Polis Bilimleri Dergisi Cilt:15 (1) Turkish Journal of Police Studies Vol: 15 (1) KAMUDA E-DÖNÜŞÜM ARAŞTIRMALARI VE TÜRKİYE İÇİN SONUÇLAR E-Transformation Studies in Public Administration and Implications for Turkey Nuri TEMUR * Ü Özet lkelerin e-dönüşüme ilişkin strateji ve politikalarını belirlemesi açısından uluslararası düzeyde yapılan araştırmalar iyi bir referans noktası teşkil edebilir. Ancak bu alanda çok sayıda araştırma mevcut olup araştırmalarda kullanılan yöntemler ile veri kaynakları önemli farklılıklar göstermektedir. e-dönüşüm araştırma sonuçları, Türkiye nin araştırmalara dahil edilen ülkelerin yarısından daha geride yer aldığını göstermektedir. Özellikle Birleşmiş Milletler ve Dünya Ekonomik Forumu endekslerinde Türkiye açısından 2003 ile 2010 yılları arasında önemli bir gerileme yaşandığı anlaşılmakta, bu da diğer ülkelere kıyasla Türkiye nin performansının zayıfladığı anlamına gelmektedir. Bu makale kapsamında, küresel e-hazırlık ve e- Devlet araştırmaları analiz edilmekte ve bu araştırmaların Türkiye sonuçları değerlendirilmektedir. Türkiye nin zayıf performansının nedenleri incelenmekte ve daha iyi bir konumda yer alması için yapması gerekenler tespit edilmektedir. Türkiye adına iyileştirilmesi gereken hususlar uluslar arası araştırmalar ışığında ortaya çıkarılmış; ayrıca makalenin sonuç kısmında kamu yönetimi alanında idareci veya araştırmacı olarak çalışanlar için uygulamaya yönelik öneriler geliştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: E-dönüşüm, E-devlet, E-hazırlık, Türkiye. E Abstract -readiness studies conducted in global scale can be used by countries as good references for strategy and policy development on e-transformation. However, there are numerous * Dr., E-Devlet ve Bilgi Güvenliği Uzmanı, ntemur@basbakanlik.gov.tr PBD, 15 (1) 2013, ss.31-62.
32 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 studies in the field and the methods and data resources used for those studies present major differences. Study results show that Turkey ranks in the second half of the countries covered in these studies. Especially in the studies carried out by the United Nations and by the World Economic Forum, Turkey experienced significant drops in rankings between 2003 and 2010, indicating that Turkey s performance has been weak compared to other countries. In the scope of this paper, global e-readiness and e- Government studies are analyzed and their results for Turkey are evaluated. The causes of Turkey s weak performance are examined and corrective measures are identified for a better ranking. The issues to be improved are identified by taking into consideration the supranational e-transformation studies. Furthermore, in the conclusion section of the paper; practical and research-based implementation suggestions are developed for the managers and researchers of public administration. Key Words: E-transformation, E-government, E-readiness, Turkey. Giriş E-Hazırlık temel olarak ülkelerin toplum, iş dünyası ve kamu kurumları düzeyinde bilişim teknolojilerinin sunduğu imkanları değerlendirmeye veya bunlardan istifade etmeye ne kadar hazır olduklarının bir ölçüsüdür (Maugis vd., 2003). Bir ülkenin e-hazırlık endeksi, ekonominin temel aktörleri olan vatandaş, iş dünyası ve devletin hazırlık düzeylerini göstermektedir. E-Hazırlık endeksini oluşturan bileşenler arasında insan sermayesi, bilgi teknolojileri (IT) altyapısı, İnternet erişimi, e-devlet hizmetleri ve e-dönüşüme ilişkin hukuki ve siyasi ortam gibi kriterler yer almaktadır (Birleşmiş Milletler, 2003; Bui vd., 2003; Economist Intelligence Unit, 2002; Dutta ve Lanvin, 2003). Ülkelerin genel olarak bilgi toplumuna, özel olarak da e-devlete ilişkin strateji, politika ve eylemlerini planlaması, uygulaması, izlemesi ve değerlendirmesi açılarından e-hazırlık göstergeleri iyi bir referans noktası teşkil edebilir. Ancak e-hazırlık ve e-devlet alanında birden fazla araştırma mevcuttur ve bu araştırmalarda kullanılan yöntemler ile veri kaynakları önemli farklılıklar göstermektedir. Dolayısıyla, araştırma sonuçlarını iyi değerlendirebilmek ve referans olarak kullanabilmek için araştırmaların niteliklerinin ve güvenilirliklerinin bilinmesi gerekmektedir.
Turkish Journal of Police Studies 33 Tek bir endeks üzerinden ülkeleri birbirlerine göre kıyaslama imkânı verdiğinden e-hazırlık araştırma sonuçları, yatırım politikaları oluşturmak için şirketler ile uluslar arası kuruluşlar tarafından sıkça kullanılmaktadır (Picci, 2006). Ayrıca ülkeler sayısal uçurum ve sayısal ekonomi gibi alanlarda kendi eksikliklerini tespit ederek devlet yardımlarını yönlendirecekleri alanları belirlemek amacıyla e-hazırlık araştırmalarından yararlanmaktadırlar. Bu açıdan araştırmalar gelişmiş ülkelerin yanında özellikle gelişmekte olan ülkeler için iyi bir referans noktası oluşturmaktadır (Purcell ve Toland, 2004). Bilgi toplumu alanında politika ve strateji belirleme adına yararlı olmakla birlikte, araştırmaların tamamında yöntem, veri kaynağı, endeks bileşenleri, anket içerikleri gibi önemli bilgiler her zaman yayınlanmamaktadır. Diğer taraftan her ülkeye özel koşullar bazı araştırmalara yansıtılmamakta ve bir tek model tüm ülkeler için uygulanmaktadır (Maugis vd., 2003). Başka bir sorun da, kimi araştırmalarda kolay toplanabilir veriler ile kolay erişilebilir veri kaynakları kullanılmakta, daha karmaşık olup ancak araştırma sonuçlarını önemli ölçüde etkileyebilecek veriler kullanılmamaktadır (Kovacic, 2005). Dolayısıyla bazı e-hazırlık araştırmalarının güvenilirliği ve kullanılabilirliği sorgulanır hale gelmektedir. Kullanılabilirliğe ilişkin olarak Altman (2002), Latin Amerika ülkeleri için e-hazırlık endeks değerleri ile bir ülkelerin bilişim teknolojilerini kullanımı arasında doğrudan bir ilişki olmadığı sonucuna varmıştır. Buradan hareketle, e- Hazırlık araştırmalarının sonuçları kullanılırken yararlarının yanında kısıtlı yönleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Bu makale kapsamında öncelikle, Türkiye ye ilişkin araştırma sonuçlarının doğru yorumlanması için literatürde en çok kullanılan beş araştırmanın karşılaştırmalı analizi yapılmaktadır. İkinci olarak, Türkiye nin uluslar arası sıralamalardaki konumu değerlendirilmekte ve bu konumu etkileyen faktörler incelenmektedir. Üçüncü olarak, kamu yönetimi disiplini bakış açısıyla, araştırmalarda kullanılan Türkiye ye ait verilerin üretilmesi, derlenmesi ve raporlanmasında görev alan kamu kurumlarının rolleri incelenmektedir. Makalenin sonuç kısmında, Türkiye nin e-dönüşüm alanında uluslar arası konumunun iyileştirilmesine katkı sağlamak üzere öneriler sunulmaktadır.
