizması yoluyla tekrar dengenin kurulmasını sağlar. 12 3
Klasik ve Neo Klasik yaklaşım çerçevesinde yukarıdaki açıklamalara bağlı olarak şu sonuç geçerlidir. Karar birimlerinin sermaye yapısının oluşumunda, iç ve dış fon kaynakları arasında bir fark yoktur. Bu konu daha sonra ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Klasik ve Neo Klasik yaklaşımlar fiyat mekanizmasının ekonomideki tüm piyasaları dengeye getireceği kabul edildiğinden dolayı finansal piyasalarda dengesizliğin tek kaynağı vardır; fiyat mekanizmasının çalışmasını engelleyen unsurlar!!! Günümüzde finansal piyasalardaki dalgalanmalar ve krizler neden reel etkiler ortaya çıkarmaktadır? 13 Bu sorunun yanıtını ilk veren iktisatçı Keynes tir. Bu nokta da şu sorulara cevap veriniz. Klasik ve Neo Klasik yaklaşımlarda; 1. Emek Piyasasında ne belirlenir? 2. Mal Piyasasında ne belirlenir? 3. Para piyasasında ne belirlenir? Keynesyen yaklaşımda; 1. Emek Piyasasında ne belirlenir? 2. Mal Piyasasında ne belirlenir? 3. Para piyasasında ne belirlenir? 14 KLASİK - NEO KLASİK 1. Emek Piyasasında ne belirlenir? Y=f(L) Ücret ve MİLLİ GELİR 2. Mal Piyasasında ne belirlenir? (I=S) FAİZ ORANI 3.Para piyasasında ne belirlenir? (MV=PT) FİYATLAR GENEL DÜZEYİ KEYNES 1. Emek Piyasasında ne belirlenir? Ücretler Aşağıya Dogru Esnek Değildir (işsizliğin nedeni belirlenir) 2. Mal Piyasasında ne belirlenir? MİLLİ GELİR 3. Para piyasasında ne belirlenir? 15 FAİZ ORANI > > > > > > > > FİNANSAL İKTİSAT -Tanımı - Tarihsel Gelişimi -Varsayımları - Önemi 1. HAFTA 16 4
Finansal İktisat nedir? Ekonomideki karar birimlerinin finansal (varlık/yükümlülük) ve sermaye (iç/dış kaynak) yapılarının yatırım, üretim ve tüketim kararları üzerindeki etkisini analiz eden ve buna yönelik teorik yaklaşımlar ile analiz araçlarını ortaya koyan iktisat dalının bir alt disiplinidir. Finansal iktisat, belirsizlik altında iktisadi kaynakların hem uzamsal hem de zaman içinde dağılımı ve yayılımı ile ilgilenir. Finansal iktisat daha çok parasal aktiviteler üzerine yoğunlaşarak fonların en uygun koşullarda temin edilmesi ve temin edilen fonların en etkin kullanımı 17 üzerinde durmaktadır. Bileşik faiz hesaplamalarının, yaklaşık M.Ö. 1800 yıllarında, Babil Krallığında, Hammurabi Yasalarıyla düzenlendiği tahmin edilmektedir. İlk opsiyon sözleşmesi, M.Ö. 1000 yıllarında, Filozof Thales tarafından satın alınmıştır. Uluslararası bankacılığın kökleri 15. yüzyıla kadar uzamaktadır. Konusu pirinç olan vadeli işlem piyasaları, 1650 li yıllarda Japonya da görülmüştür. Bugünkü anlamda ilk anonim şirket (East India Company), 1599 yılında İngiltere de kurulmuştur. 18 Günümüzde halen faaliyetini sürdüren bir başka A.Ş., (Hudson s Bay) 1670 yılında Kanada da kurulmuştur. ABD de 1690 yılında, ilk kağıt para ihracı gerçekleştirilmiştir. İlk menkul kıymet ihraçları, 1720 yılında gerçekleşmiştir. Günümüzün en büyük borsası olan New York Borsası (NYSE), 1792 yılında kurulmuştur. 1950 li yıllara kadar, finansın fon bulma fonksiyonu ön plandayken, bu tarihten sonra, fonların kullanımı daha fazla önem kazanmıştır. 19 Bilgisayar ve İletişim Teknolojilerindeki Gelişmelere ve Küreselleşmeye Bağlı Olarak Son Yıllarda Finanstaki Gelişmeler; Uluslararası Finansman Türev Ürünler ve Türev Piyasalar Finans Mühendisliği Risk Yönetimi alanında olmuştur. 20 5
Bu gelişmelere bağlı olarak Finansal İktisat genellikle zaman, belirsizlik, opsiyon ve bilgi terimlerini içerir. Zaman: Bugünkü para gelecekte elde edilecek para için ticarete konu olur. Belirsizlik (veya risk): Geleceğe transfer edilecek para miktarı ve getirisi belirsizdir. Opsiyon: bir işlemdeki taraflardan birisi, kararını daha sonra verebilir. Bu karar transfer edilecek para miktarını etkiler. Bilgi: Geleceğe ilişkin bilgi gelecekteki parasal değerle ilgili belirsizliği azaltabilir yada ortadan kaldırabilir. 