HAYYÂM IN YAfiAMI ve fi R NE B R BAKIfi

HAYYÂM IN YAfiAMI ve fi R NE B R BAKIfi Dr. brahim Hodâyâr Dört bölümden oluflan bu makalede yazar birinci bölümde Hayyâm n felsefî, dinî, ilmî ve edebî yönleri üzerinde durmufl, ikinci bölümde dünya çap nda Hayyâm n rubâîlerine gösterilen ilgiden söz etmifl ve üçüncü bölümde muhtelif kaynaklardan yararlanarak Hayyâm n rubâîlerinin baz elyazmas nüshalar n tan tm flt r. Dördüncü bölümde ise, Hayyâm n düflüncelerini dört altbafll k alt nda incelenmifl ve dünya mutluluklar n n geçicili i, dünyan n vefas zl, varl k gerçekliklerinin s n rs zl karfl s nda insan bilgisinin s n rl l gibi konular ele alm flt r. Dünyay senin için süsleyip donatsalar da, Bil ki, ak ll insanlar ona meyletmezler. Senin gibi bir çok insan bu dünyaya gelip gider, Bu dünyadan nasibini al, yoksa onu senden çalarlar. Dünya çap nda ün kazanan tüm flaheserlerin üç ortak özelli i vard r; kal c l k, genifl kapsaml l k ve herkesin kabul edebilece i ak c bir düflünceye sahip olma. Hakim Ebu l-feth Ömer b. brahim Hayyâm Niflaburî yaflam, ölümü ve düflünceleri itibariyle, flaheserlerle ilgili söyledi im bu üç özelli in aç k göstergesidir. Say n misafirlerin müsadesiyle konuflmam dört bölümde özetlemeye çal flaca m: Eserlerine göre Hayyâm n yaflam, genifl bir kesim taraf ndan benimsenmesi, gerçek rubaîlerine göre Hayyâm n düflünceleri ve gerçek rubaîlerinin kaynaklar, 1. Eserlerine Göre Hayyâm n Hayat : 439 y l nda Niflabur da dünyaya gelen Hayyâm 517-530 y llar aras nda vefat etmifltir. Farsça ve Arapça metinlerde Hayyâm, hakim, imam, huccetu lhakk, hoca, fleyh, destur, filozof, seyyid-i hukemâ-i maflr k ve ma rib gibi lakablarla tan nmaktad r. Arapça dan çeviri, matematik, y ld z bilimi, felsefe, ilahiyat

66 Hayyâm n Yaflam ve fiiirine Bir Bak fl ve antropoloji gibi konularda Farsça ve Arapça olarak toplam on sekiz eseri vard r ki, bunlardan bir k sm elimize ulaflm fl de ildir. Nevruznâme, Risale-yi Cebr ve Mukabele (Opke taraf ndan Frans zca ya tercüme edilmifltir), Kevn ve Teklif Risalesi, Mirac Risalesi, Ravzatu l- Kulûb bn-i Sina n n Hutbetu l-garra s n n tercümesi ve Rubaîler Hayyâm n en önemli eserlerinden say l r. Bu yüzden Hayyâm n hayat ve düflüncelerini incelemek için onun yaflam n n bütün boyutlar n araflt rmak mecburiyetindeyiz. Hayyâm n Hayat n n Boyutlar : A) Felsefî boyutu, B) Dinî boyutu, C) Bilimsel boyutu, D) Edebî boyutu, Felsefî risâleleri ve di er eserlerinden anlafl ld üzere Hayyâm n sistematik bir fikrî ve felsefî çerçevesi vard r. Onun bn-i Sina takipçisi olarak tan nmas da bunu kan tlamaktad r. Ancak özellikle son dönemlerde baz ârif, yazar ve düflünürlerin Hayyâm n rubaîlerini veya ona nispet edilen rubaîleri göz önüne alarak, kendi düflünce kal plar ndan hareketle Hayyâm n düflüncelerini dinî ve gayri dinî olarak s n fland rmalar ciddi anlamda düflündürücüdür. Hayyâm n eserlerinde tek bir Yaratan a, nübüvvete, ahirete ve k yamet gününe inanç o kadar aç k bir flekilde beyan edilmifltir ki inat olmaks z n bu durumu inkar etmek mümkün de ildir. Dolay s yla onun yarad l flla ilgili elefltirileri, hiç bir flekilde onun dünya görüflü ve ilahî felsefesini zedeleyemez. Nitekim buna benzer elefltiri tarz n baflka arif ve flairlerin eserlerinde de görüyoruz. Hayyâm yarad l fl elefltirirken; E er ben dünyan n yarat c s olsayd m, Bu dünyay ortadan kald r rd m. Yeniden öyle bir dünya yarat rd m ki, Her hür insan murad na var rd.