34 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 1. E-Devlet Araştırmaları 1.1. Birleşmiş Milletler Küresel E-Devlet Araştırması E-Hazırlık ve e-devlet alanında uluslararası ölçekte yapılan araştırmalar 2000 yılında başlamış olup bu makale kapsamında; Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal İşler Bölümü (UNDESA) tarafından yapılan Küresel e-devlet Hazırlık Araştırması, Brown Üniversitesi nce yürütülen Küresel e-devlet Araştırması, World Economic Forum Küresel Bilgi Teknolojileri Araştırması, Avrupa Komisyonu adına Cap-Gemini tarafından yapılan E-Devlet Hizmet Sunumu Araştırması ve The Economist in bir alt birimi olan Economist Intelligence Unit tarafından yapılan e-hazırlık Araştırması incelenmektedir. Öncelikle her araştırmanın kapsamı ile kullandığı yöntem belirlenmekte ve araştırmaların güvenilirliğini değerlendirmek açısından kullanılan veri kaynakları tespit edilmektedir. Birleşmiş Milletlerin e-devlet alanındaki küresel araştırması 2001 yılında başlamıştır. Araştırmaya ilişkin yöntem, veriler ve ülke sıralamaları 2003, 2004, 2005, 2008 ve 2010 yılları için düzenli raporlar halinde yayımlanmıştır (Birleşmiş Milletler, 2010a). Çalışma kapsamında 192 üye ülkenin karşılaştırmalı e-devlet performansını gösterir e-devlet Gelişim Endeksi (EDGE) adı altında e-hazırlık endeksi hesaplanmış ve buradan hareketle ülkeler arası karşılaştırmalı analizler yapılmıştır. Birleşmiş Milletler E-Devlet Gelişim Endeksi; Çevrimiçi Hizmet Endeksi, Telekomünikasyon Altyapısı Endeksi ve İnsan Sermayesi Endekslerinin bileşiminden oluşmaktadır. Bu alt bileşenlere ait göstergeler ve araştırma yöntemi Tablo 1 de gösterilmiştir.
Turkish Journal of Police Studies 35 Tablo 1: Birleşmiş Milletler E-Hazırlık Endeksi Endeks Bileşeni Çevrimiçi Hizmet Endeksi Telekomünikasyon Altyapısı Endeksi İnsan Sermayesi Endeksi Ağırlık (oran) 0.34 0.33 0.33 Bileşen Göstergeleri Elektronik ortamda sunulan kamu hizmetlerinin mevcudiyeti ve düzeyi Oluşum Gelişmiş İşlemsel Bütünleşmiş Her 100 kişi için internet kullanıcı sayısı Her 100 kişiye düşen bilgisayar sayısı Her 100 kişiye düşen telefon hattı sayısı Her 100 kişiye düşen cep telefonu sayısı Her 100 kişiye düşen geniş bant erişimi Yetişkin okur-yazarlık oranı Toplam okullaşma oranı Birleşmiş Milletler E-Devlet Araştırması için belirtilmesi gereken önemli bir nokta, yayınlanan endeks değerlerinin, ülkelerin kendi performanslarını değil, her ülkenin diğer ülkelere göre performansını gösterdiğidir. Bu değerler, bir ülkenin endeks kapsamında aldığı toplam puandan o endeks için alınan en düşük puan çıkartılarak bulunan sonucun en yüksek puan ile en düşük puan arasındaki farka bölünmesi ile elde edilmiştir (Birleşmiş Milletler, 2003). Çevrimiçi Hizmet Endeksi değerleri, bir ülkenin ulusal web portalı veya o devletin en üst düzey yürütme organına ait resmi web sitesi ile bilişim hizmetlerini yürüten kurumlarına ait web siteleri temel alınarak hesaplanmıştır. Araştırmanın tutarlılığı açısından her ülkenin aynı veya birbirine benzer web siteleri incelenmiştir. Bu doğrultuda, ülkelerin ulusal web sitesi ile bireyler tarafından en çok kullanılan eğitim, sağlık, sosyal güvenlik, çalışma ve finans hizmetleri temel alınmış, bu hizmetlerin sunumundan sorumlu bakanlıkların web siteleri her ülke için aynı sorular kullanılarak değerlendirilmiştir. Değerlendirmenin doğruluğu açısından her site birkaç kez kontrol edilmiş ve puanlama dört fazlı e- Devlet gelişim modeline göre yapılmıştır (Birleşmiş Milletler, 2003; 2004; 2005; 2006; 2007; 2008; 2009; 2010). Bilindiği gibi bu model, e- Devlet hizmetlerinin gelişimini oluşum, gelişmiş, işlemsel ve bütünleşik aşamalarına göre sınıflandırmaktadır (Birleşmiş Milletler, 2002).
36 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 İncelenen web siteleri, vatandaş ve kullanıcı bakış açılarıyla değerlendirilmiştir. Her web sitesi en az iki araştırmacı tarafından incelenmiş olup, bu araştırmacılardan en az birisi kamu kurumlarının elektronik ortamda sundukları hizmetleri değerlendirme konusunda uzun süreli tecrübeye sahip olanlar arasından seçilmiştir. Web sitelerinin incelenmesine ne kadar zaman ayrıldığına bakıldığında, her araştırmacının günde bir veya iki adet web sitesi incelediği görülmektedir (Birleşmiş Milletler, 2010b). Telekomünikasyon altyapısı endeksinin hesaplanma yöntemine bakıldığında, endeksin beş bileşenden oluştuğu ve her bileşenin toplam endeksin yüzde yirmisine karşılık geldiği görülmektedir. Endeks hesaplanırken kullanılan veriler, her ülke için Birleşmiş Milletler Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU) kayıtlarından alınmıştır. İnsan sermayesi endeksinin üçte ikisini ülke nüfusu içerisindeki yetişkin okuryazar bireylerin sayısı, üçte birini ise ülke genelinde toplam okullaşma oranı oluşturmaktadır. Bu endeksin hesaplanmasında kullanılan veriler öncelikle UNESCO dan alınmış olup, Birleşmiş Milletler İnsani Gelişim Raporu verileri ile de desteklenmiştir. 1.2. Brown Üniversitesi Küresel E-Devlet Araştırması Küresel e-devlet Araştırması, Brown Üniversitesi Kamu Politikaları ve Siyaset Bilimi öğretim üyesi Dr. Darrell M. West tarafından 2001 yılından itibaren yıllık olarak yapılmaktadır. Araştırma temel olarak kamu kurumlarına ait web sitelerini belirli kriterlere göre incelemekte ve puanlamaktadır. Çalışma 198 ülkeyi kapsamakta ve her yıl yaklaşık iki aylık bir süre içerisinde bu ülkelere ait 2000 düzeyinde web sitesi öğrenci ve araştırmacılar tarafından ziyaret edilmekte ve değerlendirilmektedir (West, 2002). En son 2008 yılında yapılan Küresel E-Devlet araştırması, 198 ülke için toplam 1667 web sitesi incelenerek gerçekleştirilmiştir. İncelenen sitelere bakıldığında bunların Başbakanlık, Cumhurbaşkanlığı, Meclis, Bakanlıklar, Yargı ve Yerel Yönetimlere ait web siteleri olduğu görülmektedir. Söz konusu incelemeler genellikle çalışmanın yapıldığı yılın Haziran-Temmuz aylarında gerçekleştirilmiştir. Brown Üniversitesi tarafından yapılan bu çalışmada web siteleri değerlendirilirken, bilgilendirme, hizmet sunumu ve erişim özelliklerinin mevcudiyeti araştırılmış ve web sitelerinde şu özelliklerinin olup