21 YATIRIMLAR Yatırımcılar PARA VE SERMAYE PİYASALARI Fonlar Menkul Kıymetler FİNANSAL YÖNETİM Firmalar Karlar Finansal iktisat temel olarak hisse senetleri piyasası gibi finansal piyasaların işleyişi, firmaların finansmanı, bütçeleme, tasarruf, yatırım, borç verme, borç alma, varlık yönetimi, çeşitlendirme, getiri, riskten kaçınma konularıyla ilgilenir. Gelecek asla kesin biçimde belirli olmadığından finansal iktisadın temel ilgisi belirsizliğin kaynak dağılımı üzerine 22 etkisidir. Finansal İktisat bir çok varsayım üzerine kuruludur. En temeli finansal karar vericilerin rasyonel olmasıdır. Yakın zamandaki deneysel iktisat alanındaki çalışmalar bu varsayımın ampirik olarak gözlemlenmediğini göstermektedir. Ek olarak Davranışsal Finans, iktisadi ajanların rasyonel olmadığı üzerine teorik çalışmalar yapmaktadır. 23 Diğer önemli bir varsayım: Piyasa fiyatları rassal yürüyüşe sahiptir veya varlık getirileri normal dağılıma sahiptir. Geçmiş fiyatlar, işlem hacmi ve diğer piyasa bilgilerinin hisse senedinin gelecekteki fiyatını tahmin etmekte herhangi bir bilgi sağlamayacağını söylemektedir. Eğer hisse senedi fiyatındaki değişmeler rassal ise geçmişteki fiyatlar gelecekteki fiyatları öngörmek için kullanılamaz. Fiyat değişiklikleri rassal olmalı çünkü fiyatları değiştiren bilgidir ve bilgi piyasaya rassal olarak gelir. Yeni bir bilgi geldiğinde fiyatlar hızlı bir biçimde değişmelidir. Ampirik sonuçlar bu varsayımın geçerli olmayabileceğini 24 göstermektedir. 6
> > > > > > > > Para, Banka ve Finansal Piyasaları Neden Öğreniyoruz ve Çalışıyoruz? 25 Bono, tahvil, hisse senedi, döviz piyasaları gibi finansal piyasalar nasıl işler? Bankalar, sigorta şirketleri, merkez bankası gibi finans kurumları nasıl çalışır? Ekonomide paranın rolü nedir? Finansal varlıkların (hisse senetleri, bonolar, döviz kurları, değerli mallar) fiyatları nasıl belirlenir? Farklı finansman seçeneklerinin (hisse senedi çıkarmak veya borçlanmak) şirketlerin değerleri üzerindeki etkisi nedir? Yatırımcılar amaçlarına ulaşmak için oluşturacakları portföyde hangi varlıklara yer vermelidir? 26 Elinde fon fazlası bulunan kurum ve kimselerden fon ihtiyacı bulunan kurum ve kimselere fon transferinin gerçekleştiği piyasalara finansal piyasalar denir. Tahvil ve hisse senedi piyasaları gibi finansal piyasalar, fonların, bu fonlar için verimli kullanım fırsatlarına sahip olmayanlardan, böyle fırsatlara sahip olanlara akmasını sağlayarak ekonomik etkinliği artırma açısından hayati öneme sahiptirler. Menkul kıymet, ihraç edenin gelecekteki gelirleri veya varlıkları üzerinde bir alacak / hak sözleşmesidir. Bono, tahvil ve hisse senedinin herbiri menkul kıymettir. Bono (kısa vadeli) ve tahviller (uzun vadeli) hamiline (elinde tutana) bir veya daha fazla zamanı ve miktarı belli olan ödeme yapar. Tahvil piyasası iktisadi faaliyetler açışından özellikle önemlidir; Çünkü bu piyasa; 1. Hem şirketlerin ve hükümetlerin faaliyetlerini finanse etmek için borçlanmalarına olanak tanır, 2. Hem de faiz oranlarının belirlendiği yerdir. 27 28 7
Faiz oranı, borçlanmanın maliyeti veya fonları kiralamak için ödenen fiyattır (genellikle 100 TL nin yıllık kira bedelinin yüzde olarak ifadesidir). Ekonomide birçok faiz oranı vardır (mortgage faiz oranları, otomobil kredisi faiz oranları ve birçok farklı türdeki tahvilin faiz oranları gibi). Faiz oranları birkaç açıdan önemlidir. Faiz oranları, tüketicilerin harcama ve tasarruf istekleri yanında şirketlerin yatırım kararlarını da etkilediğinden, ekonominin genel sağlığı üzerinde de etkilidir. Örneğin, yüksek faiz oranları, bir şirketin yeni istihdam olanakları sağlayacak bir fabrika inşa etmeyi 29 ertelemesine neden olabilir. 30 Hisse senedi, onu ihraç eden şirkette bir mülkiyet ortaklığını temsil eder. Hisse senedinin hamili, onu çıkaran şirketin gelecekteki kazançlarına (kar-zarar) ve varlıklarına ortak olur. Hisse senedi arz etmek ve bunu halka satmak, şirketlerin faaliyetlerini finanse etmek için fon toplamalarının bir yoludur. Hisse senedi fiyatlarının volatilitesi (oynaklığı) son derece yüksektir. Hisse senedi fiyatlarındaki bu büyük dalgalanmalar, insanların servetlerini ve dolayısıyla harcama isteklerini etkilemektedir. 