ISBN Yaym Publication No: Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi eilt 1

Bu yaymm 5846 SaYl1i Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'na gore her hakkl Ba~bak<lnllk Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kanhgl'na alufr, Gerc;:ek veya tiizel kh?iler tarafjndan izinsiz (fogaltllamaz ve dagltllamaz. State Institute of Statistics, Prime Ministry reserves all the nghts of this publication. Unauthorised duplication or distribution of this publication is prohibited under Law No 5846. ISBN 975 19 1178 8 Yaym Publication No: 1831 Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi eilt 1 Tarihi istatistikler Dizisi Venetie/sl: Prof. Dr. $evket PAMUK Tar/hi istatistikter Dizisinin amael Turkiye'nin ge9mi~ine ili~kln istatistikset verileri ara~tlrmaerlarrn ve genet okurlann kullammrna sunmaktrr. Bu amac;:la herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmaemrn yonetiminde yurutulmekte olan (fah~malar ayn eiltler halinde yaylolanaeaktrr. State Institute of Statistics Historical Statistics Series, Vol. Director of Historical Statistics Series: Professor $evket PAMUK The purpose of the Historical Statistics Series is to col:ect, edit and present statistical materials about Turkey's past for the use of researchers and general readers. The series consists of Individual volumes prepared by experts who are leading authorities in their respective fields. Bu yayrn, ara~tlrmaerlardan gelen yogun talepler uzerine yeniden basltmr~tlr. This publication is re-published because of the intensive demand of the reseachers. 2. Baskl Second edition ilgili $UBELER RELATED DIVISIONS Vay," istekleri ic;:in(*) For publication order Doner Sermaye i~letmesi MiidurlUgii Revolving Fund Administration ~I + (312) 42534 23 + (312) 417 58 86 + (312) 417 64 40 1319 323 istatistiki veri ve bugi istekleri iqin For requests of statistical data and information Yaym, Haberle~me ve Halkla ili~kiler $ubesl Mudiirliigii Publications, Communications and Public Relations Division + (312) 418 50 27 + (312) 417 04 32 + (312) 417 64 40/213 244 + (312) 425 68 41 Kapak tasartml: Sadlk KARAMUSTAFA Devlet istatistik Enstitiisii Matbaasl - Ankara, Hazlran 2003 - State Institute of Statistics, Printing Division, June 2003 MrB: 2003 0712 500 Adet Copies

ONSGZ Gunumuz ve gelecegimizi iyi tasarlamak ve hedeflere ula~mak ge<;mi~imizi bilim, kultur ve uygarhk boyutunda iyi tammak ve degerlendirmekle mumkundur. istatistik kelime kokeni olarak Latincede "devlet" ve "durum" anlamml ta llyan "status"dan gelmektedir. istatistik devletin <;e~itli gostergelere gore durumunu saptamak uzere derlenen kimi saylsal veriler bi<;iminde anlam kazanml ltlr. Dunyada istatistik XVII. YuzYlla kadar dar ama<;h yalmz bilgi toplamaya yonelik yaptlml~, bu yuzylldan sonra devletin veri talebini kar lliamak amaci ile, nufus. olum, dogum ve go<;e yonelik bilgiler derlenmi~ ve matematik<;iler tarafmdan istatistik teorisi geli~tirilmeye ba~lanml ltlr. Gunumuzde istatistik olgusu toplumun tum kesimlerinin talep arz ili~kisinde ama<;lar dogrultusunda bilgilerinin derlenmesi. degerlendirilmesi, analiz edilerek yorumlanmasl ve kullamclya sunulmasl olarak ele almmaktadlr. EnstitUnun karan ile bilim adamlanmlz tarafmdan "Tarihi istatistikler Dizisi" olarak ele alman tarihi istatistiklerin sistematik bi<;imde yaylmlanmasl toplumumuzun temel yaplslm, birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr. Ge<;tigimiz 20 Yll i<;erisinde veri toplama ve analiz yontemlerinde ve bilgi sistemi olu lturmaya yonelik <;ok onemli a~amalar kaydedilmi~tir. Diger taraftan ge<;mi~e yonelik verilerin gunumuze ta~mmasmda ciddi zorluklar sozkonusudur. BHim adamlanmlz bu noktada ozverili <;ah!jmalan He bu zorlugu gidermede onemli atlhmlar ger<;ekle~tirmi llerdir. Hedefledigimiz sosyal, iktisadi ve kulturel atllim <;er<;evesinde, ge<;mi~imizin gelecegimizi kurma amacma yonelik degerlendirilmesi olgusunu ta~lyan Tarihi istatistik Verilerin guncel yaplda sunumu. analizi, degerlendirilmesi ve yorumuna yonelik <;ah~malarm ba~latllmasma katkllarmdan dolayl Saym Buyukel<;i Prof. Dr. Orhan GOVENEN'e, Proje yonetmeni ve yayml hazlrlayan Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, degerli hocamlz Saym Prof. Dr. Halil inalcik'a ve projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi ge<;en Enstitu mensuplarma te~ekkurlerimi iletirim. Prof. Dr. Mehmet KA YTAZ Ba~kan Devlet istatistik Enstitlisii

i~indekiler TABLE OF CONTENTS Savfa -----"- Onsoz III Preface III Sunu~ (prof. Dr. Orhan Giivenen) VII Preface (Professor Orhan Guvenen) VII Tarihi istatistikler Dizisi Ba~larken (Prof. Dr. Halil inalclk) IX As the Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalclk) IX Tarihi istatistikler Dizisi it;in Sunu~ (Prof. Dr. $evket Pamuk).,... XI Introduction to the Historical Statistics Series (Professor Sevket Pamuk) XI Onsoz XV Introduction XV ingilizce ozet XVII Summary in English XVII Tablo, Grafik ve Harita Listesi XXI List of Tables, Graphs and Map XXI Boliim I Osmanh Dl~ Kapsaml Ticaret istatistiklerinin 1 Chapter I The Content and Coverage of Ottoman Foreign Trade Statistics 1 BOlum II Osmanh Dllj Ticaret istatistiklerinin Eksiklcri ve SakmcalarI...... 9 Chapter II The Problems and Limitations of Ottoman Foreign Trade Statistics 9 Boliim III Osmanh Dl~ Ticaretinin Yeniden Dokumii, 1830-1913 13 Chapter III ARe-Construction ofottoman Foreign Trade, 1830-1913 13 Boliim IV 19. YuzYll Osmanh Dl~ Ticaretinde Genel Egilimler 23 Chapter IV General Trends in Nineteenth Century Ottoman Foreign Trade 23 Boliim V Alt Donemlere Gore 19. YiizyIl Osmanh Dllj Ticareti 29 Chapter V Sub-Periods m :'I.lineteenth Century Ottoman Foreign Trade 29 Boliim VI Mal Gruplarma Gore Osmanh Dl~ Ticareti 35 Chapter VI Commodity Composition of Ottoman Foreign Trade 35 Boliim VII Ulkelere Gore Osmanh Dl~ Ticareti 61 Chapter VII Country Distribution of Ottoman Foreign Trade 61 Kaynakt;a 79 Bibliography 79 V