Turkish Journal of Police Studies 37 olmadığı incelenmiştir: çevrimiçi yayınlar, çevrimiçi veri tabanı, ses klibi, video klibi, yabancı dil çevrimi, ticari reklam, hizmetler için ücret, engelli erişimi, gizlilik politikası, güvenlik özellikleri, çevrimiçi hizmetlerin varlığı, farklı hizmetlerin sayısı, e-imza, kredi kartı ödemeleri, e-mail adresleri, otomatik e-mail güncelleme, kişiselleştirilebilir web sitesi, PDA erişimi, Web sitesinin İngilizce sürümü (West, 2002). Ülke puanları hesaplanırken yukarıda belirtilen on sekiz adet özellikten bir web sitesinde var olan her bir özellik için dört puan verilmiş ve bu şekilde alınan puanlar 72 ile sınırlandırılmıştır. Ayrıca toplamda 28 puanı geçmeyecek şekilde web sitesinde mevcut her bir çevrimiçi hizmet için 1 puan verilmiştir. Bir ülkenin toplam puanı, o ülke için incelenen tüm web sitelerinin aldığı puanların aritmetik ortalaması alınarak hesaplanmıştır (West, 2002). Bu araştırmada göze çarpan en önemli husus, incelenen web sitelerinin fonksiyonlarına çevrimiçi hizmetlerin varlığından daha çok önem verilmesidir. Örneğin, elli adet e-devlet hizmeti sunan bir portal da yukarıda bahsedilen özelliklerden beş tanesi yok ise bu sitenin alacağı toplam puan seksen olacaktır. Diğer taraftan, değerlendirmeye alınan kriterleri karşılayan ancak yalnızca sekiz adet e-devlet hizmeti sunan bir portal da seksen puan alacaktır. Sonuç olarak, elektronik ortamda elli adet hizmet sunan bir portal ile sekiz adet hizmet sunan bir site aynı puanı alacağından, ülkelerin sunmuş olduğu e-devlet hizmet sayılarındaki artış o ülkelerin sıralamadaki yerlerini çok fazla değiştirmeyecektir. Oysa e-devlet, ağırlıklı olarak kamu hizmetlerinin elektronik ortamda sunulması olarak algılanmakta ve bu da e-hizmet sayısı fazla olan ülkelerin daha iyi konumda olmalarını gerektirmektedir. Bir kamu web sitesi özelliklerini inceleyip puanlamak yerine, o sitenin sunduğu e-devlet hizmetlerinin sayısı ile birlikte hizmetlerin kullanım oranına bakmak e-dönüşüm için daha güvenilir bir gösterge olacaktır. 1.3. Dünya Ekonomik Forumu E-Hazırlık Araştırması Küresel Bilgi Teknolojileri Raporu, Dünya Ekonomik Forumu (WEF) tarafından INSEAD ile birlikte 2002 yılından itibaren yayımlanmaya başlamıştır. Araştırma temel olarak ülkelerin bilgi teknolojileri alanındaki rekabet edebilirliğini ortaya koymaktadır. Bu kapsamda, bilişim teknolojilerinin karşılaştırmalı olarak ülkelerdeki gelişiminin ve
38 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 kullanımının yanında ülkelerin bu alanlara ilişkin güçlü ve zayıf yönleri tespit edilmektedir. Araştırma 2001 ve 2002 yıllarında 72 ülkeyi kapsamakta iken bu sayı 2010 itibari ile 133 e ulaşmıştır (Dutta ve Mia, 2010). Küresel Bilgi Teknolojileri Raporu kapsamında, Ağ Hazırlık Endeksi hesaplanmış ve bu endeks temel alınarak ülkelerin bilişim teknolojilerindeki gelişmelere katılmaya ve bu gelişmelerden yararlanmaya ne kadar hazır oldukları değerlendirilmiştir. Ağ Hazırlık Endeksi ortam, hazırlık ve kullanım olmak üzere toplam üç bileşenden oluşmaktadır. Endeks değeri bu bileşenlerin aritmetik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Başka bir ifadeyle, her bileşen Ağ Endeks değerinin üçte birini oluşturmaktadır. Endeks bileşenlerinin alt bileşenleri ve bunların nitelikleri aşağıda kısaca belirtilmektedir: Ortam bileşeni ekonomik ortam, altyapı ortamı ve siyasi-hukuki ortam olmak üzere üç alt bileşenden oluşmaktadır. Bu bileşen ile bilişim teknolojilerinin ve bunların gelişimi için bir ülkedeki ortamın uygunluğu ölçülmektedir. Hazırlık bileşeni ise; bireylerin, iş dünyasının ve devletin bilgi teknolojilerini kullanmaya ve bunlardan yararlanmaya ne kadar hazır olduğunun bir ölçüsü olarak araştırmada yer almaktadır. Son olarak Kullanım bileşeni; bireylerin, iş dünyasının ve devletin bilişim teknolojilerini kullanım düzeyini ölçmektedir (Dutta ve Mia, 2010). Hazırlık endeksi altında dokuz gösterge ile bireylerin, on gösterge ile iş dünyasının ve beş gösterge ile de kamu kurumlarının hazırlık durumu ölçülmektedir. Hazırlık endeksine temel teşkil eden toplam yirmi dört gösterge Tablo 2 de gösterilmiştir.
Turkish Journal of Police Studies 39 Tablo 2: WEF E-Hazırlık Araştırması Hazırlık Bileşeni İçeriği Endeks Alt Bileşeni Ağırlık (oran) Kişisel Hazırlık 1/3 İşletmelerin Hazırlığı 1/3 Kamunun Hazırlığı 1/3 Bileşen Göstergeleri Matematik ve bilim eğitiminin kalitesi Eğitim sisteminin kalitesi Okullarda İnternet erişimi Tüketici bilinci Sabit telefon bağlantı ücreti Sabit telefon aylık kullanım ücreti Geniş-bant erişim ücreti (Aylık GSMH yüzdesi olarak) Geniş-bant erişim için en düşük ücret Cep telefonu iletişim ücretleri (3 dakikalık ücret) Personel eğitimlerinin kapsamı Araştırma ve eğitim hizmetlerinin yerelde mevcudiyeti Okullarda işletme bölümlerinin kalitesi Şirketlerin AR-GE harcaması Üniversite-Endüstri İşbirliği İşyeri telefon bağlantı ücreti İşyeri aylık telefon ücreti Yerel tedarikçilerin kalitesi Yerel tedarikçilerin sayısı İthal edilen bilişim hizmetleri Devletin bilişim teknolojilerini önceliklendirmesi Devletin ileri teknoloji ürünlerini satın alması Devlet vizyonunda bilişim teknolojilerine verilen önem BM E-Devlet Hazırlık Endeksi Toplam otuz gösterge ile ölçülen ortam bileşeni Tablo 3 te gösterilen alt bileşenlerden oluşmaktadır. Bu bileşenler kullanılarak, uygun finansman kaynağına erişim ve piyasa derinliği açılarından bilgi teknolojilerinin gelişimi ve yaygınlaşması için gerekli olan ekonomik ortamın kalitesi ölçülmektedir. Bir ülkedeki hukuksal çerçevenin yenilikçilik ve bilgi teknolojilerinin gelişimini ne düzeyde kolaylaştırdığı, bu alandaki mevcut hukuki düzenlemeler, yargı bağımsızlığı ve fikri mülkiyet hakları gibi göstergeler kullanılarak siyasi ve hukuki ortam alt bileşeni ölçülmektedir. Altyapı Ortamı ise, bir ülkedeki bilgi teknolojileri altyapısı ile eğitimli insan kaynağını göstermektedir.
40 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 Tablo 3: WEF E-Hazırlık Araştırması Ortam Bileşeni İçeriği Endeks Alt Bileşeni Ağırlık (oran) Ekonomik Ortam 1/3 Siyasi ve Hukuki Ortam 1/3 Altyapı Ortamı 1/3 Bileşen Göstergeleri Risk sermayesi varlığı Finansal piyasaların derinliği En son teknolojilerin varlığı Kümelenme gelişim modelinin durumu Vergi ve verginin etkileri Toplam vergi oranı İş yeri açmak için harcanan süre İş yeri açmak için gerekli işlem sayısı Yerel rekabetin yoğunluğu Basın özgürlüğü Kanun koyucuların etkinliği Bilgi teknolojilerine ilişkin kanunlar Yargı bağımsızlığı Fikri mülkiyet haklarının korunması Anlaşmazlıkların çözümünde hukuki yapının etkinliği Yaptırımlara itirazda hukuki yapının etkinliği Mülkiyet hakları Bir sözleşmenin icbar edilmesi için gerekli işlem sayısı Bir sözleşme icbar edilmesi için gerekli süre Rekabet endeksi düzeyi Telefon abone sayısı Güvenli İnternet sunucuları Elektrik üretimi Bilim adamları ve mühendislerin varlığı Bilimsel araştırma kurumlarının kalitesi Yüksek öğretim okullaşma oranı Eğitim harcamaları Sayısal içeriğe erişebilirlik İnternet bant genişliği Ağ Hazırlık Endeksi nin üçüncü bileşeni olan kullanım bileşeni, ekonominin temel aktörleri olan bireyler, iş dünyası ve kamu kurumlarının bilgi teknolojilerini kullanma oranlarını ölçmektedir. Tablo 4 te gösterilen bu bileşen ölçülürken özellikle, bilgi teknolojilerinin kullanılmasının etkinlik ve verimlilik üzerindeki etkisi dikkate alınmaktadır.
