TARIMSAL ORMANCILIK (AGROFORESTRY) Prof. Dr. İbrahim TURNA
Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarımsal Ormancılık Uygulamaları ve Potansiyeli Bölgenin Genel Özellikleri: Bölge geniş ovalar ve alçak platolardan oluşur. Ülkemizin en sıcak ve kurak bölgesidir. Dolayısıyla bitki örtüsü seyrek ve cılız bozkır bitkileri şeklindedir. Bölgenin batısında kızılçam ve maki toplulukları ile Güneydoğu Torosların eteklerinde kümeler halinde meşe ormanları yer alır. Bölgenin önemli bir özelliği de çok sayıda ve büyük barajların burada bulunmasıdır. Dolayısıyla bölgenin ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanmaktadır. Bölgenin batısında zeytin, kuru tarım alanlarında buğday, arpa, kırmızı mercimek, tütün, antepfıstığı, üzüm ve baklagiller; sulanan alanlarda ise pamuk, karpuz ve şeker pancarı üretimi yapılmaktadır. Sulanan alanların artmasına paralel olarak sebze üretiminde artışlar olmaya başlamıştır. Dağlık kesimlerde hayvancılık (koyun, tiftik keçisi) bir başka geçim kaynağıdır.
Bölge ormancılığına baktığımızda, toplam arazinin %17.7 si ormanlık, diğeri ise açıklık alanlardan oluşmaktadır. Ormanlık alanların büyük bir kısmı ise bozuk baltalık karakterindedir. Normal koru ve normal baltalık ormanlarda bile meşe yaprağından hayvan yemi olarak faydalanma, ormanların gücünün üzerinde yöre halkının yakacak odun ihtiyacı gibi sebeplerle daha da bozulmuştur.
Bölgenin Tarımsal Ormancılık Potansiyeli ve Uygulamaları: 1957 de 300 000 m3 olan toplam kavak odunu üretimi günümüzde 2 milyon m3 tür. Bu olumlu çalışmalar başta Marmara bölgesi olmak üzere Ege ve Akdeniz bölgelerinde etkili olmuş, Güneydoğu Anadolu bölgesinde etkili olmamıştır. Bugün bölgede yerli karakavak türü ile geleneksel kültürler şeklinde 7 bin hektar sahada kavak yetiştirilmektedir. Bu tesislerden yılda 120 000 m3 kavak odunu üretilmekte ve bunun yaklaşık 50 000 m3 ü Orta Doğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Kavakçılık Mardin ili Savur ilçesi arasındaki 40 km lik vadi boyunca yapılmaktadır. Bu alanda başka kültür bitkileri çok azdır. Savur vadisinde gerçekleştirilen kavakçılığa dayalı tarımsal ormancılık uygulamalarında dikkat çeken özellikler arasında; Kavak yetiştiriciliğinin diğer tarım ürünlerine oranla birim alandan daha fazla hâsılat elde edildiği belirlenmiştir. Çevreleri 10 cm. den 60 cm. ye kadar olan bütün kavak odunları iç ve dış piyasada (Ortadoğu Ülkeleri) alıcı bulabilmektedir. İdare müddeti ise 6 12 yıl arasında değişmektedir.
Arazi sahipleri tarafından 4 5 parsele ayrılmakta, her parsel değişik yaşlarda kavak fidanları dikerek, alandan her yıl kavak hasılatı yapılması sağlanmaktadır. Her bir parsel tesis edildiği yıl sebze yetiştirilmekte, bazı durumlarda 2. yılda aynı uygulama sürebilmektedir. 3. yıl ve sonrasında yem bitkilerinin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Örnek vermek gerekirse, kavak sıraları arasında karpuz yetiştirildiğinde 1. yılda ara ürün olarak dekara 333 kg, klasik tarımla (açık alanda) ise dekara 350 400 kg ürün alınabilmektedir. Böyle bir uygulama ile hemen her yıl araziden bir miktar kavak ve zirai ürün alınmış olmaktadır. Kavak kültürünün gövde, kök, dal ve kabuklarından faydalanılmaktadır. Dal çeliği ile tesisler yapılmakta, köklü fidan kullanılmamaktadır. Saha sürüldükten sonra çelikler 0.5x1.0, 0.75x0.5 ve 0.75x0.75 m aralık mesafe düzeni içerisinde dikimler yapılmaktadır. Hasat sonrası parsellerde kökleme yapılmakta, sürgünlerinden faydalanma yoluna gidilmemektedir. Bakım ilk 2 yıl çapalama şeklinde, alttaki zirai kültür bitkileriyle beraber yapılmakta, sonraları sadece sulama yapılmaktadır.