31 Hisse senedi fiyatları şirketlerin yatırım kararları açısından da önemli bir faktördür. Çünkü hisse senedi fiyatları, yatırım harcamalarını finanse etmek için yeni hisse arz ederek toplanabilecek fonların miktarını etkilemektedir. Firmanın hisselerinin fiyatının daha yüksek olması, daha fazla üretim tesisi ve ekipman satın almada kullanılabilecek daha fazla fon toplayabileceği anlamına 32 gelmektedir. 8
Döviz piyasası, fonların bir para biriminden diğer para birimine çevrildiği piyasadır. Döviz kuru, bir para biriminin diğer para birimi cinsinden değeridir. Örneğin, bir ABD dolarının TL cinsinden değeri (fiyatı) 1.80 TL / $. Döviz piyasası, bu dönüşüm işleminin gerçekleştiği yerdir ve bu nedenle de fonların ülkeler arasında hareket etmesi açısından yararlı bir piyasadır. Döviz piyasası, ayrıca, bir ülkenin parasının diğer ülkelerin paraları cinsinden fiyatının, yani döviz kurunun, belirlendiği yer olduğu için de önemlidir. 33 34 TL nin değerinin azalması, yabancı malların daha pahalı hale gelmesine, yurtdışına yapılacak seyahatlerin pahalanmasına ve ithal girdilerin maliyetinin artmasına neden olmaktadır: TL nin değeri düştüğünde, Türkiye yabancı malların satın alımını azaltmakta, yerli malların tüketimini artırmaktadırlar. Dolayısıyla Döviz kurundaki değişmeler dış ticareti ve cari dengeyi doğrudan etkilemesi açısından son derece önemlidir. 35 36 9
Finansal sistem karmaşık bir yapıya sahiptir ve bu sistem bankalar, sigorta şirketleri, yatırım fonları, finans şirketleri ve yatırım bankaları gibi devlet tarafından sıkı biçimde düzenlenmiş, çok farklı türdeki özel finansal kuramlardan oluşmaktadır. Finansal aracılar: Tasarruf sahiplerinden borç alıp kredi ihtiyacı olanlara borç veren kurumlardır. Örneğin, bir birey KOÇ holding e kredi vermek istediğinde, doğrudan şirketin başkanına gidip ona kredi vermeyi teklif etmez. Bunun yerine, tasarruf eden insanlardan fonları ödünç alıp, başkalarına kredi olarak veren kurumlar olan finansal aracılar eliyle bu şirketlere dolaylı olarak borç verebilir. 37 Para, mal ve hizmet alımlarında veya borçların ödenmesinde genel kabul gören her şey olarak tanımlanır. Para arz ve talebinin piyasadaki canlılık ve durgunluk döngülerine (business cycle) etkisi vardır. Durgunluk (resesyon) istihdam kaybına (işsizlik) ve gelir kaybına neden olurken, piyasada canlılık enflasyon riski taşır. Para teorisi, para arzı ile istihdam-üretim ve genel fiyat seviyesi arasındaki ilişkiyi açıklar. Bunların yanı sıra firmalar ve tüketiciler açısından çok büyük önem taşıyan faiz oranı dalgalanmalarında da para önemli bir rol 38 oynar. 39 40 10
Şekilde sağa doğru gidildikçe özerklik azalmaktadır. Türkiye Latin Amerika ülkeleri ile aynı gruptadır. Turkey TURKEY 41 42 Para politikası, para arzının yönetimidir. Bu, faiz oranlarının kontrolü vasıtasıyla yapılır. Faizin artmasıyla para arzı daralır, faizin azalmasıyla da para arzı genişler. Para politikasının amacı: fiyat istikrarını sağlamak ve sürdürmektir. TR de TCMB, ABD de FED tarafından yapılır. 43 44 11
Mali politika harcamalar ve vergilendirme ile ilgilidir. Maliye Bakanlığı & Hazine Müsteşarlığı. Bütçe açığı (fazlası) belirli bir yılda harcamaların vergi gelirleri üstünde (altında) çıkmasıyla oluşur. Açık, ancak borçlanmayla giderilebilir. TR de 1994 öncesi hazinenin TCMB den borçlanması (para basarak açıkları kapamak) mümkündü fakat 1994 ten sonra kısmen, 2001 den sonra tamamen yasaklandı. Şu anda TCMB daha bağımsız. 