Turkish Journal of Police Studies 41 Tablo 4: WEF E-Hazırlık Araştırması Kullanım Bileşeni İçeriği Endeks Alt Bileşeni Bireysel Kullanım 1/3 İşletmelerin Kullanımı 1/3 Devletin Kullanımı 1/3 Ağırlık (oran) Bileşen Göstergeleri Mobil telefon abone sayısı Bireysel bilgisayar sayısı Geniş bant internet abone sayısı İnternet kullanıcı sayısı Okullarda internet erişim durumu Teknoloji lisansında yabancı baskınlığı Firma düzeyinde teknoloji özümleme Yenilikçilik kapasitesi İş dünyasının internet kullanım düzeyi Yenilikçi sanayi ihracatı Patent sayısı Yüksek teknoloji ihracatı Bilgi teknolojilerinin teşvikinde devletin başarısı E-Devlet Endeksi Bilgi teknolojilerinin kullanımı - devletin etkinliği Kamu kurumlarında bilgi teknolojilerinin varlığı E-Katılım Endeksi 1.4. Avrupa Komisyonu E-Devlet Hizmet Sunumu Araştırması Avrupa Komisyonu adına Cap-Gemini tarafından yapılan bu araştırma 2000 yılında başlamış olup Türkiye araştırmaya 2007 yılında dâhil edilmiştir. Ancak 2009 yılında yayınlanan sekizinci araştırma raporunda Türkiye ye yer verilmemiştir. Avrupa Komisyonu araştırması kapsamında 27 AB üyesi ile birlikte toplam 31 ülke incelenmektedir. Her ülke için 20 temel kamu hizmetinin olgunluk düzeyi değerlendirilmekte ve tamamen çevrimiçi sunulan hizmetler belirlenmektedir. Araştırma kapsamında incelenen hizmetler şunlardır: Gelir vergisi, iş arama, sosyal güvenlik yardımları, kişisel evraklar, araç tescil, yapı ruhsatı, polise resmi bildirim, halk kütüphaneleri, sertifikalar, yüksek öğretime kayıt, adres değişikliği bildirimi, sağlık ile ilgili hizmetler, sosyal katkılar, şirket vergileri, KDV, şirket kuruluşu, istatiksel veri, gümrük beyannameleri, çevre izinleri ve kamu alımları (Capgemini, 2007). Araştırma kapsamında yöntem olarak öncelikle devletin yapısı ile hizmet sağlayıcı kurumlar belirlenmekte ve sorumlu kuruluşlardan ilgili veriler alınmaktadır. Daha sonra incelenen hizmetlerin sunulduğu web
42 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 siteleri belirlenmekte ve web tabanlı bir yazılım yardımı ile bu siteler puanlanmaktadır. 1.5. Economist Intelligence Unit E-Hazırlık Araştırması Economist Intelligence Unit tarafından yapılan e-hazırlık araştırmaları 2000 yılında başlatılmıştır. Araştırmanın amacı ülkelerde bilişim teknolojilerinin gelişimini ve bu teknolojilerin ekonomik ve sosyal değer oluşturmak üzere kullanımını değerlendirmektir. Bu araştırmadaki E- Hazırlık endeksi, bir ülkenin bilişim teknolojileri alt yapı kalitesi ile vatandaşların, işletmelerin ve devletin bilişim teknolojilerini hangi düzeyde kullandığının bir ölçüsüdür. Aynı zamanda bu endeks ülkelerin birbirlerine göre konumlarını ve yıllık bazda kaydettikleri ilerlemeleri yansıtmaktadır (Economist Intelligence Unit, 2002). Araştırmanın ismi 2010 yılında Sayısal Ekonomi Sıralaması olarak değiştirilmiştir (Economist Intelligence Unit, 2010). Bu araştırma kapsamındaki E-Hazırlık endeksi altı temel bileşenden oluşmakta ve bu bileşenler değişik oranlarda sonuca yansıtılmaktadır. Endeksin bileşenleri ve ağırlıkları Tablo 5 de gösterilmiştir.
Turkish Journal of Police Studies 43 Tablo 5: Economist Intelligence Unit Sayısal Ekonomi Araştırması İçeriği Endeks Bileşeni Ağırlık (%) Bileşen Kriterleri Bağlanabilirlik ve teknoloji altyapısı 20 Geniş Bant (GB) yaygınlığı GB kalitesi GB maliyet uygunluğu Mobil telefon yaygınlığı Mobil kalite İnternet kullanıcı yaygınlığı Uluslararası Int. bant genişliği İnternet güvenliği İş ortamı 15 Siyasi ortam Makroekonomik ortam Piyasa fırsatları Özel kurumlara yönelik politika Yabancı yatırım politikaları Dış ticaret sistemi Vergi sistemi Finansman İş piyasası Sosyal ve kültürel ortam 15 Eğitim/okur-yazarlık düzeyi İnternet okur-yazarlık düzeyi Girişimcilik düzeyi İş gücünün teknik yetenekleri Yenilikçilik düzeyi Yasal ortam 10 Yasal çerçevenin etkinliği İnternet yasaları Sansür düzeyi İş yeri açma kolaylığı Elektronik kimlik kartı Devlet politikası ve vizyonu 15 Devlet BİT harcamaları Sayısal gelişim stratejisi e-devlet stratejisi Çevrimiçi mal-hizmet alımı E-Devlet hizmetlerinin varlığı E-katılım Bireylerin ve işletmelerin BİT ni benimsemesi 25 Kişi başı BİT harcaması e-iş gelişme düzeyi Tüketici İnternet kullanım oranı Vatandaş ve işletmelerin e-devlet hizmetlerini kullanma oranı Küresel düzeydeki eğilimleri araştırmaya yansıtmak amacıyla önceki yıllara göre EIU 2010 yılı araştırmasında beş adet değişiklik yapılmıştır. İlk olarak geniş bant kalite göstergesi eklenmiştir. Bu gösterge, geniş
44 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 bant erişim kalitesini ölçmek maksadıyla, geniş bant ağ erişiminde fiber optik kablo bağlantısının oranını belirtmektedir. İkinci değişiklik olarak, üçüncü ve dördüncü nesil abonelik oranını belirlemek üzere mobil kalite göstergesi araştırmaya dâhil edilmiştir. Üçüncü değişiklik olarak, Eğitim Seviyesi göstergesinin yüksek öğrenim okullaşma oranını da içerecek şekilde genişletilmesidir. Geniş bant erişim fiyatlarının belirlenmesi için baz alınan en düşük DSL bağlantı hızının 128 kbps den 256 kbps e çıkarılması ile internet kullanıcı sayısının artmasında en yüksek değerin %75 den %100 e çıkarılması 2010 yılında yapılan diğer değişikliklerdir (Economist Intelligence Unit, 2010). 1.6. Karşılaştırmalı Analiz E-Devlet hizmetlerinin varlığını ve bunları kullanacak paydaşların yetkinlik durumunu birlikte değerlendirme açısından bakıldığında, BM E- Devlet araştırması ile Dünya Ekonomik Forumu (WEF) tarafından yapılan e-hazırlık araştırmasının ülkelerin bilgi teknolojilerinden yararlanma yeteneği alanında yapılan en kapsamlı uluslar arası araştırmalar olduğu görülmektedir. Bu iki araştırma diğerlerinden farklı olarak e-devlet hizmetleri için arzın yanında talebi de ölçmektedir. BM E-Devlet ve WEF e-hazırlık araştırmaları kıyaslandığında, WEF araştırmasının hazırlık, BM çalışmasının ise e-devlet odaklı olduğu dikkat çekmektedir. Başka bir deyişle, BM araştırması arz odaklı, WEF araştırması ise talep odaklı bir yaklaşım sergilemektedir. WEF e-hazırlık araştırması ağırlıklı olarak vatandaş, işletmeler ve devletin hazırlık durumlarını ölçmekte ve hatta devletin hazırlık düzeyini ölçerken BM nin araştırma sonuçlarını göstergelerden birisi olarak kullanmaktadır. BM nin araştırması ise vatandaş-devlet ağırlıklı bir yaklaşımla e-devlet hizmetlerini, altyapıyı ve ülkelerin insan sermayesini değerlendirmektedir. BM nin araştırmasında hazırlık ölçümlemeleri yapılırken, vatandaş ve devlete oranla işletmelere daha az ağırlık verildiği görülmektedir. EIU e-hazırlık araştırması iş dünyası odaklı bir yaklaşımla ülkelerin bilişim teknolojileri altyapısını değerlendirmekte ve vatandaş, işletmeler ve kamu kurumlarının bilgi teknolojilerini kendilerine katma değer üretecek şekilde kullanabilme yeteneklerini ölçmektedir. Vatandaşlar ve kamu kurumlarını da değerlendirmekle birlikte EIU çalışması işletmelerin e-dönüşümünü ölçen en kapsamlı araştırma olarak dikkat çekmektedir.
