ŞEKİL BİLGİSİ-I YAPIM EKLERİ İÇİNDEKİLER BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ Kök Ek Yapım Ekleri İsimden İsim Yapan Ekler İsimden Fiil Yapan Ekler Fiilden İsim Yapan Ekler Fiilden Fiil Yapan Ekler HEDEFLER TÜRK DİLİ Okt. Aslıhan AYTAÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kök ve ek kavramı, Eklerin özellikleri, Yapım eklerinin özelliklerini ve dörde ayrıldığını kavrayacaksınız. ÜNİTE 13
ŞEKİL BİLGİSİ Kök Bir kelimenin anlamlı en küçük yapı birimine kök denir. Kök, sözcüğün ek almamış yalın halidir. Kökler, isim ve fiil kökenli olmak üzere ikiye ayrılır. Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. Kök itibariyle hareket belirten sözler ise fiil kökü denir. Örnek Kitap, defter, kalem, gel-, oku-, yaz- Ek Kelimenin yapısına sonradan katılan, tek başına anlamı olmayan, kelimeye eklendiğinde ona çeşitli anlamlar ve görevler kazandıran unsurlara ek denir. Eklerin başlıca özellikleri ve görevleri şunlardır: Kelimenin görevli parçacıklarıdır, Tek başına kullanılmaz ve bir anlam taşımazlar. Çoğu tek hecelidir (Bazıları iki ek birleşerek oluşmuştur). Köke uyan unsurlar olduğundan, kökteki ünlünün düzlük, yuvarlaklık, incelik ve kalınlığına göre farklı biçimlere girerler. Gördükleri vazife itibariyle yapım ve çekim eki olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Örnek -mak, -meli, -acak, +lık, +li Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2
1. Yapım Ekleri Yapım ekleri, kelime kök ve gövdelerine gelerek dilin anlam alanını genişleten, onu zenginleştiren, yeni kelimelerin türetilmesine yarayan eklerdir. Türetme, dilin kanunlarına göre gerçekleştirilir. Yapım eklerinin türetme dışında kelimeye kattığı bazı anlam incelikleri olduğu için her ek, aynı türden bütün kelimelere getirilemez. Türetme göreviyle kullanılan yapım eklerinin hepsi aynı derecede işlek değildir. Kelimenin bir yapım eki almış haline gövde denir. Örnek yaz+lık, banka+cı oku-mak, say-gı, Yapım ekleri dört ana gruptan oluşur: 1.1. İsimden İsim Yapan Ekler 1.2. İsimden Fiil Yapan Ekler 1.3. Fiilden İsim Yapan Ekler 1.4.Fiilden Fiil Yapan Ekler 1.1 İsimden İsim Yapan Ekler İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir. -lik: ağaç+lık, mevsim+lik, yaz+lık, asker+lik, dost+luk -li: akıl+lı, Bayburt+lu, güç+lü -siz: ev+siz, para+sız, güç+süz -cık: Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3
kısa+cık, zavallı+cık, kitap+çık -inci: üç+üncü, bir+inci, altı+ncı -cı: iş+çi, çiçek+çi, yalan+cı -ca: Türk+çe, İtalyan+ca, Alman+ca 1.2. İsimden Fiil Yapan Ekler İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller yapan eklerdir. -le: baş+la-, su+la-, hafif+le-, yayın+la- -al: az+al-, çoğ+al-, düz+el-, dar+al- -l: kısa+l-, ince+l- -ar: mor+ar-, kara+r-, ağ+ar-, boz+ar- -se: su+sa-, önems+e-, garip+se- -ımsa: az+ımsa-, küçü+mse-, kötü+mse- 1.3 Fiilden İsim Yapan Ekler Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir. -im: ak-ım, öl-üm, doğ-um, geç-im, böl-üm Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4
-gi: sev-gi, say-gı, bil-gi, -ecek: giy-ecek, yak-acak, aç-acak, iç-ecek -ak: kaç-ak, dur-ak, -ga: böl-ge, bil-ge, -ik: kes-ik, aç-ık, yan-ık -ış: dal-ış, gül-üş, ağla(y)-ış -ma: yüz-me, oku-ma, yaz-ma, -mak: gel-mek, git-mek, oku-mak, söyle-mek -tı: belir-ti, kızar-tı 1.4 Fiilden Fiil Yapan Ekler Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller yapan eklerdir. -t: az+al-t-, kork-ut-, çarp-ıt- -dır: yaz-dır-, bak-tır-, koş-tur- -ır: bit-ir-, yit-ir-, kaç-ır- Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5
-ış: çarp-ış-, ağla-ş-, yaz-ış- -ma: gel-me-, oku-ma-, git-me- Bireysel Etkinlik AŞAĞIDAKİ CÜMLELERDE YER ALAN KELİMELERİ KÖK VE EKLERİNE AYIRARAK HANGİ GRUPTA YER ALDIKLARINI BELİRTEREK YAZINIZ. İnsanlara gülmek yakışır. Şiddetli bir konuşma başladı. Çocukluk yıllarını anlattı. Çiçekçideki çiçekler solgundu. Mimarlık Fakültesi'nde okuyordu. Saygılı bir genç kızcağız idi. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6