Name-i Aflina 67 Ondan y llar önce Baba Tahir Hamadanî kendi irfanî âleminde elefltirisini flöyle dile getirmifltir: Dünyay yönetene elim yetiflirse, Ona bu ne, o ne? diye sorar m. Birine yüz çeflit nimet, Di erine kana bulaflm fl bir arpa ekme i. Buna benzer elefltirileri Attar n Mant ku t-tayr nda bir k sa öykü fleklinde görüyoruz: Horasan da varl kl ve zengin birisi vard, Ki, oran n ileri gelenlerinden say l rd. Bu flahs n güzel, ay yüzlü yüz tane kölesi vard, Selvi boylu, beyaz tenli, misk kokulu, Bellerinde de erli tafllardan yap lm fl kemerler bulunan. Her biri alt nda bir beyaz at oldu u halde yoldan geçmekteydiler. Karn çok aç bir deli, periflan ve yal nayak bir flekilde, O köleler toplulu unu uzaktan görüverdi; Ve flöyle sordu: Bu güzeller toplulu u da kimlerdendir?

68 Hayyâm n Yaflam ve fiiirine Bir Bak fl Orada bulunanlar ona cevap verdiler ve dediler: Bizim flehrimizin ileri geleninin köleleridir. Deli bu sözü iflitti inde büyük bir flaflk nl kla dedi: Ey yüce arfl n sahibi, kula nas l bak l rm fl bu adamdan ö ren! Sonuç olarak flunu belirtmek gerekir, gerek Hayyâm n baz rubaîlerine istinaden onun bir sap k oldu una kanaat getiren felsefe karfl t arifler, gerekse son yüz elli y l içerisinde ngiliz Fitzgerald n 1859 da tercüme etti i Hayyâm rubaîlerine bakarak onun ayyafl ve dinsiz oldu una inananlar, Hayyâm do ru bir flekilde tan mam fllard r. Örne in, fieyh Necmu d-din Dâye, 618-620 y llar aras nda telif etti i ve Hayyâm n iki rubaîsinin nakledildi i en eski kaynaklardan say lan Mirsâdu l- bad kitab nda, filozoflar n iman ve irfandan habersiz olduklar bahsinde Hayyâm flöyle elefltirir: Zavall filozoflar bunlar n her ikisinden de yoksundurlar. Bunlar n en iyisi, en faziletlisi ve zeki ve ünlü olan Ömer Hayyâm d r. fiu beyit onun da dalalete u rad n göstermektedir: Bizim gelip gitti imiz bu hareketin, Ne bafl var, ne de sonu Nereden gelip, nereye gitti imiz hakk nda Kimse do ru bir fley söylememifltir Di er taraftan, son y llarda baz lar Hayyâm n rubâilerinden esinlenerek yaflamlar n nihilizm ile geçirmekteler. Hayyâm n hayat n n son günleri onun damad mam Muhammed el-ba dadî dilinden güzel bir flekilde anlat lmaktad r: Ebu l-hasan Ali b. Zeyd Beyhakkî, Hayyâm n damad ndan naklederek flöyle diyor: Hayyâm, bir taraftan alt ndan yap lm fl bir kürdanla difllerini temizlerken, di er yandan bn-i Sina n n fiifa kitab n okuyordu. Vahdet ve kesret konusuna gelince, kürdan kitab n aras na koydu ve vasiyet ettikten sonra kalkt ve namaz k ld. Hiçbir fley yemedi ve hiçbir fley içmedi. Yats namaz n k ld ktan sonra secdeye gitti ve o halde flöyle dedi: Allah m seni tan yabildi im kadar tan d m. Beni affet. Zira, seni tan mak benim için sana giden bir yol gibidir. O bunlar söyledikten sonra öldü.