SUN U ~ "Sorsan giinlere adlmm Ne oldugunu bilmezler, Ve bilmezler yerim yurdum neresi?" Anadolu Se19uklulan XII. YY. - Anonim - Sozlerin diinyasl insanlara binlerce yil bilgi ve duygu ta~ldl. SaYllarm diinyasml algllamakta zorlamyoruz. Sayllar, matematik anlamda kaotik, karma~lk ve belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sozlerin tamamlaylclsl oldu hep. Sozlerin diinyasml saydarm donyasl ile tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insanm oykiisii de kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algllamayl ve anlattml getirirler. istatistik, uygulamasl bilgi miihendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iiretmek karanhga l~lk gotiirmek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan dinamiginde tarihler, biiyiik olaslhkla, yeniden yazilacak ve <;ok farkh boyutlar, degerlendirmeler olacakttr. Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve <;ogulcu bir zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma yonelmek, kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en biiyiik katkisi, ge<;mi~i daha iyi anlamaya <;ah~lrken, bugiinii daha saghkh yorumlamak gelecegi daha az hatah dii~iinmek ve bilin<; uygarhgma getirecegi katma deger olacakttr. Bu dii~iince ve hasretle, Devlet istatistik Enstitiisii <;ah~malarmm 1988 Ylhnda, oncelik ta~lyan iit; projesi: ii<; ayhk milli gelir hesaplan, <;evre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmu~tur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iiriinii Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl a~an "istatistik Gostergeler: 1923-1990" yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger<;ekle~ti. Bu <;ah~ma, her YII giincelle~tirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yiizytl Tiirkiye istatistikleri ile ba~layan bu <;ah~malarm devaml 19. yiizyll ve diger yiizylllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi te~kil eden ara~tlrmalarm yaymlanmasl ~eklinde tasarlanml~ttr. Tiirkiye'de kaylt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, iran'da, Sel<;uk doneminde, Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin, ozellikle niifus ve ziraatta olu~turuldugunu ve biiyiik onem ta~ldlgml biliyoruz. Osmanh "Niifus ve Arazi Tahrir Defterleri" t;ok degerli kaylt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'm ya da Musul'un kii<;uk bir koyiinde kat; hane oldugu, ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin ve iilkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da yapllacak ara~ttrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizmet olacakttr. Devlet istatistik Enstitiisii'niin zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane" 1389'da kurulmu~tur. Bu nedenle Enstitii giri~inde, "Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926", VII

"Defterhane Kurulu~ Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in arrnagam ve ernaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii rnensubu oimaktan ve onun zaman i~'inde kaynagl olan Defterhane'nin rnensubu olrnaktan onur duyduk hep. DiE "Harzernli Bilgisayar Merkezi", "Pid Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi", "Ulug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi" adlarmm kaynagl bu dii~iince, bilgi ve tarih bilinci hasretidir. Devlet istatistik Enstitilsii Tarihi istatistikler Dizisi kapsammda, ilk a?amada. yaymlanmasl ongoriilen <;ah?malar ~unlardlr: Proje No.1 "19. YiiZYll Osmanh Dl~ Ticaret istatistikleri" Yoneten: Prof. Dr. $evket PAMVK Proje No.2 "Osmanh Niifus istatistikleri, 1500-1914" Yoneten: Prof. Dr. Cern BEHAR Proje No.3 "19. Yiizytl Osmanh Maliye istatistikleri" Yoneten: Prof. Dr. Yavuz CEZAR Proje No.4 "19. Yiizytl Osmanh Tanm istatistikleri" Yoneten: Prof. Dr. Tevfik GCRAN Proje No.5 "istanbul'da Fiyatlar ve Ceretler, 1453-1914" Yoneten: Prof. Dr. $evket PAMUK Gok degerli tavsiyeleriyle ~ah~malanmlza gii~ veren, hocamlz Saym Prof. Dr. HaW inalcik' a, liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiim «;ah~mada biiyiik emegi ge«;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, ara~itlrmalanyla projeye katllan Saym Prof. Dr. Cern BEHAR, Saym Prof. Dr. Yavuz CEZAR, Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu ara~tlrmalarm devarnmda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Prof. Dr. Mehmet K;\YT AZ' a, Ara~tlrma, Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNi'ye, Etiid ve Analiz Subesi Miidiiru Saym Serpil A YDEMiR' e, ~ube elemanlarmdan Saym Sule SOZER' e ve emegi ge«;en tiim Devlet istatistik Enstitiisu mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim. Prof. Dr. Orhan GUVENEN VIn