Turkish Journal of Police Studies 45 Avrupa Komisyonu adına Cap-Gemini tarafından yapılan e-devlet hizmetleri araştırması ise yalnızca çevrimiçi kamu hizmetlerini değerlendirmekte olup paydaşların hazırlık düzeyini kapsam dışı bırakmaktadır. Bu araştırmada e-devlet hizmetlerinin olgunluk düzeyi değerlendirilmekte, belirlenen yirmi temel kamu hizmetinin e-hizmet olgunluk düzeyi dört basamaklı bir gelişim modeli kullanılarak ölçülmektedir. Cap-Gemini araştırması 31 Avrupa ülkesi için 20 e-devlet hizmetinin performansını ölçmekte olup, Avrupa genelinde e-devlet hizmetlerinin iyileştirilmesine yön verme açısından büyük önem arz etmektedir. Brown Üniversitesi araştırması diğer araştırmalar gibi e-devlet hizmetlerini veya paydaşların hazırlık düzeylerini ölçmemekte, her ülke için kamu kurumlarına ait web sitelerini değerlendirmektedir. Çalışma kapsamında seçilen web siteleri, sitelerin fonksiyonlarını gösteren belirli kriterler üzerinden değerlendirilmektedir. Değerlendirmeye esas teşkil eden veriler tamamen web üzerinden alınmakta, diğer çalışmalarda olduğu gibi ülkelerin ilgili birimlerine veya bilişim alanında veri toplayan uluslararası kuruluşlara başvurulmamaktadır. Diğer bir anlatımla, Brown Üniversitesi tarafından yapılan araştırma, kamu kurumlarına ait web sitelerinin görsel olarak değerlendirmesini yapmaktadır. Buraya kadar yapılan karşılaştırmalı analizler, özet şeklinde Tablo 6 da sunulmaktadır. Araştırmaların adı ile birlikte bu araştırmayı yapan kurum da gösterilmiştir.
46 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 Tablo 6: E-Devlet Araştırmalarının Karşılaştırılması Araştırma Adı Kapsam Endeks Bileşenleri Veri Kaynağı BM E-Hazırlık e-devlet hizmetleri, altyapı ve insan sermayesinin değerlendirilmesi Web ölçüm endeksi Telekomünikasyon altyapısı endeksi İnsan sermayesi endeksi Web siteleri, Uluslararası Kuruluşlar AB E-Devlet 20 E-Devlet Hizmetinin Değerlendirilmesi 20 E-Devlet Hizmetinin Gelişmişlik Düzeyi Tamamen Online Hizmetler Her ülkenin yetkili kuruluşları Brown Üniversitesi E-Devlet Web sitelerinin görsel içerik analizi Bilgilendirme Hizmet Sunumu Bireysel Erişim Web Siteleri WEF E-Hazırlık Bireylerin/işletmelerin/ kamu kurumlarının değerlendirilmesi Bireylerin hazırlık durumu İş dünyasının hazırlık durumu Kamu kurumlarının hazırlık durumu Uluslararası Kuruluşlar, Anket EIU E-Hazırlık E-iş (E-Business) ortamının değerlendirilmesi Erişim ve teknoloji altyapısı İş ortamı Bireylerin/işletmelerin BIT kullanımı Yasal ve politik ortam Sosyal ve kültürel altyapı Destekleyici e-hizmetler Uluslararası Kuruluşlar 2. Araştırmalarda Türkiye nin Konumu E-Devlet araştırmaları sonuç raporlarına göre Türkiye nin ülkeler arasındaki konumu Tablo 7 de gösterilmiştir. Bu tabloda, ülke sayısı araştırmaya dâhil edilen ülkelerin sayısını göstermektedir. Konum bilgisinin boş bırakıldığı yıllar, ilgili araştırmanın o yıl için yapılmadığı anlamına gelmektedir. Cap-Gemini tarafından yapılan AB Komisyonu Araştırması daha önceki yıllarda yapılmaya başlanmış olmasına rağmen Türkiye bu araştırmaya yalnızca 2007 yılında dâhil edilmiştir. Dolayısıyla bu araştırma kapsamında, 2007 yılı öncesi ve sonrası için Türkiye verileri mevcut değildir.
Turkish Journal of Police Studies 47 Tablo 7: Türkiye nin Ülkeler Arasındaki Konumu Araştırma Adı Ülke Sayısı Türkiye nin Konumu 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 BM e-hazırlık WEF E-Hazırlık Brown Univ. e-devlet AB E-Devlet EIU E-Hazırlık 192 49 57 60 - - 76-69 133 50 56 52 49 52 55 61 69 198 6 62 70 27 9 61 - - 31 - - - - 20 - - - 72 39 45 43 45 42 43 43 43 BM araştırmasında 2003 yılında 192 ülke arasında 49 uncu sırada olan Türkiye, sürekli gerileme yaşayarak 2008 yılında 76 ıncı konuma gelmiştir. Son yayınlanan ve 2009 yılına ait verilere dayanan 2010 araştırma raporunda ise Türkiye 69 uncu sırada yer almıştır. Araştırmaların detayları incelendiğinde, BM araştırmasına göre Türkiye nin en fazla puanı çevrimiçi hizmetler bileşeninde kaybettiği görülmektedir. Türkiye, BM sıralamasında birinci olan Güney Kore ile kıyaslandığında Çevrimiçi Hizmetler bileşeninde 0,2223, telekomünikasyon altyapısı bileşeninde 0,1257 ve İnsan Kaynakları bileşeninde 0,0525 puan daha az almıştır. İnsan Kaynakları bileşeninin okuryazarlıkla doğru orantılı olduğu düşünüldüğünde burada ancak uzun vadede ilerleme kaydedilebileceği görülmektedir. Ayrıca, birinci sıradaki ülke ile aradaki puan farkının az olmasından dolayı İnsan Kaynakları bileşenindeki puan artışını Türkiye nin diğer ülkelere göre konumunu sınırlı düzeyde etkileyecektir.