Name-i Aflina 69 Bütün bunlara ra men, Hayyâm n fliirlerindeki meyve badeyi öven kavramlar gerçek olarak alg lan rsa, onun gibi büyük bir bilim adam ndan laubali, devaml sarhofl, ömrünü bofla harcayan bir insan kal r geriye. Bu gibi kavramlar n salt meyperestlik anlam na gelmedi ini, hayat n normal lezzetlerinden faydalanmaya iflaret etti ini söylemek istiyorum. Di er taraftan bu gibi kavramlar bir filozofun iç âlemindeki çeliflkili düflünceleri ve ifade etme arac d r ve biz hiçbir zaman flairin yaflam n n, fliirlerine yans yan sözlerle yüzde yüz ayn oldu unu iddia edemeyiz. Hayyâm n ilmî hayat n onun matematik ve astroloji alan nda yazd eserleri inceleyerek kavrayabiliriz. O, Melikflah döneminde, Ebu-Hatem Esfezarî, Abdurrahman Hazehî ve Meymun Vasetî gibi bir grup bilim adam n n katk lar yla 1467 y l nda bugün ran da kullan lan fiemsî takvimi düzenlemifltir. 2. Hayyâm n Genifl Kitlelerce Kabul Görmesi (Bat da Hayyâm Sevgisi) Kitap seven birisi Londra da bulunan bir kitapç ya sormufl: ngiltere de en çok satan kitap hangisidir? Kitapç ; kutsal kitap diye cevaplam fl. Adam, ondan sonra hangisi diye sorunca, kitapç Hayyâm n rubaîleri cevab n vermifl. Birisi, 1859 y l nda Hayyâm n 75 rubaîsini düzyaz fleklinde ngilizce ye tercüme eden Fitz Berald, di eri 1867 y l nda, Reflt konsoloslu u yapt y llarda Hayyâm a nispet edilen 464 rubaîyi Frans zca ya tercüme eden Jan Batist Nicola n n tercümesi, her ne kadar flairâne olmasa da, Frans zlar taraf ndan büyük ilgi görmüfltür. Ona göre Hayyâm bir sufidir. Amerikal Emerson 1858 de Attar ve Hayyâm n yak n zamanda dünyada büyük ilgi ve itibar kazanaca n söylemiflti. F. Gerald 1859 da Hayyâm a mensup yetmifl befl rubaîyi tercüme etti ve ngilizlerin meflhur flairi, Alfred Tenis onu Do u nun alt n fliirinin cennetlik çevirisi diye adland rd. Ambroz J. Pater in Hayyâm n Rubaîleri kitap tan t m adl eserine göre 1929 y l na kadar toplam olarak ngilizce ye çevrilen Hayyâm rubaîleriyle ilgili yedi yüz kitap, makale, beste, tasnif ve piyes yay nlanm flt r. Fred Richard ve Arbry nin dedi ine göre ngiltere ve Amerika da Hayyâm n kitab n n bulunmad bir kitapl k yoktur. ngiliz askerlerinin kinci Dünya Savafl s ralar nda bu kitab devaml yanlar nda tafl d klar da söylenmifltir.

70 Hayyâm n Yaflam ve fiiirine Bir Bak fl Bu flöhret üç afla befl yukar tüm dünyada göze çarpmaktad r. Ancak, bu ün genel olarak Hayyâm a nispet edilen çevirilerine dayanan bir ün say - l r. Burada flu soru akla gelebilir; Hayyâm n as l ve gerçek rubaîlerine istinat edilebilecek için herhangi bir kaynak var m d r? 3. As l Rubaîlerin Kayna na Bir Bak fl Gerçekten Hayyâm a ait olan rubaîleri ona nispet edilen rubaîlerden ay rmak ve gerçek rubaîlerine dayanarak bu büyük alimin düflünceleri ve dünya görüflü hakk nda görüfl belirtmek her zaman araflt rmac lar n önem verdi i bir husus olmufltur. Çeflitli kaynaklarda Hayyâm a nispet edilen rubaîlerin say s on ilâ bin iki yüz aras nda de iflmektedir. Daha önce belirtti imiz gibi Hayyâm, 517 ilâ 530 y llar aras nda vefat etmifltir. Ondan bahseden ilk Farsça eser, Nizamiyi Aruzi-yi Semerkandî nin Dört Makale adl kitab d r. 550 y l nda telif edilen bu kitapta Hayyâm n flair oldu una dair hiçbir bilgi bulunmamaktad r. Bu durum 606 y l na kadar devam etmektedir. Hayyâm dan 85 y l sonras na kadar Farsça ve Arapça metinlerde onun flairlik yönünden bahsedilmemifltir. lk olarak merhum Mücteba Minovî yazd bir makalede mam Fahri Râzî nin risalesinin hafliyesinde kaydedilen bir rubaîyi tan tm flt r: Yarat c bu dünyay yarat rken, Neden onu noksan yaratt ; E er çirkinse bu çirkinlik ne içindir. E er güzelse bu çirkinlikler nedir. Dolay s yla, araflt rmac lar, 620 ilâ 741 y llar aras nda telif edilen befl esere istinaden Hayyâm a ait rubaîleri 18-20 rubaî olarak zikretmektedirler: 1. Fahri Râzî (telif: 606) et-tenbih (1 rubaî) 2. Necmuddin Râzî (vefat: 654) Mirsâdu l- bad (telif: 630) (1 tanesi tekrar toplam 2 rubaî)