viet 'nin ilgi rih asl TARlHt tstattstikler DtZtSt BASLARKEN insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir topiumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl, yani uzerinde ya~adlgl belli toprak pan;asi, niifusu ve etnik yapisl, belli bir tarih sureei i<;inde meydana gelmi~tir. (:evrenin toplum uzerinde ve topiumun <;evre uzerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geii~me egilimieri kazamr. Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kuitiir yaplsl da bir tarihi siirecin uriinudiir. Yani bir milletin payla~ageidigi inan<; sistemi, ortak davram~ bi<;imleri onun nereye yonelecegini belirler. Keza her toplum, surekli degi~im i<;indedir, fakat genel de~f~im i<;inde degi~meyen, diren<; gosteren, yava~ degi~en belli bi<;imde yaptlar ve kahplar vardlr. Degi~imi biiin<;le yonlendirmek isteyen dinamik topiumlarda ge<;mi~teki biitiin bu faktorieri, kahp ve yapllarl, rakama donu~tiiriilen objektif ol<;ulerle saptamak hayati onem ta~lr. Mesela Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkil), topium yaplsl Osmanh imparatorlugu'nun dikkatle iziedigi aile tanmma dayanan ~ift hane sistemi dedigimiz belli bir tarim sisteminin sonucudur. Bugiin Turkiye'de insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikaiarmda, bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlarahnabilir. KIsaea soylemek gerekirse, bugun tarih ilmi, toplum hayatml bir biitiin olarak ele aimakta ve topium hayatlyia ilgili incelemeler iizerinde yogunia~ml~ bulunmaktadir. Bugiinu aniamak, tarihi sureei aniamakia mi1mki1ndur. Bu sadece ilmi merak konusu olarak ania~ilmamahdlr. Topiumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr. Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle mi1mki1ndi1r. Dogal olarak sorun, Turk topiumunun ge<;mi~i i1zerinde rakamlara dayanan a<;lk ve objektif bir bilgiye varmanm oiaslhk derecesidir. Ger<;ekte, Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarml Sib bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek i<;in olduk<;a karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir. Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri, maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek i<;in merkez ar~ivlerinde sakian an ayrmtlh listeler ve defterler di1zenlemi~lerdir. Binlerce tlmarhmn durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir. Obiir yandan klrsal boli1mde, vergi yi1kiimli1leri i<;in de Mufassal Defter-i Hakani'ler meydana getirilmi~tir. Bu defterlerde her vergi yi1ki1mlusunun tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve <;e~itli vergi oranlarml belirleyen bilgiler sistematik bir bi<;imde verilmi~tir. Mufassal defterler aym donemde Avrupa'da ve (:in'de vergi ve askerlik i<;in duzenlenen istatistik listelerinden bazl bakimlardan daha ileri ve ayrmtlhdlr. Bugun ar~ivlerimizde saylsl u<;bine yakia~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtth, guvenilir kaynakianmlzdlr. Bize kadar eri~ebilen en eski ornekleri 15. yi1zyll ortalarma kadar inmektedir. Bununia birlikte, bu <;e~it defterierin 14. yiizyii sonlarmda Ytldmm Beyazid (1389-1402) doneminde duzeniendigine dair belgesel kamtlar vardlr. Bu defterieri meydana getirmek i<;in her sancakta yerinde saylmlar yaptlmakta idi. Her sancak i<;in atanan bir yazlcl veya emin, yerinde dogrudan dogruya vergi yukumlulerini ve gorevlileri, eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler, sonra bu verileri yamndaki IX

katip belli bir sistem i.;inde defter haline getirirdi. SaYlmdan kat;:malan i'mlemek, vergi miktaruu en saghkh bit;imde saptamak i~in belli yontemler izlenmekteydi; arnegin. bir iiriiniin Yllhk miktanm belirlemek i.;in iit; ytlm ortalamasl ahmrdl. Koyliiniin saylmdan ka<;masma sebep olan sipahinin tlmarl elinden ahmrdl. Baylece en kapsamh ve giivenilir sonu<;lara varmaya.;ah~lhrdt ki, bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak bu saylmlan, gert;ek anlamda bugiinkii istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr. (,":iinkii 0 donemlerde, diinyamn abiir bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh imparatorlugu'nda da bu gibi saylmlar belli ama<;la, ozellikle vergileme amacl ile yaplhrdl. Bununla beraber, bu tarihi saylmlardan bugiinkii istatistik verilerine en yakm sonu<;lar elde etmek i<;in bazl yantemleri uygulamak olasldlr. Osmanh saytm defterlerinde en onemli problemlerden bid ~udur: Burada, genellikle, ki!j>i yerine hane, yani geni~ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi yiikiimliisii esas olarak hanedir. Vergi yiikiimliisii olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayim i<;ine ahmr. Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saylmlardan ger<;ek niifusu hesapiarna giri~imleri yapllml~tir. Vine niifus i<;in cizye defterleri onemlidir; fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnml~tir; kadmlar, <;ocuklar, hi~ kazanci olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmaml!;jtlr. Niifus i.;in oldugu gibi, ekonomik veriler i.;in de ozellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr. Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda. ozellikle giimriik ruznam<;e defterleri, en ayrmtth istatistik kaynaklanmlz arasmdadlr. Bu defterlerde giimriige tabi e~yavi getiren gemi kaptanlan, tiiccarlar, getirdikleri mallarm men~ei, miktar ve degerleri kaylthdlr. En altta, alman giimriik miktarl belirtilir. Ku~kusuz, ka<;ak<;ihgm geni~ boyutlara eri~tigi 0 donemler i<;in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr. Diikkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i.;in ~ehir ve kasabalarda yapllan diikkan sapmlan da ekonomi tarihi i<;in kapsamh ve onemli kaynakianmiz arasmdadir. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnafm diikkan sayisml olduk<;a dogru bi<;imde bilmekteyiz. Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~llamak i<;iil ozel sayimlar da yapmv;;tlr. Mesela, 1640 tarihinde ak<;adaki enflasyon ve a~irl fiyat artl~larl kar~lsmda. pazardaki biitun mallarl kalite ve i:h.;iileriyle fiyatlandiran narh defteri ~ok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada <;ok onemli ba~ka bir dizi. Temettiiat defterleri istatistik ara~tirmalan i.;in olaganiistii bir onem ta~lmaktadlr. SaYIsl onbinleri a~an bu defterler. Tanzimat sonrasi donemde irnparatorlugun biiyiik bir boliimiinde vergi matrahl olarak koyliiniin elindeki biitiin mallann saylmlm i<;ermektedir. Devlet istatistik Enstitiisii olaganiistii bir onem ta~lyan bu tarihi verilerin sistematik bi.;imde yaymlanrnasml ele almakla, yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunrnakla kalmamakta, aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kaqillaljltlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siire<; i<;in geliljlim <;izgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr. Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu onemli etkinlik alamm a<;tlgl i.;in i.;tenlikle tebrik etmek odevimizdir. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat tarih.;isi Prof. Dr. Sevket PAMUK'un se<;ilmiljl olmasmm bu etkinligin ba~ariya ula~rnasl i<;in bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim. Prof. Dr. Halil inalcik x