45 Herhangi t yılında, devlet bütçesi G t + rb t-1 = T t + B t -B t-1 sağlamalıdır. G t B t-1 rb t-1 T t B t -B t-1 G t + rb t-1 > T t + B t -B t-1 G t + rb t-1 < T t + B t -B t-1 : kamu harcamaları : ödenmemiş borç miktarı. t-1 yılındaki Kamu Borç Stoku da denebilir. : faiz ödemeleri (r: reel faiz) : vergi gelirleri : t yılındaki yeni borçlanma miktarı Bütçe Açığı Bütçe Fazlası 46 Türkiye nin AB tanımlı bütçe açığının GSYH ye oranı 2010 yılında %2,6 olarak 22 AB ülkesinden daha iyi konumda gerçekleşmiş ve %3 olan Maastricht kriterini gerçekleştirmiştir. 2012 yılında merkezi bütçe açığının GSYH ye oranı %2 olmuştur. 47 2013 yılı Ocak-Kasım döneminde, merkezi yönetim bütçe açığı 1,2 milyar TL olmuştur. Türkiye nin AB tanımlı borç oranı, 2012 yılında, Maastricht kriteri olan %60 ın oldukça altında, %36,2 düzeyinde ve 25 AB Ülkesinden daha düşük gerçekleşmiştir. Türkiye nin 2012 yılı genel yönetim 48 kamu borç oranı ise %38,8 olarak gerçekleşmiştir. 12
49 50 > > > > > > > > 1. Hafta Finansal Sistem - Finansal Sistemin Temel İşlevleri - Finansal Kurumlar - Finansal Piyasaların İşleyişi - Finansal Piyasa Araçları - 51 Sistem; farklı görevler veya fonksiyonlar üstlenen çeşitli birimlerin bir araya gelmesi ile oluşan ve bir sonuç üretmeye yarayan bütünü ifade eder. Finansal Sistem; bir ekonominin işlemesi için gereken para akışını sağlayan piyasaların ve kurumların oluşturduğu bütüne finansal sistem denir. Finansal sistem, finansal fonların fon fazlası olanlardan fon açığı olanlara akışını sağlar. Finansal fonların el değiştirmesi sırasında birileri borç verirken birileri de borç almaktadır. Doğal olarak bu borç verme işlemi karşılıksız olmaz, borç veren bunun karşılığında borç alan tarafından borcun hangi koşullarda ve ne zaman ödeneceğini belirten bir borç senedi alır. Yani finansal fonlar (para) el değiştirirken karşılığında finansal varlıklar (tahvil, bono, hisse senedi vb.) değişilmektedir. 52 13
1. Fon Fazlası Olan Ekonomik Birimler (Tasarruf Sahipleri) 2. Fon Açığı Olan Ekonomik Birimler (Fon talep eden Yatırımcılar-Tüketiciler) 3. Aracı Kurumlar (Finansal Aracılar) Bankalar Sigorta ve Emeklilik şirketleri Fonlar Sosyal Güvenlik Kuruluşları Diğer 4. Kamu Merkez bankası Hazine 5. Uluslararası Kuruluşlar Finansal İlişki; bir ekonomide fon fazlası olan ekonomik birimlerden fon gereksinimi olan ekonomik birimlere doğru olan, hukuki açıdan borçluluk ya da ortaklık (mülkiyet) hakkı doğuran ve belgelerle sağlanan her türlü ilişkidir. 53 Kaynak: Anadolu Üniversitesi Para Banka, s.10 54 Finansal sistemde fon akışı iki kanaldan gerçekleşebilir. Bu kanallardan ilkinde fon akışı aracı kullanılmadan finansal piyasalar üzerinden gerçekleşir, buna doğrudan finansman adı verilir. İkinci kanal ise fon akışının finansal kurumlar aracılığı ile gerçekleştirildiği dolaylı finansman kanalıdır. Örneğin tasarruflarını değerlendirmeye çalışan bir kişi parasıyla bir bankadan hazine bonosu alıyorsa, bu işlem dolaylı finansman kanalından gerçekleşmiştir. Ancak aynı kişi yetkili bir borsa satıcısı (dealer) aracılığı ile hisse senedi alıyorsa bu durumda işlem doğrudan finansman kanalından gerçekleşmiştir. 55 Finansal sistemin; 1.Fon Aktarımı, 2.Riskin paylaşılması, 3.Likidite sağlanması ve 4.Bilgi aktarımı işlevlerini yerine getirir. 56 14
Finansal piyasalar, elinde bir miktar fon fazlası bulunduğu halde verimli bir yatırım olanağı bulunmayanlardan, elinde yeterli miktarda fon olmadığı için verimli bir yatırım fırsatını hayata geçiremeyenlere doğru fon aktarımına olanak sağlamaktadır. Finansal piyasalar bu sayede hem daha yüksek bir üretimin gerçekleşmesine ve tüm ekonomide etkinliğin artmasına katkıda bulunmakta, hem de bu işlemin taraflarının her birinin artan geliri dolayısıyla refah düzeyini yükseltmektedir. Buna göre, fonksiyonlarını tam olarak yerine getiren finansal piyasaların toplumun ekonomik refahının arttırılmasına önemli ölçüde katkıda bulunduğunu söylemek olanaklıdır. Risk; bir varlığın gelecekteki değeri konusunda mevcut olan belirsizliktir. Bütün yatırımcılar gelecekteki belirsizlik karşısında riski azaltmak üzere bazı önlemler alırlar. Bu