ÜNİTE 1:FİNANSAL SİSTEMİN UNSURLARI FİNANSAL SİSTEM VE ÖNEMİ

Transkript

1 ÜNİTE 1:FİNANSAL SİSTEMİN UNSURLARI FİNANSAL SİSTEM VE ÖNEMİ Günümüz ekonomilerinde yatırım ve tasarruf farklı ekonomik birimler tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu iki birimi bir araya getirip, tasarrufların yatırımlara aktarılmasını sağlayan yapı finansal sistemdir. Finansal sistem belli kişi ve kurumların, piyasaların, araçların ve organizasyonların, çeşitli finansal fonksiyonları yerine getirmek üzere, bir araya gelmeleri sonucu oluşan bir bütündür. Sistemin temel amacı fon ihtiyacı olan ekonomik birimleri, fon fazlası olan kişilerle bir araya getirerek etkin bir fon akışı sağlamaktır. o Fon fazlası olan kişilerin bu tasarrufları ekonominin işleyişine katmayıp ellerinde tutmaları gömüleme olarak adlandırılır ve kişi bundan gelir elde edemediği gibi bu ekonomik açıdan da bir kayıptır. Gelişmiş ve etkin çalışan bir finansal sistem, tasarrufların etkin bir şekilde kullanılmasını sağlayarak ülke kalkınmasına katkıda bulunur. Tasarrufların yatırımlara dönüşmesi sürecinde etkinlik, genel olarak o ülkedeki finansal sistem yapısına ve örgütlenmesine bağlıdır. Son dönemlerde tüm dünyada yaşanan finansal tabanlı krizler finansal sistemin ekonomide ne kadar büyük rol oynadığının bir göstergesidir. FİNANSAL SİSTEMİN YAPISI Finansal sistem ülkedeki fon arz ve talep edenler, finansal araç ve kurumlar, yasal ve kurumsal düzenlemeler gibi çeşitli unsurlardan oluşmaktadır. Finansal sistemin temel unsurları Şekil 1.1 de verildiği gibidir. o Fon arz edenler tasarruf sahibi ve borç verenler, fon talep edenler ise giderlerini karşılamak için fon ihtiyacı olan ekonomik birimlerdir. Her iki tarafta da hane halkları, işletmeler veya devlet olabilir.

2 o Finansal araçlar, fonların aktarılması sırasında, aktarılan fonlar üzerinde çeşitli haklar ve yükümlülükleri temsil eden yazılı belgelerdir. o Finansal aracılar, fon arz edenlerle talep edenler arasında aracılık yapıp, köprü görevi görmekte ve fonların etkin bir şekilde gerçekleşmesini sağlamaktadır. o Yasal ve kurumsal düzenlemeler sistemin işleyişi sırasında muhtemel sorunların oluşmasını engeller ve sorunların çözümlerinde önemli görevler üstlenir. Sistemin gerekli yasal ve kurumlar düzenlemelerle donatılmış olması tüm taraflar için güven ortamı oluşturur. FİNANSAL PİYASALAR VE TÜREVLERİ Piyasa en yalın haliyle arz edenlerle talep edenlerin bir araya geldiği ve değişimin gerçekleştiği yerdir. Finansal piyasalar, fon fazlası olanlar ile fon açığı olanların karşılaştığı ve fon değişiminin gerçekleştiği piyasalar olarak tanımlanır. Etkin işleyen finansal piyasaların özellikleri şu şekilde sıralanabilir: o Zamanında ve doğru bilgi sağlama, o Likidite sağlama, o Fon aktarım maliyetlerinin düşük olması, o Fiyatların yeni bilgileri hızla yansıtması. Para ve Sermaye Piyasaları Para Piyasası: Kısa vadeli (1 yıla kadar) fonların arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. o Uzun vadeli menkul kıymetlere göre daha yaygın işlem görmektedir böylece daha fazla likit olmaktadır. o Fiyatlarında küçük dalgalanmalar olduğu için nispeten daha güvenilirlerdir. o Çok kısa sürede paraya dönüşebilirler. o Para piyasası finansal araçları: hazine bonosu, finansman bonosu, mevduat sertifikası, repo ve kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek). Sermaye Piyasası: Orta ve uzun vadeli fonların arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. o Sermaye piyasasında sağlanan fonlar genellikle işletmelerin bina, makina ve teçhizat gibi duran varlıkların finansmanında kullanılmaktadır. o Fonlar para piyasasına göre daha dolaysız olarak işlem görmektedir. o Fon açığı olan birimler ihraç ettikleri hisse senedi, tahvil vb. finansal araçlarla fon ihtiyaçlarını karşılamaktadır. o Fon fazlası olan ekonomik birimler ise ihraç edilen finansal araçları alarak fonlarını ihtiyaç duyan kesimlere sağlamakta, karşılığında kar payı ve faiz şeklinde gelir elde etmektedir. o Tasarruf sahipleri fonlarının kimler tarafından kullanıldığını sunulan finansal araçların risk getiri tercihine göre seçerek belirleyebilmektedir. Yatırımcı bu piyasada aktif yatırımcı olarak adlandırılır. o Sermaye piyasası finansal araçları: Tahvil, hisse senedi. Birincil ve İkincil Piyasalar Birincil Piyasalar: İlk kez dolaşıma çıkan finansal araçların alım satımının ve fon değişiminin yapıldığı piyasalardır.