m k n l k 0 i i i TARiHi istatistikler DtZtSt i<;::in SUNUS Yaplsal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler Tiirkiye i<;inde bulundugumuz yiizytlda <;ok hlzh demografik, iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu1jtur. Bir ka<; temel gosterge ile ornekleyecek olursak, iilke nufusu 1920'lerin ortalarmda yakla1jlk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona Ula1jml~tlr. Niifus artl1jlan yiizylhn ikinci yansmda hlzh bir i<; go<; ve kentle~meyi de beraberinde getirmi1jtir. Kentli nufusun toplam i<;indeki payi yiizde 20'lerden yiizde 60'lara <;lkml~tlr. Son ytllarda nufusun artl1j oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du1ju~ler, Turkiye'nin demografik ge<;i1j surecini de yine hlzh bir bi<;imde ya1jadlgml gostermektedir. Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge<;tigi yaptlara ge<;i~i ya~aml~, tarlmm ekonomi i<;indeki payi yiizylhn ba~larmda yiizde SO'lerden 1990'larda yiizde 15'e kadar gerilemi1jtir. 1930'larm Dunya Bunahml k01jullarmda devlet destegiyle ba1jlayan ve 1960'larda karma ekonomi <;er<;evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci, iktisadi buyumeyi hlzlandlrml1j, ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml1jtlr. Turkiye'nin dunya ekonomisi i<;indeki yeri de yuzytl boyunca onemli degi1jiklikler gostermi1jtir. Yuzytlm ba1jlarmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra<; eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930'lardan itibaren yerini i<; pazara yonelik sanayile1jme stratejisine terk etmi1jtir. 1960'h ve 1970'li Yillarda sanayi uretimi hlzla artarken, Tiirkiye bu uretim kapasitesini dl1j pazarlara yoneltmekte gecikmi1jtir. 1980'lerden itibaren sanayi uriinleri ihracatl on plana <;lkarken, Avrupa'dan Orta Dogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butiinle1jme hedeflenmektedir. Turkiye 21. yuzytla i~te bu hlzh donu1jumlerin derin sanctlartyla ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar arayi1jlarl ir;inde girmektedir. Demografik ve iktisadi donu~umler toplumsal yaptlarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi1jtir. Yuzytlm ba1jmda nufusun yuzde 80'inin klrlarda ya~adlgl, tanm aglrhkh bir toplumdan, bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml1j yaptlarma ge<;i1j sureci, toplumsal ve siyasal yapllarda da onemli degi1jikliklere yol a<;ml~tlr. Devletin i<;eriginden toplumsal yaptlara, egitimden saghk hizmetlerine, sosyal guvenlikten kulturel etkinliklere kadar pek <;ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler, <;e1jitlilikler ve zenginlikler goriilmektedir. Bu geli~melerin onemli bir boliimunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol<;mek miimkundur. Cumhuriyetin ilk ytllarmda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstitusu, 0 tarihten bu yana soziinu ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni1j kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma buyiik onem vermi1jtir. Bir nesil oncesiyle XI

kar~ala~tinldiglbda bugull niifus, tai'l III, i;;giicli, ekoilomi gili temel konulanil yamslra egitim, saghk, kultiir, c;evi'e, adalet, sosyal guv~mlik, E'nerji ve turizrn gibi c;ok c;e~itii alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam, c;e~itlilik ve gih'enilirlik baknnmdan onemli geli~meler gostermi~tir. Buna kan;>lhk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesi'nin devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabanuillz son derece smlrh kalmaktadlr. Bu konularda yaymlanml~ verilerin de c;e~itli sorunlan bulunmaktadlr. Bugiin ara9tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyet'in erken donemlerine ve 20. yiizyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr. Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan ic;inde siirekliligi vardlr. Diinkii yapdar bugiinkiileri belirlemektedir. Giiniimiize 191k tutabilmek, 19. yiizylhn ve hatta daha oncesinin yapllanm daha iyi anlayabilmek ve onlan daha geni~ bir c;erc;evede tartl~abilmekle miimkun olacaktlr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek ic;in, 19. yuzytlda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonuc;lanm ve ula~tlgl noktayl, ekonomide, toplumda ve de'vlet yaplsmda ortaya 91kan geli9meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi olc;ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir. Boylece hem tarihi siireklilikler hem de kmlma ya da donum noktalarl daha saghkh bir bic;imde yorumlanabilecektir. Aynca Turkiye'nin uzun donemli geli9me C;izgisini ba~ka illkelerle birlikte kan;)lla~tlrmah bir C;eI'{;evede incelemek miimkiin olacaktlr. Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem guniimuziin donii~iimlerinin daha iyi anla~llabilmesi hem de uluslararasl kar91la~tlrmah c;ah9malara zemin hazlrlanmasl yalmzea Turkiye'ye ()zgii bir gereksinim degildir. Ozellikle son otuz yd ic;inde Batl Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve j-\<;ya'ya kadar pek c;ok iilkede, hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel araljltlrmactiarm giri9imleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~lami9tlr. Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletleri'nde, Kanada'da AVI'upa'mn ve Latin Amerika'mn <;e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan c;ah~malarla ba~laml~tlr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, ingiliz tarihc;i B.R. Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istadstikleri iizerine yaymlandtgl cilder, bilim diinyasmda biiyiik yankilar uyandlrml~ ve kar~lla~tirmah tarihi <;ah~malar ic;in c;ok onemli bir olanak yaratml~tlr. Turkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli <;ah9malarm ba~lattlmasl, hem guniimuzdeki hem de yakm ge<;mi~teki geli~meleri anlamaya C;ah~an bilimsel <;abalara yeni bir soluk kazandlracaktlr. Kaldl ki, 20. yuzyll oncesinde <;e~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin <}ok istisnai bir yeri vardlr. YuzYlllar boyu geni~ bir cografyayl yoneten merkeziyet<;i Osmanh burokrasisinin, 16. yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir. Toplanan verilerin bir boliimiinu bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir. Ayrlca, 19. yuzyllda yapllan saylmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak C;e~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden gec;irildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmactlarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr. XII