önlemlerin özünde «yumurtaları aynı sepete koymamak» ilkesi vardır. Yumurtalarınızı farklı sepetlere dağıtmak tüm yumurtaların birlikte kırılması riskini azaltır. Tasarruf sahiplerinin riskten korunmak üzere çeşitli varlıklardan oluşturdukları sepete Portföy denir. Portföyün çeşitli varlıklar arasında dağıtılmasına ise Çeşitlendirme denir. Benzer bir biçimde, yatırımcılar portföy çeşitlendirmesi yaparak yatırımlarını alternatif finansal varlıklar arasında pay ederler. Getirileri birbirlerine göre farklı yönde hareket eden varlıklardan oluşan bir portföyde, bir varlığın getirisi düşerken diğerininki artabilir. Böylece varlık fiyatları değişirken toplamda portföyün getirisininçok değişmemesi sağlanabilir. Mesela küresel finansal kriz sırasında Türk şirketlerinin önemli bir kısmının hisse fiyatları düştü. Zira Türkiye de ekonomi küçüldü ve şirketlerin kârlılığı azaldı. Oysa aynı dönemde Hazine tahvillerinin fiyatları yükseldi. Tasarruf sahipleri şirket hisseleri yerine daha güvenli olduğunu düşündükleri Hazine tahvilleri satın aldılar. Portföyünde sadece hisse senedi tutan tasarruf sahiplerinin, böyle bir durumun ortaya çıkmasıyla, portföylerinde hem hisse senedi hem de hazine tahvili tutanlara kıyasla daha zararlı çıkacakları açıktır. 57 58 Likidite; bir varlığın ödeme aracına dönüşme hızı ve kolaylığıdır. Finansal sistem; içinde yer alan alternatif finansal varlıklar kanalıyla daha likit yatırım olanakları sunmaktadır. Paraya çevirirken herhangi bir işlem maliyeti ödemiyor ve her istediğinizde bu değişim işlemini gerçekleştirebiliyorsanız; bu durumda tasarruflarınızı likiditesi yüksek varlıklara yapmışsınız demektir. Likit varlıklara sahip olmak, yatırımcının anında değerlendirmesi gereken önemli ve kârlı yatırım olanaklarının kaçırılmaması açısından önem taşımaktadır. Hisse senedi, bono, çek, tahvil gibi finansal varlıklar, finansal olmayan varlıklara kıyasla (araba, iş makinesi, taşınmaz mallar gibi) daha likittir. Finansal sistem, yatırımcılarına işte bu likit seçeneklere yatırım 59 yapma fırsatını tanır. Finansal sistemde fon fazlalarını değerlendirmek isteyen yatırımcılar, finansal varlıkların gelecek değerleri hakkında öngörüde bulunabilmek için finansal varlıklar hakkında bilgiye ihtiyaç duyarlar. Finansal sistem, borçlanmak isteyenler hakkında ve finansal varlıkların getirileri ile ilgili beklentiler hakkında bilgi toplanmasını ve bunun dağıtılmasını olanaklı kılar. Borç almak isteyenler hakkındaki bilgiler: Finansal geçmişleri, kredibiliteleri, borçlandıkları fonlarla ne yapacakları hakkındaki bilgileri kapsar. Ancak, borç vermek isteyenlerin tüm bu bilgileri bireysel olarak elde edebilmeleri oldukça maliyetli ve zaman alıcıdır. Bu süreçte ortaya çıkan bir diğer önemli sorun Asimetrik Bilgi (Eksik Bilgilenme veya Bilgi Eşitsizliği) sorunudur. Asimetrik Bilgi; borç almak isteyen tarafın borç verecek tarafın sahip olmadığı bazı bilgilere sahip olması ve gerçekleştirilecek finansal işlemde bunun avantajını kullanmasıdır. 60 15
Bilgi akışı konusundaki ikinci görev, toplanan bilgilerin duyurulmasıdır. Finansal piyasalar, mevcut bilgileri finansal varlıkların fiyatlarına yansıtarak bu görevi yerine getirmektedirler. Dolayısıyla tasarruf sahipleri ve borçlanmak isteyenler, finansal sistem tarafından sağlanan bu bilgileri, varlıkların getirilerine bakarak elde edebilirler. Örneğin bir şirketin kârlılığındaki artış, bu şirketin hisse senetlerinin değerine yansır ve bu bilgi borsa aracılığıyla tüm piyasa katılımcılarına duyurulur. 