48 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 Tablo 8: BM Araştırmasında Yıllara Göre Birinci Ülkeler ve Endeks Değerleri Endeks Adı ABD (2003) ABD (2004) ABD (2005) İsveç (2008) G. Kore (2010) Online Hizmet 1,00 1,00 1,00 0,98 1,00 Telekomünikasyon 0,80 0,77 0,75 0,78 0,64 İnsan Sermayesi 0,98 0,97 0,97 0,98 0,99 Tablo 9: BM Araştırmasında Yıllara Göre Birinci Ülke ile Türkiye Arasındaki Endeks Farkları Endeks Adı 2003 2004 2005 2008 2010 Online Hizmet 0,45 0,47 0,48 0,56 0,65 Telekomünikasyon 0,61 0,61 0,58 0,57 0,38 İnsan Sermayesi 0,21 0,20 0,17 0,17 0,16 Tablo 8 ve Tablo 9 dan anlaşılacağı gibi, uluslar arası sıralamada Türkiye nin kayda değer ilerleme sağlaması için Online Hizmet Bileşeni puanını artırması gerekmektedir. Bu alanda puan farkı 0,2 azaldığında Türkiye sıralamada ilk yirmi ülke arasına girecektir. Online Hizmet puanının artması da e-devlet hizmetlerinin sayısının ve kalitesinin artırılmasına bağlıdır. Bunun nasıl sağlanacağı ise e-devlet proje yönetimi ile ilgili olup mevcut makalenin kapsamı dışında olduğundan burada ayrıntısına girilmemektedir. WEF araştırma sonuçları değerlendirildiğinde, Türkiye nin 2006 yılından itibaren sürekli gerileme yaşadığı ve 2006 yılında 49 uncu sırada iken 2010 yılında 69 uncu sıraya gerilediği görülmektedir. Buradaki en dikkat çekici gerileme, bireylerin ve işletmelerin hazırlık alanlarında yaşanmıştır. Birey ve işletmelerin hazırlığı sıralamasında Türkiye 2002 yılında 47 inci sırada iken 2009 yılında bireylerin hazırlığında 94 ve işletmelerin hazırlığında 74 üncü sıraya gerilemiştir. En çok gerilemenin yaşandığı bireylerin hazırlığı bileşeninde sabit telefon, mobil telefon ve sabit geniş bant erişim ücretlerine ilişkin verilerin mevcut olmadığı göze çarpmaktadır. Kamu kurumlarında kayıtlı verilere dayalı sıralamalarda, iş yerlerinin aylık sabit telefon abone ücretlerinin pahalı olmasından dolayı Türkiye en son sıralarda yer almaktadır. Ankete dayalı sıralamalarda ise, basın özgürlüğü, vergilendirmenin etkinliği ve risk sermayesi varlığı alanlarında son sıralarda yer almaktadır.
Turkish Journal of Police Studies 49 Tablo 10: WEF Araştırmasında Yıllara Göre Birinci Ülkelerin Değerleri Endeks Bileşeni 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ortam 5.83 5.17 2.75 2.62 5.75 5.69 5.64 5.85 Hazırlık 6.41 6.07 1.49 1.89 6.09 5.98 6.01 5.94 Kullanım 5.85 5.39 2.04 1.98 5.87 5.89 6.07 5.71 Tablo 11: WEF Araştırmasında Yıllara Göre Birinci Ülke ile Türkiye Arasındaki Endeks Farkları Endeks Bileşeni 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ortam 2.45 2.03 3.1 2.86 2.2 1.9 1.94 2.06 Hazırlık 2.62 2.02 1.65 1.79 1.77 1.42 1.54 2 Kullanım 2.32 2.63 1.97 1.84 2.18 2.37 2.51 2.4 WEF araştırmasında yıllara göre her bileşen için ilk sırada yer alan ülkeler ile Türkiye arasında ortam, hazırlık ve kullanım bileşenlerindeki farklara bakıldığında en az ilerlemenin kullanım alanında kaydedildiği dikkat çekmektedir. Bu durum Tablo 10 ve Tablo 11 de ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Kullanım alanının alt bileşenleri incelendiğinde ise Türkiye nin en zayıf olduğu göstergenin yıllık alınan patent sayısı olduğu görülmektedir. Kullanım bileşeninde ilk sırada yer alan Güney Kore de bir milyon kişi için yıllık 155,97 patent alınırken bu rakam Türkiye için 0,21 dir. Bilgisayar sahipliliği ve genişbant İnternet abone sayısı göstergeleri sırasıyla en sorunlu ikinci ve üçüncü göstergelerdir. Kore de 100 kişiye 58,2 adet bilgisayar düşerken Türkiye de her 100 kişiye 6,10 bilgisayar düşmektedir. Genişbant İnternet abone oranları her yüz kişi için Kore de 32,14 iken Türkiye de bu rakam yalnızca 7,78 dir. WEF 2010 araştırma sonuçlarında Türkiye nin hazırlık bileşeninde 90 ıncı sıraya gerilediği ve bunun araştırmanın başladığı 2002 yılından beri en büyük düşüş olduğu dikkat çekmektedir. Detaylı verilere bakıldığında sabit geniş bant vergileri, mobil telefon vergileri ve sabit telefon vergilerine ilişkin verilerin eksik olduğu görülmektedir. Bu eksik verilerin Türkiye nin puanını olumsuz yönde etkilediği açıktır.
50 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 WEF araştırmasındaki toplam 68 göstergeden 29 adeti kurumlarda kayıtlı verilerden elde edilmekte, 39 tanesi ise anket sonucuna göre belirlenmektedir. Bu araştırmada çoğunlukla anket sonuçları kullanıldığından, veri raporlayan kurumların anket sonuçları üzerindeki etkisinin sınırlı olduğu değerlendirilmektedir. Brown Üniversitesi araştırması incelendiğinde Türkiye ve diğer ülkelerin sıralamalarında yıllara göre büyük dalgalanmalar olduğu görülmektedir. Örneğin, Türkiye 2005 yılında 70 inci sırada iken 2007 yılında 9 uncu sıraya yükselmiş; 2008 yılında ise 61 inci sırada yer almıştır. Bu dalgalanmadan dolayı Brown Üniversitesi tarafından yapılan araştırmanın güvenilirliğine ilişkin tereddütler oluşmaktadır. Buradaki dalgalanmanın en önemli sebeplerinden birisi, araştırmada kullanılan yöntem olarak gösterilebilir. Araştırma kapsamında kamu kurumlarına ait siteler görsel olarak incelendiğinden, web siteleri üzerindeki küçük ölçekli güncellemelerin bile araştırma sonuçlarını etkilemesi riski ortaya çıkmaktadır. EIU araştırma sonuçlarına göre Türkiye 2002-2009 yılları arasında 39 ile 45 inci sıralar arasında yer almıştır. EIU raporunda belirtildiği gibi bu araştırmalar uluslararası ticaret veya yatırım yapmak isteyen şirketler için bilişim teknolojileri bakış açısıyla dünyada en fazla ümit vaat eden ve yatırım yapılabilecek yerler hakkında bir referans teşkil etmektedir (Economist Intelligence Unit, 2010). Bu endeksler girişimciler için alternatif ülkeler arasında önemli bir kıyaslama aracı oluşturmaktadır. Tablo 12: EIU Araştırmasında Yıllara Göre Birinci Ülkelere Ait Endeks Değerleri 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Bağlanabilirlik ve teknoloji altyapısı 7,90 7,09 8,20 8,70 8,40 8,50 9,50 8,20 İş ortamı 8,50 8,50 8,58 8,77 8,65 8,53 8,03 8,13 Sosyal ortam 9,10 8,52 8,85 9,45 8,60 9,00 8,53 8,53 Yasal ortam 8,90 9,09 8,65 8,70 8,50 9,00 8,10 8,25 Devlet politikası 9,30 8,50 9,60 9,40 9,85 9,00 9,65 8,90 Birey/işletmelerin benimsemesi 9,00 9,25 9,25 9,25 9,15 9,50 8,90 8,75
Turkish Journal of Police Studies 51 Tablo 13: EIU Araştırmasında Yıllara Göre Birinci Ülkeler ile Türkiye Arasındaki Ağırlıklı Endeks Farkları Bağlanabilirli k ve teknoloji altyapısı 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 0,9 0,818 0,98 1,02 0,88 0,82 0,93 0,8 İş ortamı 0,36 0,411 0,3135 0,3135 0,2985 0,2895 0,3135 0,303 Sosyal ve kültürel ortam 0,855 0,696 0,705 0,765 0,39 0,42 0,39 0,4095 Yasal ortam 0,4 0,444 0,394 0,373 0,34 0,36 0,265 0,28 Devlet politikası ve vizyonu Tüketici /işletmelerin adaptasyonu 0,525 0,4125 0,78 0,75 0,615 0,4875 0,645 0,51 0,875 0,9375 1 1 0,75 0,9375 0,98 0,9425 EIU araştırmasında yıllara göre birinci sırada yer alan ülkeler ile Türkiye arasındaki endeks farklarını gösteren Tablo 13 te yer alan farklar her bileşen için ağırlık değerleri kullanılarak elde edilmiştir. Tablo 13 te yıllara göre birinci olan ülkelerin isimleri verilmemiş yalnızca bu ülkelere ait endeks değerleri belirtilmiştir. Ağırlık değerleri araştırmanın incelendiği bölümde belirtilmektedir. Tablo 13 te görüldüğü gibi farkın en fazla olduğu ve ilerleme kaydedilebilecek bileşenler Tüketici ve İşletmelerin Uyumu ile Bağlanabilirlik ve Teknoloji Altyapısı bileşenleridir. Dolayısıyla hangi alanlarda iyileşmenin yapılması gerektiğini görmek için bu bileşenlerin göstergelerine bakmak gerekir. Tablo 14 ve 15 te her iki bileşene ilişkin göstergeler ağırlıkları ile birlikte gösterilmiştir.