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak, yakm ge~mi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmactlarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir. Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha ayrmtlh ve daha yeterli bir bi~imde ortaya konulmasl hedeflenmektedir. Bu ama~la 19. yiizytldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~lanm olu~turan niifus, tanm, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri, hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bi~imde derlenmektedir. Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yiiriitiilmekte olan bu ~ah~malar, ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr. Tarihi Verilerin Sorunlarl Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasi, ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor. RR. Mitchell'in lsrarla vurguladlgl gibi, devletlerin 20. yiizyll oncesinde topladlklan veriler, ~agda~ anlayl~ ve yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma ama~lanyla toplanmaktaydl. Bu dar yakla~im, hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kapmlmaz olarak etkilemi~tir. Aynca, 20. yiizytloncesinde teknolojik ve idari etkinligin ~ok slmrh oldugunu, devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~iya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir. Bunlarm yamslra, siyasal kaygllar da, 20. yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarm giivenirliklerine golge dii~iirebilmekteydi. Slmrh ama~lar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ~agda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek miimkiin degildir. Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin, bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur. Nitekim, son Yillarda yaymlanan pek ~ok ara~tlrma ve monografta niifus saylmlarmdan biit~elere, tarimsal iiretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin ~e~itli sorunlan, eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartl~tlmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya ~lkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indeki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki slmrlara gore onemli farkhhklar gostermesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklarma i~aret etmektedir. ~agda~ ama~larla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda, eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl goriilmektedir. Ote yandan, hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman i~inde nast! kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ~ok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol a~abildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir siizge~ten ge~irmeden yaymlamak, kabul edilebilir bir yakla~lm olmayaeaktlr. Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" ~er~evesinde yaymlanaeak ~ah~malarda, eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor aneak bilimsel apdan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye miimkiin oldugu kadar ele~tirel yakla~arak, bu malzeme, kendi i~ tutarslzhklarl miimkiin oldugu ol~iide aylklandlktan sonra, xm

verilerin kapsarnlan, toplanrna yonternleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartl~tlarak yaymlanacaktlr. Diziyi yiiriiten uzrnanlar olarak hedefirniz, eldeki tarihi malzerneyi dikkatle siizge.;ten ge~irdikten sonra, <:agda~ anlayl~a en yakm ve.;agda~ istatistiklerle kar~tla~tlrliabilecek dizilel' olu~turrnaktadlr. Ancak, gosterecegirniz tiirn titizlik ve ozene kar~m, daha farkh arna~larla ve anlayl~larla toplanan bu verileri, yiizytllrnlzm ~agda!? anlayl~ ve yonternleriyle derlenen dizileriyle kaqnla~tlrrnak ve oniarla birlikte kullanabilrnek kolay olrnayacaktlr. Bu nedenle, sundugurnuz tarihi verileri kullanacak ara$tlrrnacllarm, uzun donernli kar~lla~tlrrnalar yaparken, iki tiir veri arasmdaki arna~, kapsarn ve teknik farklanm dikkate alrnalan gerekecektir. Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel rnalzerneyi tiiketrnedigini de ozellikle belirtelirn. Bu ciltlerdeki rnalzernenin otesine ge~erek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turrnak rniirnkiindiir. Ornegin; daha kii.;iik idari birirnler diizeyinde verilere ula$rnak isteyen ara$tlrrnactlar, yaymlanrnarnl$ ar$iv rnalzernelerini veya eski harflerle yaymlanrnl$ ~ah$rnalart kullanabileceklerdir. Daha ayrmtlh ~ah$rnalar yaprnak isteyen ara$tlrrnactlar i~in, her cildin sonunda bir kaynak~a yer alrnaktadlr. Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba$kam Prof. Dr. Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~arnalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik Enstitiisii Ba$kam Prof. Dr. Mehrnet KA.ITAZ da yardlrnlarml esirgerneyerek dizinin devarnml sagladl. 1994 ylhnm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisii'nde diizenlenen Tarihi istatistikler Sernineri'ne kattlan Prof. Dr. Tuncer BULUTAY, Mehrnet GENe, Prof. Dr. Halil inalcik, Prof. Dr. ilber ORTAYLI, Prof. Dr. Halil SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yal~m TUNCER ile DiE.;ah~anian degerli gorii~ ve ele~tirileriyle bu diziye onernli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazlh~l slrasmda, Tarihi istatistikler Dizisi i.;in ayrl ayn ciltler hazlrlarnakta olan ~ah~rna arkada~larirn Prof. Dr. Cern BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR ve Prof. Dr. Tevfik GCRAN'm gorii~lerinden de yararlandlrn. Kendilerine te~ekkiir ederirn. "Tarihi istatistikler Dizisi".;er.;evesinde yaymlanan/yaymlanacak ciltlerin bugiinkii Tiirkiye'nin yapllarmm ve donii~iirnlerinin daha iyi anla~llrnasma katklda bulunacagml urnuyor, tiirn okurlara ve ara~tlrrnacllara yararh olrnasml diliyoruz. Prof. Dr. $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticisi XIV