61 62 Finansal kurumlar finansal sistemde finansal fonların aktarılmasına aracılık eden kurumlardır, bu özellikleri nedeniyle bu kurumlara finansal aracılar" adı da verilmektedir. Finansal Kurumların Ekonomiye Katkıları 1. Gömüleme Eğilimini Azaltıcı Etki 2. Riski Azaltıcı ve Dağıtıcı Etki (farklı alanlara yatırım) 3. Vadeleri Ayarlayıcı Etki (fonları vade açısından uyumlaştırma) 4. Miktar Ayarlama Etkisi (küçük tasarrufları bir araya getirme) 5. Fon Maliyetlerini Azaltıcı Etki (yurtdışı ve yurtiçi kaynaklar alternatiftir) 6. Potansiyel Faiz Oranlarını Düşürücü Etki (fon fazlaysa Faiz Oranı (i) düşer) 7. Yatırımların Kalitesini ve Miktarını Artırıcı Etki 8. Para Arzı Artış Oranını Azaltıcı Etki 63 Finansal kurumların Türleri; 1. Mevduat toplayan kuruluşlar, Ticari Bankalar Katılım Bankaları 2. Sözleşmeye Dayalı Tasarruf Kurumları Sigorta Şirketleri Özel ve Kamu Emeklilik Fonları 3. Yatırım Aracıları Finansman Şirketleri Yatırım Fonları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Yatırım Ortaklıkları Aracı Kurumlar 4. Diğer Yatırım Aracıları 64 16
Para arzının belirlenmesinde önemli bir rol oynarlar. Ticari Bankalar: Temel fon kaynakları tasarruf sahiplerinden topladıkları vadeli ve vadesiz mevduatlar ile alınan krediler (yurtiçi ve yurtdışı) iken, topladıkları fonları kurumsal ve bireysel krediler vererek ya da devlet iç borçlanma senetleri alarak kullanan kurumlardır. (Mevduat + Alınan Krediler) (Verilen Krediler + Kamu Finansmanı) Türkiye de finansal sistemde temelde mevduatlar ticari bankalar aracılığıyla toplanır. Bankalar sadece Türkiye'de değil tüm dünyada da finansal sistemin en önemli aracı kurumlarıdır. Türkiye'de 2012 yılında ticari bankalar, finansal sektörün % 78 ni oluşturmuştur. Katılım Bankaları: Faizsiz bankacılık yapan kurumlardır. Temel fon kaynakları katılım hesabı satışı olan bu kurumlar, müşterilerine kâr payı dağıtmaktadır. Fon satışında ise, müşteriye doğrudan ödeme yapmak yerine, ilgili malı satın alarak müşteriye devretmektedirler. 65 Sözleşmeye Dayalı Tasarruf Kurumları: Bir sözleşmeye dayanarak belirli aralıklarla fon toplayan finansal aracılardır. Gelecek yıllarda ne kadar ödeme yapacaklarını yeterince doğru belirleyebildiklerinden dolayı fon kaybına uğrama konusunda diğer kurumlar kadar sıkıntılı değildirler. Sigorta Şirketleri: Hayat, sağlık, doğal afetler, kaza sigortası gibi konularda hizmet sunmaktadırlar. Sigorta poliçeleri bir tür finansal varlıktır. Sigorta temelde poliçe sahibinin belirli bir prim karşılığında olası ve belirsiz bir kaybın gerçekleşmesi durumunda sigorta şirketinden para almak üzere yaptığı iki taraflı bir anlaşmadır. Örneğin trafik sigortası gibi. Sigorta şirketlerinin finansal sistem içerisindeki büyüklüğü % 3 civarındadır. Özel ve Kamu Emeklilik Fonları: Katılımcılara periyodik olarak emeklilik geliri sağlayan kuruluşlardır. İşverenlerin veya çalışanların katkı payları aracılığı ile fon toplamaktadırlar. Çalışanların katılımının zorunlu olduğu kamu emeklilik fonları Türkiye de 2006 yılına kadar SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı olarak üç grupta toplanırken bu tarihten sonra Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatısı altında toplandı. Son yıllarda sosyal güvenlik kuruluşları yanında, bireysel (özel) emeklilik fonları da oluşturularak vergi avantajları aracılığıyla teşvik edilmektedir. 66 Finansman Şirketleri: Finansman bonosu satarak, hisse senedi ve tahvil ihraç ederek fon toplamaktadırlar. Topladıkları bu fonları mobilya, otomobil, ev eşyası gibi özellikle dayanıklı tüketim malları satın alan tüketicilere ve küçük işletmelere kredi olarak vermektedirler. Yatırım Fonları: Katılma belgesi karşılığında tasarruf sahiplerinden toplanan kaynakların, borsalarda işlem gören yerli ve yabancı şirketlerin hisse senetleri ile özel ve kamu kesimi borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ve bunlara dayalı olarak ihraç edilmiş sermaye piyasası araçlarına yatırım yaparak değerlendiren kurumlardır. Yatırım fonları, A ve B Tipi olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Portföy değerinin aylık ağırlıklı ortalama bazda en az %25'ini, devamlı olarak, Türk şirketlerinin hisse senetlerine yatırmış olan fonlar A Tipi olarak adlandırılır. B Tipi fonlarda bu şartlar aranmaz. 