3 o Fon arz edenlerle talep edenlerin doğrudan karşılaştıkları piyasalardır. o Tarafların doğrudan karşılaşmasında herhangi bir aracı ihtiyacı olmadığı için ödenecek herhangi bir komisyon yoktur. Ancak ihracın başarısızlık riski yüksektir. o Dolaylı karşılaşmada ise finansal aracıya komisyon ödenir fakat başarısız olma riski azdır. o Birincil piyasalara örnek olarak şirketlerin hisse senedi halka arzı verilebilir. Sermaye piyasası fonları da daha çok birincil piyasalarda gerçekleştirilmektedir. o Finansal aracı olarak yatırım bankalarından yararlanılır. İkincil Piyasalar: Önceden ihracı yapılmış finansal araçların bu kez yatırımcılar arasında tekrar tekrar alım satımın yapıldığı piyasalardır. o İkincil piyasalar menkul kıymetlerin paraya çevrilmesini sağlayan piyasalardır. o Menkul kıymetler aracı kuruluşlar tarafından yatırımcılar için alınıp satılır. o Birincil piyasanın sağlıklı işlemesi için etkin ve verimli bir ikincil piyasa olması gerekir. İkincil piyasada menkul kıymetin kolayca el değiştirebilmesi ilgili işletmenin birincil piyasada yeni menkul kıymet ihracını ve sermaye piyasasından fon sağlamasını kolaylaştırır. İkincil piyasalar menkul değerlerin likidite ve pazarlanabilme olasılığını artırarak birincil piyasalara talep yaratır ve gelişmesini sağlar. o İkinci piyasalara örnek olarak menkul kıymetler borsaları, döviz piyasaları, vadeli işlem piyasaları, futures ve opsiyon piyasaları verilebilir. Organize ve Tezgah Üstü Piyasalar Organize Piyasalar: Fon arz ve talep edenlerin resmi olarak belirlenmiş fiziksel alanlarda buluştuğu ve işlemlerin belli kurum ve kuruluşlarca denetim altına alındığı piyasalardır. o Bu piyasalarda nihai işlemler merkezleşmiş borsalarda yapılır. o İnterbank para piyasası, TCMB bankalararası döviz piyasası, IMKB uluslararası tahvil ve bono piyasası ve İstanbul altın borsası organize piyasalara örnek olarak gösterilebilir. Tezgah Üstü Piyasalar (Over-The Counter Markets): Fiziki ve resmi olarak belirlenmiş bir mekanı bulunmayan, organize piyasalarda yapılamayan alım satım işlemlerinin gerçekleştiği, denetim ve gözetimin olmadığı piyasalardır. o Nihai işlemler zorunlu olmamakla birlikte iletişim teknolojisi (telekomünikasyon sistemi, İnternet) aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Merkezleşmiş bir mekan yoktur. o Amerika da faaliyet gösteren NASDAQ, Avrupa da faaliyet gösteren EASDAQ, Japonya da faaliyet gösteren JASDAQ tezgah üstü piyasalara örnektir. Ülkemizde de bankalararası TL piyasası, bankalararası repo piyasası, serbest döviz piyasası, bankalararası altın piyasası, serbest altın piyasası örnek gösterilebilir.