Adıyaman yöresinde verimsiz ormanlık alanlarda zeytin işletmeciliği
Güneydoğu Anadolu iklimi kontinental karakterde olup tarım arazileri kışın soğuk, yazın sıcak ve kavurucu rüzgârların etkisine maruzdur. Bilindiği gibi rüzgâr perdeleri, koruyucu orman şeritleri ve zonları tarımsal ürün verimini belirli oranlarda artırmaktadır. Tamamı özel mülkiyete ait olan bu tarım arazilerinde ölçüleri ve konumu önceden belirlenen rüzgâr perdeleri ve koruyucu orman zonları tesis etmek mümkün olmayacaktır. Devletin teşvik ve yardımlarıyla çiftçilerin kendi arazilerinde yapacağı bordür ve tam alan kavaklıkları rüzgâr perdeleri ve koruyucu orman kuşaklarının fonksiyonlarını da kısmen yerine getirecektir. Diğer yandan sulanabilen tarım arazilerinde kısmı bir kavakçılık yapılması (tam alan veya bordür olarak) tarım ile ormancılığı bütünleştiren, araziden faydalanmada kombine bir sistem olan agrosilvikültürel sistemin yörede yerleşmesi demektir.
Adıyaman yöresinde orman içi açıklıklarda tütün yetiştiriciliği
Ayrıca bölge hayvancılığı büyük oranda meşe yaprağıyla beslendiği düşünülürse bu tarım arazilerindeki kavak yanında yem bitkilerinin üretimi yapılarak hayvancılığa katkı sağlanır ki bu da agrosilvopastoral sistem olarak karşımıza çıkar. Şanlıurfa nın Akçakale ilçesinde gerçekleştirilen silvo-pastoral modellerin araştırıldığı çalışmada; Eldar çamı (Pinus elderica M.), Dallı Servi (Cupressus sempervirens L.), Yalancı akasya (Robinia pseudoacacia L.) ve Kara kavak (Populus nigra L.) dan oluşan ağaç türleri 2x10 metre aralık mesafe ile dikilmiş ve fidanlar arasına yem bitkisi olarak, adi yonca (Medicago sativa L.), Kılçıksız brom (Bromus inermis Leyss.) Domuz ayrığı (Dactlylis glomerata L.) Çayır kelp kuyruğu (Phleum pratense L.) Otlak ayrığı (Agropyron cristatum L.), Ak üçgül (Trifolium repens L.) ve Çayır üçgülü (Trifolium pratense L) türleri ekilmiştir.
Araştırma sonucunda; ilk 5 yıllık dönem için Eldar çamı ile adi yonca, 5 yıldan sonra ise Eldar çamı ile kılçıksız brom, domuz ayrığı ve ak üçgül den oluşan karışımın kullanılması önerilmektedir. Yine bu çalışma ile bölgede ibreli türlerin yapraklı türlere göre daha başarılı olduğu ileri sürülmektedir. Bunda yapraklı türlerin daha fazla suyu ihtiyaç duydukları, bölgenin kurak olması nedeniyle de yapraklı türlerde başarı oranının çok düşük olduğu belirtilmektedir. Çalışmada kullanılan yalancı akasya ve kavak türlerinin daha çok dere yatakları ile taşkın alanlarında tesis edilmesi (silvo-pastoral sistem) önerilmektedir.