k ONSOZ Bu cildin amaci, 19. yiizyllda Osmanh dl~ ticaretine ili~kin verileri derleyerek genel okurlarm ve ara~tlrmactlarm kullammma sunmakttr. Bu amat;la hem yaymlanml~ resmi Osmanh istatistikleri hem de bu verilerin eksikleri ve sakmcalarl nedeniyle ba~ka kaynaklarl da kullanarak yapllan t;ah~malarm sonw;lan ayrmtth tablolar halinde yaymlanmaktadlr. 19. YilZYll Osmanh dl~ ticaretine ili~kin verileri biraraya getirirken yapllacak ilk i~ resmi olarak yaymlanan tilm Osmanh dl~ ticaret istatistiklerini ozetlemek ve yeniden yaymlamak olurdu. Nitekim, Devlet istatistik Enstitiisil eski Genel Mildurlerinden eelal Aybar 1939 Ylhnda yine bu Enstitil tarafmdan basdan Osmanh bnparatorlugunun Ticaret Muvazenesi 1878-i913 ba~hkh t;ah~masmda Osmanh dl~ ticaret istatistiklerini t;e~itli tablolar halinde derleyerek, yontem ve kapsamlarma ili~kin bir onsozle birlikte yaymlaml~tlr. Elinizdeki kitabm Birinci ve ikinci Bolilmlerinde 1878-1913 donemini kapsayan Osmanh dl~ ticaret istatistiklerinin kapsaml kullandlklan yontemler ve sorunlarl ayrmtdl olarak tartl~ilmaktadlr. Aynca, kitabm altmci ve yedinci bolilmlerinde yaymlanml~ Osmanh istatistikleri ozet tablolar halinde sunulmakl.adlr. Osmanh dl~ ticaret istatistiklerinde pek t;ok yararll bilgi vardlr. Drnegin, bu istatistikler 1878 sonrasi donemde iilkelere gore Osmanlt dl~ ticareti ile temel iiriinlere gore ihracat konusunda ayrmtlh bir tablo sunmaktadlr. Ancak, yaymlanml~ Osmanh istatistiklerin t;e~itli eksiklikleri ve sakmcalarl da bulunmaktadlr. Her~eyden once, Osmanh dl~ ticaret istatistikleri ancak 1878 yilmda yaymlanmaya ba~laml~tlr. Elimizdeki bilgilerden, 1878 Ylhndan once dl~ ticaret istatistiklerinin dilzenli ve kapsamh olarak toplanmadlgl anla~tlmaktadlr. 1878 yllmdan itibaren yaymlanan resmi istatistiklerin ise, hem 0 donemin gozlemcilerinin hem de son Yillarda iktisat tariht;ilerinin belirttikleri gibi, ciddi sorunlan oldugu anla~ilmaktadlr. Birinci ve belki de en onemli sorun kapsama ili~kindir. Pek t;ok maim t;e~itli nedenlerle resmi istatistiklerin kapsaml dl~mda blrakildlgl anla~tlmaktadlr. ikinci olarak, resmi istatistiklerde ithalatm bile$imi hakkmda verilen bilgiler yetersiz kalmaktadlr. ithalat kalemleri arasmda verilen "Saire" kategorisinin toplam ithalat tutarlarl it;indeki payi yiizde 40 ile yiizde 50 arasmda degi$mektedir. Ot;ilncil olarak, Osmanh istatistiklerinde transit ticaret yeterli bir bit;imde tammlanmamakta, ozel ve genel ticaret tammlan t;e~itli sorunlar yaratmaktadlr. Nihayet dordiincu olarak, yaymlanan Osmanh istatistiklerinde ihracat kalemlerinin fiyatlanm silrekli olarak piyasa fiyatlarmdan dii~iik, ithalat kalemlerinin fiyatlarmm ise bir olt;iide yiiksek gosterildigi anla~ilmaktadlr. Boylece ortaya, hem kapsam at;lsmdan slmrh hem de ozellikle Osmanh dl~ ticaret dengesi at;lsmdan yamltlcl bir tablo t;lkmaktadlr. Yaymlanml~ dl~ ticaret istatistiklerinin artlk bilinen eksiklikleri ve sorunlan nedeniyle, 19. yiizytl Osmanh dl~ ticareti hakkmda ayrmtlh bilgiler sunarken resmi istatistiklerle yetinmek miimkiin olamazdl. Bu durumda ba~ka kaynaklardan ve t;ah~malardan da yararlanmak yoluna xv

gidilmi;>tir. En ayrmtlh olarak da ilk kez 1984 plmda yaymlanall bir t;ah;>madan yaradamldl. Bu t;ah;>mada Osmanh Devlpti'nin ticari ili~kiler i<;inde bulundugu ttim tilkelerin yaymlanml? dl~ tiearet istatistikleri kullamlarak 1830-1913 doneminin her ph i<;in Osmanh dl~ tiearetinin yeniden doktimti yapllml?tl.bu cilue sozkonusu <;ah;>mamn sonu<;lart ayrmtlh olarak kullamlmakta ve bu sonu<;lar resmi istatistiklf~r ile kar~lla;>tlrtlmaktadlr! II. Sozkonusu <;ah~mada ilk a;;ama olarak Osmanh Devletinin ticari ili;>kiler i<;inde oldugu ttim tilkelerin yaymlanml;> istatistikleri Avrupa ve Amerika Birle;;ik Devletleri'ndeki <;e~itli ktitiiphanelerden toplanml~tlr. Aneak bu iilkelerin istatistiklerinde verilen bilgileri Osmanh ithalat ve ihraeat kalemlerine donii;;ttirebilmek i<;in pek <;ok ek hesaplama yapmak gerekmi~tir. Boyleee resmi istatistiklere ek olarak 19. yiizyll Osmanh dt;> ticareti konusunda ayrmtlh bir tabla <;lkml;>tlr. Bu yeniden dokiim i~lemini yaparken izlenilen yontem elinizdeki kitabm D<;iineii Boiiimiinde tartl;>tlmaktadlr. Diger iilkelerin dl;; tiearet istatistiklerini kullanarak ger<;ekle;;tirilen bu yeniden dokiim i;;leminin sonu<;lart ise kitabm Dordiineii ve Be;>inei Boliimlerinde tablolar halinde sunulmaktadlr. Dordiineii Boliimde 19. yiizyll Osmanh dl;; tiearetinin uzun donemli egilimleri ele almmakta, Be;;inei Boliimde ise Osmanh ihraeat ve ithalatl alt donemler halinde ineelenmekte ve bu alt donemler diinya ekonomisindeki geli~melerle ili~kilendirilmektedir. Kitabm son iki boliimiinde ise yeniden dokiim i;>iemi sonw;ian ile Celal Aybar tarafmdan derlenen Osmanh resmi istatistikleri birlikte kullamlarak iilkelere ve mal gruplarma gore Osmanh dl;; tieareti ele almmaktadn'. Altmel Boliimde 1830-1913 doneminde Osmanh ihraeatmm ve ithalatmm temel mallara ve belli ba;>h mal gruplarma gore ayn ayrl dokiimii verilmektedir. Nihayet yedinei ve son boliimde de iilkelere gore Osmanh ihraeatl ve ithalatt hakkmda ayrmtlh tablolar sunulmaktadlr. Boyleee bu dltte resmi Osmanh istatistikleri ozet olarak yaymlamrken oularm eksikleri ve sorunlart da tartl~llmaktadlr. Bunun yamslra Osmanh Devleti'nin tieari ili;;kiler i<;inde oldugu iilkelerin istatistiklerini kullanarak ger<;ekle;;tirilmi~ bir yeniden dokiim i;;leminin sonu<;lart da resmi Osmanh verileriyle kar;;lla;;tlrllarak yaymlanmaktadlr. Farkh kaynaklar kullamlarak ortaya pkartlan bu ayrmtlh tablo sayesinde okurlarm ve ara;;nrmactlarm 19. yiizyll Osmanh dl;; tieareti konusunda daha kapsamh ve daha saghkh degerlendirmelere ula;;abileeeklerini umuyoruz, Son olarak bu kitabm yayma hazlrlanmasl slrasmda biiyiik yardunlarml gordiigiim Ara~tlrma, Tetkik ve istatistik Teknikler Dairesi Ba;;kam Saym Siihendan EKNi'ye, Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiR'e, ;;ube elemanlarmdan Saym Sule SOZER'e ve ayrtea Saym Figen TASKIN'a te;;ekkiirlerimi belirtmek isterim. Prof. Dr. Sevket PAMUK (1) Pamuk (1984). XVI