67 Kalkınma ve Yatırım Bankaları: Gelişmekte olan ülkelerde yatırım sermayesi eksikliklerini gidermek amacıyla kurulmuşlardır. Sermaye piyasası araçları kullanılarak sağlanan kaynaklarla yatırım yapmak, işletmelerin etkin bir yönetime ve sağlıklı bir finansal yapıya kavuşmaları amacıyla devir ve birleşme konuları dahil danışmanlık hizmeti vermek, mevduat kabulü hariç bankacılık işlemleri yapmak üzere kurulurlar. Yatırım bankası bu hizmetleri karşılığında aracılık (underwriting) geliri elde eder. Yatırım Ortaklıkları: Temel fonksiyonu küçük tasarruf sahiplerinin birikimlerini bir havuzda toplayarak değişik menkul kıymetlerden oluşacak bir portföye yatırmak ve bu yolla elde ettikleri kazancı ortaklarına payları oranında dağıtmaktır. Diğer ortaklıklardan (Örneğin GYO) farkı, faaliyet alanlarının sadece sermaye piyasası araçları ile altın ve diğer kıymetli madenlerden oluşan bir portföyün işletilmesi şeklinde sınırlandırılmış bulunmasıdır. Aracı Kurumlar: Sermaye piyasası araçlarının aracılık yapmak amacıyla başkasının nam ve hesabına veya başkası hesabına kendi namına ya da kendi 68 nam ve hesabına alım satımını yapan kuruluşlardır. 17
Bu aracı kurumlar; Finansal kiralama, Tüketici finansman, Faktöring ve Varlık yönetim şirketleri olarak sıralanabilir. Bunlardan leasing ve tüketici finansman şirketleri kredilendirerek mal ve hizmet alimini kolaylaştıran aracılar olarak düşünülebilir. Faktöring ve varlık yönetim şirketleri ise borçların tahsilatına yardımcı olan aracılardır. Türkiye de 1990 lardan itibaren faaliyet göstermeye başlayan bu tür alternatif aracı şirketler finansal sistem içerisinde büyük bir paya erişememiştir, bu tür aracıların varlıklarının toplamdaki payı son on yılda ortalama olarak yaklaşık %3 civarında kalmıştır. 69 Kaynak: BDDK 70 A) Para Piyasası (kısa vadeli tahvil, repo vs) Kısa süreli fon arz ve talebinin bir araya geldiği ortam olarak tanımlanmaktadır. Para piyasalarında daha çok bireysel yatırımcılar, firmalar ve hükümet; likidite ihtiyaçlarını ayarlamak için bir yıldan az vadeli aktiflerin ticaretini yaparlar. Bu piyasaların, geri ödenmeme riskinin çok az olması, vadenin kısa olması ve paraya dönüştürme maliyetinin düşük olması olmak üzere üç temel özelliği bulunmaktadır. Para piyasası araçları için kredi riski ve fiyat riski söz konusudur. İşlemleri dealer denilen, yani piyasadaki menkul değerler üzerinde iş yapan, alım satım yapan kişi ve broker yani komisyoncular yerine getirir. Dealer değerli kağıtları kendi pozisyonu için alır ve bu değerli kağıtları daha sonra uygun bir ortam oluştuğunda satar. Bu işlemler genellikle ikincil piyasalarda yapılır. Para piyasalarını kendi içerisinde üçe ayırmak mümkündür Ulusal Para Piyasası: Hem bankalar hem de merkez bankası yer alır. Döviz Piyasası: Bu piyasada, bankalar kısa süreli döviz ihtiyaçlarını karşılarlar. İnterbank Piyasası: Bu piyasaya Bankalararası Para Piyasası da denir. Burada 71 bankalar birbirleriyle fon alışverişi yaparlar ve kısa süreli fon ihtiyaçlarını karşılarlar. B) Sermaye Piyasası (uzun vadeli tahvil, hisse senedi) Sermaye piyasası, orta ve uzun vadeli ödünç verilebilir fonların tasarruf sahiplerinden yatırımcılara aktarılmasını sağlayan modern finansman sisteminin adıdır. Sermaye piyasası enstrümanlarının genelde yatırımcılara yıllık getiriler kazandırması beklenir. Bu yüzden sermaye piyasası araçlarının likiditesi düşüktür. 72 18