Name-i Aflina 71 3. Cuveynî, Tarih-i Cihangüfla (telif: 728) (1 rubaî) 4. Abdullah Mustafa, Tarih-i Güzide (telif: 730) (bir rubaî tekrar) 5. Cemal Halil fiirvanî, Nuzhetu l-mecalis (telif: 731) 3 tekrar toplam 8 rubaî). 6. Muhammed b. Bedir Cacermî, Mûnisu l-ehrar (telif: 741), (4 tekrar toplam 13 rubaî). Ayr ca, dünya kütüphanelerinde Hayyâm a nisbet edilen rubaîlerle ilgili flu kaynaklar zikredilebilir: 1. Oxford un Badelyan Kütüphanesi nde bulunan 158 rubaî (865) 2. Ahmed b. Hüseyin Tebrizî nin Teraneha-yi Yâr adl kitab nda 10 bölüm (867) 3. Tarihçi Fredrih Roze nin nüshas tüm rubaîler (721) 4. Cambridge Üniversitesi, 252 rubaî (604) 5. Abbas Mezda n n nüshas, 654 rubaî (619) 6. Dublin de bulunan nüsha (658) 4. As l Rubaîlere stinaden Hayyâm n Dünya Görüflü: Hayyâm n birçok düflüncesi slâmî ö retilere dayanmaktad r. Bir veya birkaç rubaîsi, içerdi i icaz sanat ndan dolay, çok hofl bir terennüme sahiptir. Biz burada Hayyâm n as l rubaîlerine istinaden onun dünya görüflünü ve düflüncelerini dört ayr bölümde incelemeye çal flaca z: 1. Dünyevî zevklerin kal c olmamas, insan n fânî olmas, dünyan n vefas zl, dünya güzelliklerinin yok oluflu: Ey ak ll yafll sabah erken kalk, O toprak eleyen çocu a dikkatle bak, Ona ö üt ver ve de ki; topra yavafl ele, Çünkü Keykubad n beyni ve Perviz in gözü oradad r!

72 Hayyâm n Yaflam ve fiiirine Bir Bak fl 2. Varl k gerçeklerinin s n rs zl karfl s nda insan bilgisinin s n rl l : Bu varl k denizi gayb aleminden vücut bulmufltur Kimse bunun ne oldu unu anlamam flt r Herkes kendi düflünce ve hayaline göre bir fleyler söylemifl Bu yüzdendir ki, bu hakikat hakk nda kimse bir fley söyleyemez Bizim gelip gitti imiz bu hareketin ne bafl, ne sonu vard r Nereden gelip nereye gitti imiz hakk nda Kimse do ru bir fley söylememifltir. 3. Keder inanc na ra men yaradan a niçin ve neden sorusu: R z k ve ömrü ne uzat p, ne k saltabiliriz Az, çoktan öfkelenmek hakk m z yoktur flimizi hiç bir zaman kendi istedi imiz gibi Yapma imkan na sahip de iliz Allah tabiatlar (huylar ) yaratt nda Neden baz lar n az baz lar n çok yaratm fl E er iyi ise neden k rm fl Ve e er kötüyse bu ay p kime aittir

Name-i Aflina 73 4. F rsatlar ganimet bilip hayat n lezzetlerinden yararlanmak: Nevruz da bulut lalenin yüzünü y karken Kalk ve mey kasesine do ru yürü Çünkü bugün bakt n yeflillik Yar n senin mezar nda yeflerebilir Sabah vaktidir, ey naz nedeni Yavafl yavafl mey iç ve saz çal Çünkü buradakiler kal c de il Ve gidenlerden de kimse dönmemifltir.