Özet Kelimenin en yalın haline kök denir. Kelimenin bir yapım eki almış haline gövde denir. Ek, kelimeye eklenerek ondan yeni kelimeler türetir ya da onların cümle içinde kullanılmasını sağlar. Ekler, yapım ve çekim eki olmak üzere ikiye ayrılır. Yapım ekleri, İsimden İsim Yapan Ekler İsimden Fiil Yapan Ekler Fiilden İsim Yapan Ekler Fiilden Fiil Yapan Ekler olmak üzere dört gruba ayrılır. Kelimeye önce yapım eki sonra çekim eki gelir. Ödev Yahya Kemal Beyatlı'nın 'Süleymaniye'de Bayram Sabahı' şiirindeki kelimeleri kök ve eklerine ayırınız. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisinde "-cık, -cik" eki farklı görevde kullanılmıştır? a) Yeni sözcük türetmede yapım eklerinden yararlanılır. b) Adam ufacık çocuklarla bile tartışıyor. c) Kedicik yağmurun altında titriyordu. d) Yapıtlarında küçük kahramanlara "insancık" der. e) Dağdan ovaya doğru akan birçok derecik vardı. 2. Sonsuza dek yaşayacak olan sanatçıların arzuladıkları I II III şey doğanın tablosunun güzelliklerle boyalı olmasıdır. IV V Bu cümlede numaralanmış sözcüklerden hangisinin kökü ötekilerden farklıdır? a) I b) II c) III d) IV e) V 3.Güneşin ışıkları kavruk tenimizi sızlatıyor, ılık rüzgârsa okşuyordu. I II III IV V Yukarıdaki cümlede numaralanmış sözcüklerden hangisinin kökü ötekilerden farklıdır? a) I b) II c) III d) IV e) V 4.Aşağıdakilerden hangisinde altı çizili sözcük diğerlerinden farklı bir yapım eki almıştır? a) İri yapılı bir ağacın gövdesine yaslandım. b) Kolu sarılı bir hasta, hemşireyi çağırdı. c) Kurulu bir düzenini bozup göçmek istemiyordu. d) Dizili masalar, şamdanlarıyla güzel görünüyordu. e) Sürülü tarlalara bu yıl ürün ekilmeyecekti. 5.Aşağıdaki cümlelerde geçen ikilemelerden hangisi basittir? a) Açık açık konuşur, kimseden çekinmezdi. b) İnsanlar konser alanına akın akın geliyordu. c) Öğretmenle göz göze gelince, tahtaya kalktım. d) Cevabını bile bile, neden soru sorup duruyorsun. e) Akıllı akıllı oturan çocuklar bu muydu, diye şaştım. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8
6. Bir yudum içmek için suya eğildi. I Türk edebiyatında özel bir yeri vardır O.Pamuk un. II Eski bir binanın restore edilmesi için çalışılacaktı. III Sürü nasıl olmuşsa dağılmış, ana yola çıkmıştı. IV Olayı anlatacak bir tanık bile bulunamamıştı. V Yukarıda numaralanmış sözcüklerden hangisi basittir? a) I b) II c) III d) IV e) V 7. Mutluluğu tatmanın tek yolu onu paylaşmaktır, çünkü mutluluk ikiz olarak doğar. Yukarıdaki cümlede yapım eki almış kaç sözcük vardır? a) 2 b) 3 c) 4 d) 5 e) 6 8. Gizli bahçenizde Açan çiçekler vardı, Gecelerde ve yalnız Vermeye az buldunuz Yahut vakit olmadı. Yukarıdaki şiirdeki sözcüklerden kaçı türemiştir? a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5 9. Soğuk iklimlerin insanları açık tenlidir. I Yalnız geçirdiği günlerin acısını hissetti. II Beni yanlış anlamayın sakın, hayıflanıyorum işte. III Susuz bir yazdı, çiftçiler yine üzüldü. IV Gitme, diyorum; oralar tehlikeli. V Yukarıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi basittir? a) I b) II c) III d) IV e) V Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9
10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük gövdeden türemiştir? a) Askerdeki oğlu için epeydir para biriktiriyor, b) Karamsarlık benim hiç hoşlanmadığım bir duygudur. c) Bir daha Ahmet'i göremem, demiştin bize. d) Neden bilmiyorum; ama ona olan güvenim sarsıldı. e) Tahtakuruları evin her yerine yayılmıştı. CEVAPLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A D C A C C D E E A Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10
KAYNAKLAR Kavaz, İbrahim, (2005), Geçmişten Günümüze Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Üniversite Kitabevi, Elazığ. http://www.edebiyatögretmeni.net/sozcukte_yapi_oss_test.htm Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11