4 FİNANSAL ARACILIK VE TÜRLERİ Finansal piyasalarda işlemler doğrudan ve dolaylı olarak iki şekilde yürütülmektedir. o Doğrudan finansmanda fon açığı olanlarla fon fazlası olanlar direkt olarak görüşüp herhangi bir aracıya ihtiyaç duymamaktadır. o Dolaylı finansmanda ise tarafların işlemleri finansal aracılar tarafından gerçekleştirilmektedir. Finansal aracılar, tarafları bir araya getiren, fon değişimi koşullarını belirleyen ve değişimin hızlı ve etkin bir şekilde yapılmasını sağlayan kurumlardır. Finansal aracıların varlığı işlemleri kolaylaştırıp hızlandırmaktadır. Finansal aracılar tarafları bir araya getirirken aracılık maliyeti adında komisyon almaktadırlar. Finansal Aracılık Türleri Finansal aracılar, para yaratan finansal aracılar ve para yaratmayan finansal aracılar olarak iki gruba ayrılmaktadırlar. o Para yaratan finansal aracılar, tasarruf sağlayan birimlerden aldıkları fonları tasarruf açığı olan birimlere kredi açarak veya finansal varlıklara yatırım yaparak değerlendirirler. Küçük tasarrufların ekonomik işleyişine sokulmasına, birikimlerin artmasına ve kullanılabilir olmasına olanak sağlarlar. Ticaret Bankaları: Tüm dünyada en yaygın olan finansal aracı türüdür. Mevduat toplayarak bu mevduatı kredi ve finansal varlık yatırımı olarak değerlendirmektedirler. En önemli işlevlerinden biri kaydi para yaratarak para arzını genişletmektir. Kredi Birlikleri: Üyelerinden topladığı mevduatı yine üyelerine kredi olarak dağıtan kurumlardır. Ticaret bankalarına göre daha küçük ölçeklidirler ve kar amacı gütmeden yalnızca kendi üyeleriyle sınırlı olarak faaliyet gösterirler. Katılım Bankaları: Ortaklık ilkesiyle faaliyet gösteren bu bankalar, tasarruf sahiplerine önceden tutarı belirli faiz yerine faaliyet sonucu belli olan kar veya zarardan pay sağlarlar. Tasarruf ve Kredi Birlikleri: Mesken ve ticari konut sektörüne ipotek karşılığı kredi açan ve mevduat toplayan kurumlardır. o Para yaratmayan finansal aracılar, mevduat kabul etmeyen diğer kaynaklardan fon sağlayan kurumlardır. Kalkınma ve Yatırım Bankaları: Kalkınma bankaları, kalkınmakta olan ülkeler için yapılan teknoloji ve sermaye transferlerinde yerli ve yabancı kuruluşlara yardımcı olmak ve sermaye piyasalarının gelişmesini sağlamak için kurulmuş finansal aracılardır. Yatırım bankaları ise mevduat kabul etmeyen, ticari bankacılık yapmayan ve kalkınma bankacılığı fonksiyonlarının dışında kalan alanlarda faaliyet göstermektedir. Sosyal Güvenlik Kurumları: Bireylere emeklilik dönemlerinde çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaları için tasarruflarının biriktirilmesini ve değerlendirilmesini sağlamaktadır. Tasarrufları finansal sistemde

5 değerlendirerek emeklilik zamanı geldiğinde bireylere getirileriyle beraber sunmaktadır. Sigorta Şirketleri: Kişiler ve kurumları muhtemel çeşitli risklere karşı sigorta primi karşılığında sattıkları sigorta poliçeleri ile koruma altına alan ve prim gelirlerinin önemli kısmını para ve sermaye piyasası araçlarına yatıran şirketlerdir. Finansman Şirketleri: Bireysel ve kurumsal tüketicilere otomobil, iş ekipmanları, ev araç gereçleri gibi her türlü alışverişleri için kredi kullandıran kurumlardır. Fon kaynakları sermaye, uzun vadeli borçlar ve finansman bonosu çıkararak sağlanan kısa süreli borçlardır. Yatırım Fonları ve Ortaklıkları: Yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmayan tasarruf sahiplerinin tasarruflarını kazançlı ve riskten uzak bir şekilde değerlendirmeleri için Kollektif Yatırım Kurumu (KYK) olarak bilinen yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları adında kurumlar bulunmaktadır. Yatırım ortaklığı Kollektif Yatırım Kurumu nun ayrı ve bağımsız bir tüzel kişilik olarak kurulmasıdır. Yatırım fonu ise başka bir tüzel kişilik tarafından bir sözleşme çerçevesinde kurulmasıdır. FİNANSAL ARACILARIN İŞLEVLERİ İşlem Maliyetlerinden Tasarruf