73 1. Organizasyona Göre Organize (Örgütlenmiş) piyasalar işlemlerin belirli kurallara göre yapıldığı, işlemler için belli bir fiziksel mekanın bulunduğu ve işlemlerin buradan yürütüldüğü ve piyasayı yöneten belirli yöneticilerin görev yaptığı piyasalardır. Örgütlenmiş sermaye piyasalarına en iyi örnek, menkul kıymet borsalarıdır. Organize Olmamış (Örgütlenmemiş) piyasalar ise tezgah üstü piyasa olarak da adlandırılır. Burada örgütlenmiş piyasadakinin tam tersine belirli bir fiziksel mekan olmaksızın ve belli kurallara bağlı kalmadan tarafların kendi aralarında yaptıkları pazarlıklar sonucu, vardıkları mutabakata göre alım satım işlerini yürüttükleri 74 piyasalardır. Serbest döviz ve altın piyasaları, tefeciler ve bankerlik kuruluşları gibi. 2. Menkul Kıymet İhracına Göre Birincil piyasa yeni çıkarılmış tahvil, hisse senedi gibi menkul kıymetlerin şirketler ya da hazine tarafından ilk olarak alıcılara satıldığı finansal piyasadır. İkincil piyasalar ise daha önce birincil piyasada satılan menkul kıymetlerin tekrar alınıp satıldığı yani ikinci el finansal varlıkların değişildiği finansal piyasalardır. Birincil piyasalar genel olarak kamuoyu tarafından çok fazla bilinmez. Bu piyasalarda menkul kıymetlerin ilk kez satışı aracı kuruluşlar ve yatırım bankaları tarafından gerçekleştirilir. Medyada haberlerini gördüğümüz piyasaların çoğu ikincil piyasalardır; BİST, Vadeli Opsiyon Borsası (VOB), Tahvil Borsası, Döviz Piyasası bunlar arasında sayılabilir. İkincil piyasaların en önemli görevlerinden biri finansal varlıkların satışını kolaylaştırmaları, yani likiditeyi arttırmalarıdır. Üçüncül piyasalar, menkul kıymetlerin borsa dışında alınıp satıldığı piyasalardır. Üçüncül piyasalarda aracılar, organize olmuş borsadaki acentaların rakibi olur. Dördüncül sermaye piyasasında ise daha çok büyük kurum ve kişiler, büyük miktarda işlem hacimleriyle alıp satarlar. Komisyon ödenmeden dördüncül piyasada işlemler gerçekleştirilir. Bu piyasadaki işlemlere kayıt tutulmaz. İşlemleri yapanların 75 adları gizli tutulur. 3. Finansal İlişkiye Göre Borçlanma (Tahvil) piyasası fon ihtiyacı olan özel firma ya da kamu kuruluşunun, öncelikle piyasanın ve kendi mali durumuna göre bir yıl, isterse bir - on yıl arası ve yine on yıldan daha uzun vadeli olarak borçlanabileceği bir piyasadır. Özel sektör menkul kıymetlerinden tahvil, finansman bonusu vb., kamu sektörü menkul kıymetlerinden devlet tahvili, hazine bonusu vb. menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasalardır. Bu piyasadaki finansal ilişki borç-alacak ilişkisidir. Özsermaye (Hisse senedi) Piyasası, anonim ortaklıklar tarafından çıkartılan ve yatırımcıya aldığı hisse oranında ortaklık ve mali hak veren bir tür kıymetli evraktır. Firma çıkardığı hisse senetlerinin her birinin nominal değeri kadar fon elde eder. Bu piyasadaki finansal ilişki ortaklık ilişkisidir. 76 19
4. Teslim Zamanına Göre Spot piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerde teslim genellikle aynı gün veya en geç birkaç işgünü sonra gerçekleştirilmektedir. Değişimi yapılan finansal aracın hemen teslim edildiği ve ödemenin hemen yapıldığı piyasalardır. Vadeli Piyasa: Menkul kıymetlerin gelecekteki alış veya satış bedelinin bugünden belirlendiği ve bugün anlaşılan fiyat üzerinden gelecekte değişiminin gerçekleştiği piyasa türüdür. Türkiye de bulunan tek vadeli piyasa 2005 yılında İzmir de kurulan VOB dur. VOB un işlem hacmi kurulduğundan bu yana hızla artarak 2011 yılında 1,9 milyar liraya ulaşmış olmakla beraber bu işlem hacminin Türkiye deki finansal sektörün 77 büyüklüğü ile kıyaslandığında hala çok düşük olduğu söylenebilir. Finansal varlıklar, para ve sermaye piyasalarında fon transferi için tarafların düzenlediği ortaklık ya da alacaklılık hakkı sağlayan menkul kıymetlerdir. Finansal varlıkların en önemli özellikleri yatırım aracı olmalarıdır. Finansal sistemlerde piyasaların gelişmişliğine bağlı olarak farklı türlerde finansal varlıklar bulunabilir. Para Piyasası Araçları Hazine Bonosu Döviz ve Döviz Tevdiat Hesapları Finansman Bonosu Mevduat Sertifikaları Banka Kabulleri Altın ve Altın Sertifikaları Banka Garantili Bonolar Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler Yatırım Fonu Katılım Payları Repo/Ters Repo Sermaye Piyasası Araçları Hisse Senetleri Varantlar Özel Sektör Tahvilleri Devlet Tahvilleri Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgesi Gelir Ortaklığı Senedi Eurobond 78 Mortgage 20