SUMMARY IN ENGLISH OTIOMAN FOREIGN TRADE IN THE NINETEENTH CENTURY This is the first volume ofa new project called the Historical Statistics Series being published by the State Institute of Statistics of Turkey for the use by researchers and general readers. In this first stage, the aim ofthe Series will be to provide a detailed quantitative picture ofthe social and economic legacy inherited from the Ottoman period by the Republic ofturkey. For this purpose, separate volumes on the population, agriculture, foreign trade, public finances and other aspects of the late Ottoman period are now being prepared by specialists who are leading authorities in their respective fields. It is possible today to gather some of these historical data from the Ottoman archives. In addition, the censuses and various statistics published by the Ottoman state during the 19th century are available from various libraries. It is well known, however, that in the period before the 20th century, the data collected by states often served the purposes of conscription and tax c-ollection. This rather narrow purpose has inevitably influenced both the coverage and the methods of collection of these data. It also needs to be remembered that before the 20th century, the technological and administrative capacities ofthe states and their abilities to collect reliable information were quite limited. For this reason, it is often difficult to accept the existing quantitative material, both published and unpublished, as statistics in the modern sense. In the studies and volumes to be published as part of the Historical Statistics Series project, then, the goal will be to approach the existing historical materials critically. As far as possible, the internal inconsistencies of the data will be eliminated, they will be checked against other sources of information and they will be published with a discussion regarding their coverage, methods of collection and degree of reliability. Despite all the care and attention, however, it will be necessary for the users ofthe historical series presented in these volumes to take into account the differences in terms of purpose, coverage and method between the series for the 19th and early 20th centuries and those available for the present day. It should also be stressed that the data to be published as part of this Series cannot exhaust the available quantitative materials. It is often possible to go beyond the material presented here and construct more differentiated and detailed series. For example, those researchers wishing to obtain data for smaller administrative units can make use of unpublished archival materials or more detailed series available from publications in the Ottoman language. For these purposes, each volume will include a bibliography at the end. XVII

This volume presents the foreign trade series for the Ottoman Empire for the period before 1914. In bringing together data on Ottman foreign trade in the nineteenth century, the best place to start would be the official Ottoman foreign trade statistics which began to published in 1878. In fact, these official statistics have already been compiled, summarized and published with an introductory discussion in 1939 by Mr. Celal Aybar, a former director of the State Institute of Statistics. In Chapters I and II ofthe present volume, the coverage, methodology and the limitations of these official Ottoman foreign trade statistics for the period 1878-1913 examined in detail. In Chapters VI and VII these published statistics are presented in summary form, in terms of the commodity composition and country distribution of both Ottoman exports and imports. There is a good deal of useful information in the Ottoman foreign trade statistics. Most importantly, these statistics present detailed information regarding commodity composition of exports and the country distribution of both exports and imports. At the same time, however, the official Ottoman statistics have various shortcomings and problems. Above all. they began to be published only in 1878. While data is available for individual customs gates, foreign trade figures were apparently not collected on a regular and comprehensive empire-wide basis before this date. Both the contemporary observers and the recent studies by economic historians have made clear that the foreign trade statistics published after 1878 have some problems. One of the most important problems concerns coverage. For a variety of reasons, some important goods are excluded from the officially published statistics. Secondly, the official statistics are inadequate concerning the commodity composition of Ottoman imports. The share in total imports of the category "other" fluctuates between 40 to 50 percent of all imports during this period. Thirdly, transit trade is not satisfactorily defined in these statistics. creating a variety ofproblems. Finally. in the published Ottoman statistics, the price of exports are consistently undervalued and the prices of imports are, to some extent, overvalued. As a result, there emerges from the official statistics a misleading picture regarding Ottoman trade balances. These problems are discussed in Chapter II of the present volume. Because ofthese limitations of the official statistics, it would not have been sufficient for the purposes of this volume to merely summarize and publish them. Under these circumstances. we made use of other sources and studies. This volume relies especially on a study first published in English in 1987 by Sevket Pamuk which attempted a complete reconstruction ofottoman foreign trade for the period 1830-1913 utilizing for each year of this period the published foreign trade statistics of all the countries with which the Ottomans maintained commercial relations. In the first stage ofthat study, the published foreign trade statistics of all the other countries were collected from various libraries in Europe and North America. It was then necessary to make a series ofcalculations to convert the figures given in those statistics to Ottoman exports on a f.o.b. basis and to Ottoman imports on a c.i.f. basis. The methodology ofthis reconstruction procedure as well as the methods followed for the resolution ofvarious problems encountered are discussed in detail in Chapter III of the present volume. The results of this reconstruction in terms aggregate figures for both Ottoman exports and imports as well as a brief discussion of long term trends an growth rates are are presented in Chapters IV and V of the present volume. Chapter IV examines the long term trends and XVIII