Sağlama o Finansal işlemler yapılırken harcanan para ve zaman işlem maliyeti olarak adlandırılır. o Finansal aracıların bu maliyetleri düşürmesi dolaylı finansmanı daha cazip hale getirir. o İşlem maliyetlerinin düşük olması sayesinde finansal aracılar müşterilerine likiditesi yüksek hizmetler sunabilmektedirler. Asimetrik Bilgi Sorununun Çözümü o Finansal piyasalarda katılımcılar tam rekabet piyasasında olduğu gibi tam bilgi ye sahip olmayıp asimetrik bilgi ye sahiptirler. o Asimetrik bilgi birinin bildiğini başkasının bilmemesi durumudur. Başka bir deyişle bilgi eşitsizliğidir. o Finansal piyasalarda tarafların eksik bilgiye sahip olması durumunda yatırımcılar ters seçim ve kötü niyet sorunlarıyla karşı karşıya gelirler. Ters seçim, işlem öncesi oluşan asimetrik bilgi sorunudur. Piyasada fon arz edenlerin eksik bilgi sonucu iyi nitelikli ekonomik birimler yerine kötü nitelikli birimlere fon sağlamasıdır. Ahlaki tehlike ise fon değişimi sonrası karşılaşılan sorundur. Fon sağlanan ekonomik birim bu fonu normalden daha riskli yatırımlarda kullanması durumudur. o Finansal aracılar asimetrik bilgi sorununu çözerek tasarruf sahiplerinin tasarruflarını doğru ve güvenilir bir şekilde aktarmasını sağlayarak finansal piyasaların etkinliğinin artmasını sağlamaktadır.

6 Gömüleme Eğilimini Azaltma o Gömüleme ekonomik birimlerin, birikimlerini ekonomik işleyişin dışına çıkarması ve bildikleri geleneksel yöntemlerle bu birikimlerini korumaları olarak tanımlanabilir. o Genellikle kendilerine uygun finansal kurum ve aracıları bulamayan ve bu konuda bilgisiz ve tecrübesiz olan bireyler birikimlerini gömüleme yoluna giderler. o Finansal aracıların varlığı bu gömülenmiş birikimlerin finansal piyasaya girmesini sağlamaktır. Vade, Miktar ve Risk Ayarlama o Vade, fonların arz edenlerden çıktıktan sonra, tekrar onlara geri gelinceye kadar geçen süredir. Fon arz edenler mümkün olduğunca kısa vade olmasını isterken, fon talep edenler ise olabildiğince uzun vade olmasını isterler. Finansal aracılar, finansal araçların vadelerini farklılaştırarak hem fon o arz edenlere hem talep edenlere uygun hale getirmektedirler. Miktar konusunda da fon arz edenlerle talep edenler farklı isteklere sahiptirler. Fon arz edenler birikimleri küçük tutarken fon talep edenler ise büyük miktarlar istemektedirler. Bu konudaki anlaşmazlığı da finansal aracılar düzenlemektir. o Bireysel yatırımcılar risk konusunda yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmadıkları için finansal aracılar bireylerin tek başlarına yapamadıkları risk ayarlama ve dağıtma işlemini daha kolay ve etkin bir şekilde yaparlar. FİNANSAL ARAÇLAR Fonların aktarılması sırasında sahiplik ve el değiştirme olgusunu kanıtlayan, fon aktarım koşullarını ortaya koyan, alacak ve mülkiyet ilişkilerini yansıtan yazılı belgelerdir. İşlem gördükleri piyasaya bağlı olarak kesin çizgileri olmamakla beraber ayrılırlar. o Para Piyasası Araçları: Bir yıldan kısa vadeli olan, para piyasalarında alınıp satılan, likiditesi yüksek, fiyat değişikliği düşük ve aynı zamanda daha düşük risk düzeyine sahip belgelerdir. Hazine Bonosu: Devlete ait iç borçlanma araçlarıdır. Kamu harcamalarının finansmanı amacıyla kısa vadelerle ihraç edilir. Kredi riski taşımaması, likiditesinin yüksek oluşu, çeşitli vergi avantajlarına sahip olması gibi nedenlerden dolayı en çok tercih edilen para piyasası aracıdır. Finansman Bonosu: Piyasada tanınmış anonim şirketlerin borç bulmak amacıyla çıkarttıkları ve vadeleri en fazla bir yıl olan borçlanma belgeleridir. Varlığa Dayalı Menkul Kıymet: İhraç eden kurumun kendi ticari işlemlerinden doğan veya devraldığı alacakları karşılığında ihraç edilen menkul kıymetlerdir. Konut kredileri, tüketici kredileri, leasing alacakları, ihracattan doğan alacaklar ve taksitli satış karşılığı senetli alacaklar bu ihraca konu olabilecek alacak çeşitleridir.