52 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 Tablo 14: Tüketici ve İşletmelerin Uyumu için Göstergeler ve Ağırlıklar Tüketici ve işletmelerin adaptasyonu göstergeleri Ağırlık Kişi başı BİT harcaması 0,15 e-iş gelişme düzeyi 0,10 Tüketicilerin İnternet kullanım oranı 0,25 Çevrimiçi kamu hizmetlerinin vatandaş tarafından kullanım oranı 0,25 Çevrimiçi kamu hizmetlerinin işletmeler tarafından kullanım oranı 0,25 Tablo 15: Erişim ve Teknoloji Altyapısı için Göstergeler ve Ağırlıklar Erişim ve teknoloji altyapısı göstergeleri Ağırlık Geniş bant yaygınlığı 0,15 Geniş bant kalitesi 0,10 Geniş bant maliyet uygunluğu 0,10 Mobil telefon yaygınlığı 0,15 Mobil kalite 0,10 İnternet kullanıcı yaygınlığı 0,15 Uluslararası İnternet bant genişliği 0,10 İnternet güvenliği 0,15 Tablo 14 te yer alan son iki gösterge, e-devlet hizmetlerinin kullanım oranını ifade etmektedir ve bunların Uyum bileşeni için toplam ağırlığı %50 dir. Bunun anlamı, e-devlet hizmetlerinin kullanımının artmasının Türkiye nin sıralamadaki yerini önemli ölçüde iyileştireceğidir. Tablo 15 te ise geniş banta ilişkin göstergelerin erişim ve teknoloji altyapısı içerisinde %35 ağırlığa sahip olduğu dikkat çekmektedir. Bu rakama 3G ve 4G olarak adlandırılan yeni nesil şebeke abonelerinin sayısını gösteren mobil kalite göstergesi de eklendiğinde, bu göstergelerin erişim ve teknoloji altyapısı bileşeninin %45 ini oluşturduğu sonucuna varılmaktadır. Dolayısıyla, yeni nesil şebeke ve geniş bant erişim altyapılarının geliştirilmesine bağlı olarak Türkiye nin uluslararası konumunda önemli değişiklikler olabilecektir.
Turkish Journal of Police Studies 53 3. Kamu Kurumlarının Rolleri Makalenin bu bölümünde, e-devlet ve e-hazırlık araştırmalarına veri sağlama konusunda kamu kurumlarının rolleri ve sorumlulukları incelenmektedir. İnceleme için kurumlara ilişkin mevzuat taraması ve mevcut uygulamaların değerlendirilmesi yöntemi kullanılmaktadır. Bu araştırma kapsamında ve izlenen araştırma yöntemi çerçevesinde, e-dönüşüme ilişkin verilerin üretilmesi, derlenmesi ve iletilmesinde görev alan Dışişleri Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (DPT), Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı (TÜİK) ve Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) incelenmektedir. Bu kurumlardan, DPT ve BTK veri üreten, TÜİK verileri derleyen ve Dışişleri Bakanlığı da verileri uluslararası kuruluşlara ileten veya raporlayan kurum kategorisindedir. Dışişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile Milletlerarası Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkında Kanun çerçevesinde Türkiye adına yabancı ülkeler ve uluslar arası kuruluşlar ile ilişkileri koordine etmektedir. Dışişleri Bakanlığı bu görevini ilgili kurum ve kuruluşlar ile işbirliği yaparak yerine getirmektedir. Bakanlığa aynı zamanda Türkiye hakkında yurtdışında bilgilendirici faaliyette bulunma görevi verilmiştir (6004 Sayılı Kanun). Dolayısıyla, özel kanunlarla ayrıca düzenlemediği sürece E-Devlet ve E-Hazırlık alanında uluslar arası kuruluşlarla koordinasyonu sağlama görev ve yetkisi Dışişleri Bakanlığı na aittir. Türkiye de E-Dönüşümün koordinasyon yetkisi 2003/12 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile Devlet Planlama Teşkilatı na verilmiştir (Başbakanlık Genelgesi, 2003). Bu kapsamda DPT, e-devlet alanını da kapsayan Bilgi Toplumu Stratejisi ni 2006-2010 dönemi için hazırlayarak yayımlamıştır. Bu strateji ile birlikte Ölçümleme Dokümanı da yayınlamıştır. Ölçümleme dokümanının amacı, stratejinin ve ekinde tanımlanan eylemlerin uygulanması ile bu şekilde belirlenen hedeflere ulaşma düzeyini ölçmektir (DPT, 2009). Ölçümleme Dokümanı nda yer alan göstergelerin, dokümanda belirtilen sorumlu kurumlarca derlenmesi ve bu verilerin TÜİK tarafından konsolide edilerek DPT ye raporlanması yaklaşımı benimsenmiştir. Ölçümleme Dokümanı nın 2009 yılı Ocak ayında yayımlanan 1.1 Sürümüne göre, toplam 117 adet gösterge belirlenmiş ve bunların 13 ayrı kurum tarafından derlenmesi kararlaştırılmıştır. Göstergelerden 64 adedi TÜİK, 14 adedi DPT, 9 adedi Milli Eğitim Bakanlığı sorumluluğuna
54 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 verilirken BTK ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığı sekizer adet verinin toplanmasından sorumlu olarak tespit edilmiştir. Dış Ticaret Müsteşarlığı na 6 verinin derleme sorumluğunu verilirken, diğer yedi kuruma bir veya iki verinin derlenmesi görevi verilmiştir (DPT, 2009). Türkiye de resmi istatistiklerin üretimi, dağıtımı ve yayımı Türkiye İstatistik Kanunu çerçevesinde TÜİK ve Resmi İstatistik Programı nda belirtilen diğer kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Resmi İstatistik Programı nın hazırlanması yetkisi TÜİK te olup programda hangi kuruluşun hangi aralıklarla ve hangi istatistikleri yayımlayacağı belirtilmektedir (5429 Sayılı Kanun). Programa göre, teknolojik yenilik ile bireylerin ve işletmelerin bilişim teknolojileri kullanımına ilişkin istatistikler TÜİK tarafından üretilmektedir. E-Hazırlık araştırmalarında kullanılan AR-GE kapsamındaki göstergeler de TÜİK tarafından yapılan Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri Anketi ile belirlenmektedir. İstatistik ile ilgili konularda uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapma yetkisi Türkiye İstatistik Kanunu nun 18 inci maddesinin o bendine göre TÜİK e verilmiştir. TÜİK e ayrıca, diğer ülkelere ait göstergeleri takip etme yetkisi de verilmiştir. Bu yetki Kanun un 18 inci maddesinin m bendinde Uluslararası düzeyde karşılaştırmalar yapmak amacıyla diğer ülkelere veya ülke gruplarına ait göstergeleri takip etmek, değerlendirmek ve gerekli durumlarda yayımlamak olarak belirtilmiştir (5429 Sayılı Kanun). Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) bilişim alanında faaliyet gösteren uluslar arası kuruluşların faaliyetlerine katılmaktadır. Bu kuruluşlar arasında Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), Posta ve Telekomünikasyon İdareleri Avrupa Konferansı (CEPT) ile Avrupa Telekomünikasyon Standartları Enstitüsü (ETSI) yer almaktadır. E-Devlet ve e-hazırlık araştırmaları arasında BM, WEF ve EIU tarafından yapılan araştırmalarda kullanılan en kapsamlı veri kaynaklarından birisi ITU dur. BTK, Ulaştırma Bakanlığı, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu ve Türkiye Radyo Televizyon Kurumu ile imzalanan protokol doğrultusunda ITU tarafından yürütülen faaliyetlere katılmakta ve ITU ya veri aktarımı yapmaktadır. Bu kapsamda işletmelere ait veriler BTK tarafından derlenerek yayınlanmakta ve ITU ya iletilmektedir (BTK, 2010).