Chapter V presents a periodization of nineteenth century Ottoman foreign trade. One important problem concerns the changing borders of the Ottoman Empire in this period. Chapter IV addresses this issue and reviews the changing borders of the Ottoman Empire as defined for the purposes of this reconstruction. The Ottoman statistics presented all figures in gold linked ottoman Liras. The reconstruction procedure utilized British pounds sterling in all calculations~ Comparisons of the two sets offigures are possible since the exchange rate remained unchanged at 1.10 Ottoman Lira = 1 British pound sterling during the period 1844-1913. In the last two chapters ofthe volume, available information on the commodity composition and country distibution of Ottoman foreign trade for the period 1830-1913 are presented by making use of both the official Ottoman statistics as compiled by Mr. Aybar for the period 1878-1913 and the results of the reconstruction procedure by Mr. Pamuk for the period 1830-1913. Chapter VI presents detailed tables for the commodity composition of Ottoman exports and imports. Finally, Chapter VII provides detailed tables for the country distribution of Ottoman exports and imports for the period 1830-1913 by making use ofboth sources ofdata. It is hoped that as a result of this comparative study, readers of this volume will be able to obtain a more critical and in depth perspective on the foreign trade ofottoman Empire during the nineteenth century. XIX

TABLO, GRAFiK VE HARfTA LisTESi Tablo 2.1 Osmanh istatistiklerindeki ihracat fiyatianyla ingiliz istatistiklerindeki Osmanhdan ithalat fiyatlarmm 10 2.2 Osmanh istatistiklerinde aym maim ithalat ve ihracat fiyatlarmm kar~lia~tlrilmasi.............. 11 3.1 Osmanh istatistiklerindeki verilere gore Osmanh dl~ ticareti, 1878-1913.... 18 4.1 Yeniden dokiim i~lemi sonm;lanna gore Osmanh dl:;; ticareti, 1830-1913...... 25 5.1 Osmanh di:;; ticaretinin ydhk biiyiime hlzlan, 1840-1913 29 5.2 Sanayile~en iilkelerle Osmanh ticaretinin ydhk biiyiime hlzlan, 1840-1913...... 30 5.3 Anadolu'nun be:;; biiyiik limanmdan Yllhk ortalama ihracat, 1819-1912 33 6.1 Mal gruplarma gore Osmanh ihracatmm bile:;;imi. 1911-1913 '" 36 6.2 Mal gruplanna gore Osmanh ithalatmm bile:;;imi, 1911-1913... 36 6.3 Ba:;;hca ihra«; mallannm degeri ve toplam ihracat i«;indeki payi, 1878-1913... 37 6.4 Ba:;;hca ihra~ mallannm miktar, deger ve ortalama fiyatl. 1878-1913... 40 6.5 Ba:;;hca ithal mallarmm degeri ve toplam ithalat i~indeki payi, 1878-1913... 48 6.6 Mal gruplanna gore ba:;;bca ithal mallannm degeri ve toplam ithalat i~indeki payl, 1878-1913... 53 6.7 Ba~hca ithal mallannm miktari, 1878-1913... 59 7.1 {Tlkelere gore ihracat, 1830-1913 61 LIST OF TABLES, GRAPHS AND MAP Tables 2.1 A comparison of export prices in the Ottoman statistics with prices of imports from the Ottoman Empire in the trade statistics of U.K. 10 2.2 A comparison of the prices of imports and exports of the same commodities in the Ottoman foreign trade statistics 11 3.1 Annual Ottoman foreign trade according to the offical Ottoman trade statistics, 1878-1913 18 4.1 Annual Ottoman foreign trade according to the results of the reconstruction procedure, 1830 1913 25 5.1 Annual rates of growth in Ottoman foreign trade, 1840-1913 29 5.2 Annual rates of growth in Ottoman foreign trade with industrialized countries, 1840-1913....... 30 5.3 Average annual exports from the five leading ports of export In Anatolia, 1819-1912 33 6.1 The commodity composition of Ottoman exports, 1911-1913 36 6.2 The commodity composition of Ottoman imports, 1911-1913 36 6.3 Total values for leading export commodities and their share in total exporu, 1878-1913 37 6.4 Total quantities, values and average prices for leading export commodities, 1878-1913 40 6.5 Total values for leading import commodities and their share in total imports, 1878-1913 48 6.6 Total values for leading import commodities and their share in total imports by commodity group, 1878-1913 53 6.7 Quantities for leading import commodities, 1878-1913 59 7.1 Country distribution of exports, 1830-1913 61 XXI

Tablo Savfa Tables page 7.2 Olkelere gore ithalat, 1830-1913 62 7.3 Ulkelere gore toplam ihracat degf'ri ve ba >hca mallarm toplam ihracat i~indeki payl, 1840-1913 62 7.4 Ulkelere gore toplam ithalat degeri ve ba~hca mallarm toplam ithalat i~indeki payi. 1840-1913 66 7.5 Ulkelere gore ithalat ve ihracat degerleri. 1878-1913...... 68 Grafik 3.1 Osmanh ithalat ve ihracati, 1878 1913....... 20 3.2 Osmanh dl~ tiearet dengesi, 1878 1913...... 21 4.1 Osmanh dl > tieareti, 1830-1913 26 Harita 4.1 Dl > tiearetin yeniden dokiimii kapsammda Osmanh Devleti'nin degi~en slmrlan 1830-1913...... 24 7.2 Country distribution of imports. 1830-19B 62 7.3 Total exports and the shares of leading commodities by country, 1840-1913 62 7.4 Total imports and the shares of leading commodities by country, 1840-1913 66 7.5 Export and import values by country, 1878-1913 68 Graphs 3.1 Ottoman exports and imports, 1878-1913 20 3.2 Ottoman foreign trade balance, 1878 1913 21 4.1 Ottoman foreign trade, 1830-1913. 26 Map 4.1 The changing borders of the Ottoman for the purposes of the reconstruction procedure. 1830 1913 24 XXII