7 Yatırım Fonu Katılım Belgeleri: Kanun hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre çeşitli varlıklardan oluşan portföyü işlemek üzere kurulan mal varlığıdır. Repo/Ters Repo: Repo, belli bir vade sonunda belli bir faiz ya da fiyatla geri alma taahhüdü yapılarak gerçekleştirilen çeşitli menkul kıymetlerin satışı anlaşmasıdır. Ters repo ise geri satış taahhüdü ile alımı anlaşmasıdır. Repo sağladığı likidite, esneklik ve pazarlama kolaylığı açısından diğer araçlara göre avantajlıdır. Mevduat Sertifikaları: Bankalara yatırılan vadeli mevduatlar karşılığında mevduat sahibine, yatırdığı para miktarı ve vadesini göstermek üzere verilen belgelerdir. Likiditesi yüksek ve ikincil piyasası olan bir piyasa aracıdır. Devredilebilir olması en önemli özelliğidir. Ayrıca borç teminatı olarak da kullanılabilmesi önemli bir diğer özelliğidir. Mevduat sahipleri mevduat sertifikalarını karşılık göstererek kredi kullanabilirler. o Sermaye Piyasası Araçları: Orta ve uzun vadeli fonların arz ve talebinin buluştuğu piyasalarda fon akışının gerçekleştirecek olan araçlardır. Sermaye piyasasında yalnızca yasa ve yönetmeliklerle tanınmış olan finansal araçlarla işlem yapılabilmektedir. Hisse Senedi: Anonim şirketlerdeki hissedarlığı belgelendirmek amacıyla çıkarılan menkul kıymetlerdir. Hisse senetleri sahipleri şirketin net geliri ve varlıkları üzerinde mülkiyet hakkına sahiptir ve anonim ortaklığın ortağı durumundadır. Tahvil: Devletin ve anonim şirketlerin bir yıldan uzun vadeyle ödünç para bulmak amacıyla çıkardıkları borç senetleridir. Hisse senedinin aksine mülkiyet senedi değil borç senedidir. Tahvil sahibi, şirketin aktifi üzerinde alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir. Şirketin yönetimine katılamazlar. Tahvil sabit getirili bir finansal araç olup riski nispeten düşüktür. Kar-Zarar Ortaklığı Belgeleri (KOB): Faiz kavramı yerine kar ve zarara ortak olma şeklinde bir sisteme sahip olan menkul kıymettir. Belge sahiplerinin oy haklarının bulunmaması, belgelerin vadeli olması ve vade sonunda ana paranın ve kar payının geri ödenmesi nedenlerinden dolayı KOB hisse senedi sayılmamaktadır. Yalnızca kar ve zarara katılma ve ortaklık hakkı verir. Gelir Ortaklığı Senetleri (GOS): Çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarına ait altyapı tesislerinin gelirlerine ortak olma fırsatı yaratan senetlerdir. Altyapı yatırımlarına devlet bütçesi dışında gelir sağlamak amacıyla ihraç edilir. Değişken faizli bir tahvil özelliği taşımaktadır. Eurobond: Devlet ya da şirketlerin kendi ülkeleri dışında kaynak sağlamak amacıyla, uluslararası piyasalarda yabancı para birimleri (genellikle euro ve dolar) üzerinden satışa sundukları genellikle uzun vadeli borçlanma aracıdır. Hazine bonosu ve tahvillere benzer yönleri olmakla beraber onlardan farklı olarak dış borçlanma statüsündedir. Türkiye hazinesinin dolar cinsinden ihraç ettiği tahvillerin Londra piyasasında satılması bir eurobond işlemidir.