Turkish Journal of Police Studies 55 4. Türkiye Adına İyileştirilmesi Gereken Hususlar Makalenin önceki kısımlarında uluslar arası nitelik taşıyan araştırma raporları incelenmiş ve bu raporlarda Türkiye nin durumuna ilişkin yer alan veriler değerlendirilmiştir. Bu kısımda ise, söz konusu araştırma raporları ışığında Türkiye adına iyileştirilmesi gereken ya da geliştirilmeye ihtiyaç duyulan hususlara yer verilecektir. İyileştirilmesi gereken hususların en başında, e-dönüşüme ilişkin verilerin sağlıklı olarak toplanması ve ilgili kuruluşlara raporlanması gelmektedir. Bu anlamda kamu kurumları arasında etkin bir rol paylaşımının yapılması, uluslar arası temas noktalarının belirlenmesi ve araştırma yapan kuruluşlar ile aktif işbirliklerinin geliştirilmesi gibi hususlar ivedilikle ele alınmalıdır. Çevrimiçi sunulan kamu hizmetlerinin sayısının ve bu hizmetlerin kalitesinin artırılması iyileştirilmesi gereken ikinci bir husus olarak ortaya çıkmaktadır. Birleşmiş Milletler araştırmasının detaylı olarak incelendiği kısımda belirtildiği gibi Türkiye en fazla puan kaybını bu alanda yaşamaktadır. Çevrimiçi kamu hizmetlerinin sayısının artırılması zor olamamakla birlikte burada en önemli husus sunulan hizmetlerin biri birleri ile entegre olarak çalışmasıdır. Entegre edilmemiş farklı e-devlet hizmetlerinin katma değeri eksik kalacağı gibi belirli bir zaman sonra bu hizmetlerin tekrar tasarlanması gerekecektir. Yenilikçilik ve girişimciliğin geliştirilmesi Türkiye adına iyileştirilmeye ihtiyaç duyulan üçüncü bir alandır. WEF araştırma raporlarında açıkça görüldüğü gibi Türkiye de her yıl alınan patent sayısı diğer ülkelere kıyasla çok düşük düzeylerdedir. Yeni alınan patent sayılarının yenilikçilik ve girişimciliğin bir göstergesi olarak kabul edildiği göz önüne alınarak bu alana özel önem verilmesi gerekmektedir. Avrupa Birliği araştırması sonuçlarına göre ise Türkiye de e-devlet hizmetlerinin kullanım oranlarının artırılması ve yeni nesil şebeke ve geniş bant erişim altyapılarının geliştirilmesi gerekmektedir. Çevrimiçi kamu hizmetlerinin kullanımının artırılması aynı zamanda bu hizmetlerden elde edilen kazanımların da artması anlamına gelecektir. Diğer taraftan, 3G-4G gibi yeni nesil şebekelerin geliştirilmesi ve geniş bant erişim altyapılarının güçlendirilerek yaygınlaştırılması internet kullanımını artıracağı gibi internet içeriğinin zenginleşmesine ve özellikle e-ticaretin hızlı bir şekilde gelişmesine katkı sağlayacaktır.
56 Polis Bilimleri Dergisi 15 (1) 2013 Sonuç E-Hazırlık ve e-devlet araştırmaları, e-devlet hizmetlerinin gelişmişlik düzeylerinin yanında, bu hizmetleri kullanacak ve gelişmesine katkıda bulunacak vatandaşlar, işletmeler ve kamu kurumlarının bilişim teknolojilerini kendi yararlarına katma değer oluşturacak şekilde kullanabilme yeteneğini ölçmektedir. Araştırma sonuçları Türkiye açısından değerlendirildiğinde, yıllara göre sıralamalarda büyük dalgalanma gösterdiği için değerlendirme dışı bırakılan Brown Üniversitesi çalışmasının sonuçları hariç, araştırmalara dâhil edilen ülkelerin yarısından daha düşük bir sırada olduğu görülmektedir. Özellikle BM endeksinde Türkiye açısından 2003 ile 2009 yılları arasında sürekli bir gerileme yaşandığı anlaşılmaktadır. Bu da diğer ülkelere kıyasla Türkiye nin performansının düştüğü anlamına gelmektedir. Türkiye açısından zayıf olarak nitelenebilecek bu performansın en önemli nedenleri arasında e-dönüşüm alanında diğer ülkelere göre iyileştirilmesi gereken hususların bulunması ve araştırmalarda kullanılan verilerin niteliği yer almaktadır. Makalenin bu bölümünde her iki nedene ilişkin değerlendirmeler yapılarak çözüm önerileri geliştirilmektedir. Birinci neden açısından daha çok teknik düzeyde, ikinci neden açısından ise kamu kurumlarının rol paylaşımı üzerinde odaklanılmaktadır. Türkiye nin düşük puan aldığı ve dolayısıyla iyileştirme sağlanabilecek alanlar arasında erişim ve çevrimiçi kamu hizmetleri yer almaktadır. Erişim alanındaki sorunların başında, özellikle DSL bağlantısında tekele yakın bir yapının olması gelmektedir. Diğer bir etken olarak da uydu üzerinden bağlantı yönteminin etkin bir şekilde kullanılmaması gösterilebilir. Erişime ilişkin olarak son yıllarda dünya genelinde geniş bant bağlantısı olarak fiber optik altyapısına doğru bir eğilim olduğu görülmektedir. Buna paralel olarak, WEF sayısal ekonomi araştırmasında fiber optik erişim oranını ölçmek üzere yeni bir gösterge eklemiştir. Ayrıca, erişimi yaygınlaştırmak ve kolaylaştırmak için diğer önemli bir alan da mobil erişimdir. Mobil erişim alanında üçüncü ve dördüncü nesil şebekelere ağırlık verilmekte olup WEF, Sayısal Ekonomi Araştırma Endeksi ne mobil kalite göstergesini dâhil etmiştir. Bu iki ek gösterge, yeni nesil mobil şebekeler ve fiber optik altyapısı alanında yapılacak yatırımların Türkiye nin gelecek yıllardaki uluslar arası alandaki konumu üzerinde etkili olacağını göstermektedir.