ENERJİ ÜRETİMİ VE KÜRESEL ISINMA: FEN EĞİTİMİ ÇEVRE DOSTU DAVRANIŞLARA NEDEN OLABİLİR Mİ? Kılınç A, Boyes E, Stanisstreet M, Skamp K, Rodriguez M, Malandrakis G, Fortner R, Taylor N, Chhokar K, Dua S, Ambusaidi A, Cheong I, Kim, M., ve Yoon, HG. ÖZET Son yıllarda eğitimin çevre dostu davranışlara neden olabileceği yönünde bir beklentinin olduğu gözlenmektedir. Ancak genelde çevre konularındaki eğitimin davranış üzerinde güçlü bir etkisi yoktur. Bu çalışma bazı özel davranışların faydası ile ilgili inançlar ile bu davranışları yapmaya olan niyet arasındaki ilişkileri incelemektedir. Aralarında Türkiye nin de bulunduğu toplam 11 ülkeden 12627 öğrenci çalışmanın örneklemini oluşturmuştur. Bu sunumda öğrencilerin küresel ısınmanın azaltılmasında nükleer enerji ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı ile ilgili düşünceleri ele alınmıştır. Davranışın faydasına olan inanç ile o davranışı yapmaya olan niyet arasındaki ilişki üretilen bazı indisler sayesinde ölçülmüş ve böylece bir kişinin bir davranışın etkililiğine olan inancı arttıkça o davranışı yapmaya olan niyetin artabileceği ile ilgili veriler elde edilmiştir. Farklı ülkelerde bazı farklı davranışlar ile ilgili bu indislerin kıyaslanması ile davranış değişimi yönünde eğitimin etkililiği anlaşılabilir. GİRİŞ IPPC nin buzul erimeleri ile ilgili tartışmalı iddaları, East Anglia üniversitesi nin e-maillerinin sızdırılması ve karbon emisyonlarının sınırlandırılması amacıyla düzenlenen Kopenhag Konferansının başarısız olması gibi son gelişmelere rağmen günümüzde bilim adamları arasında küresel ısınmanın reel bir fenomen olduğu konusunda bir consensus bulunmaktadır. Ayrıca güvenilir kaynaklar küresel ısınmanın geniş bir çevresel bozulmaya ve bunun da ekonomik (Stern, 2007), politik (Solana, 2008). ve sosyal (IPCC, 2007) yaşamı tehdit edeceğini ifade etmektedir. Küresel ısınmanın tahmin edilen sonuçları düşünüldüğünde, karbon salınımlarının azaltılması ile ilgili çalışmalar acilen planlanmalıdır. Bu süreçte insanların sera gazı salınımına yapmış olduğu katkının azaltılması da gereklidir, nitekim insanlar çevre ve küresel ısınma anlamında etkili olan birçok davranışı göstermektedirler (Jensen and Schnack, 2006). Çevre eğitiminin amaçları ile ilgili birçok tartışma olmasına rağmen, küresel ısınmanın azaltılmasının gerekliliği de düşünüldüğünde, amaçlardan birinin öğrencilerin daha çevre dostu davranışlara yönelik olarak hazırlamak olmalıdır. (Jurin and Fortner, 2002). Sonuçta, etkili bir çevre eğitimi (formal veya informal) çevresel bozulmaya karşı açılan savaşta önemli bir argümandır. Çevre dostu davranış modellerinin geliştirilmesiyle ilgili birçok çabanın olduğu gözlenmektedir (Kollmus and Agyeman, 2002). Ancak bazı genel tutumların ilgili davranışlarla ilişkisini çalışmada bazı sınırlılıkların olduğu açıktır.özellikle bilgi, tutum ve davranış arasındaki ilişkiler diğer birçok faktöründe devreye girmesiyle zayıflamaktadır. Bu tip faktörlere sosyal normlar (Cialdini, Reno and Kallgren, 1990), fiziksel engelleyiciler ve destekleyiciler (Coraliza and Berenguer, 2000) ile öz yeterlilik (Devine Wright, Devine Wright and Flemming, 2004) örnek olarak verilebilir. Bu faktörlerden her biri düşünülen çevre dostu davranışa göre değişebilir.bu durumu engellemek için Boyes, Skamp ve Stanisstreet (2009) katılımcıların bazı özel çevresel davranışları yapmaya olan niyetleri ve o davranışların bir çevre problemini (küresel ısınma) gidermede olabilecek etkileri ile ilgili inançları ölçen bir anket geliştirdiler. Ayrıca olumlu ve olumsuz motive ediciler bu tarz özel bazı davranışlar için bile etkili olabilir ve farklı kültürlerde farklı şekillerde ortaya çıkabilirler. Küresel ısınmanın azaltılacaksa, bu çeşitliliklerin algılanması oldukça önemlidir, sonuçta birçok ülkedeki insanların karbon salınımının azaltılmasıa
ortak bir katkısının olması gerekmektedir. Bu nedenden dolayı normalde çalışma İngiltere de başlatılmış olmasına rağmen Türkiye nin de aralarında bulunduğu diğer kültür ve ülkelere de genişletilmiştir. Amacımız aşağıdaki gibi bazı araştırma sorularına cevap bulmaktır: 1 Öğrenciler hangi oranda belirli bazı çevre dostu davranışları yapmaya niyetliler? Biz bu ölçümü Davranışa olan Niyet olarak adlandırdık. 2 Öğrenciler çeşitli özel davranıların küresel ısınmayı azaltmada etkili olacağına hangi oranda inanıyorlar? Bu ölçümü Davranışın inanılan Faydası olarak adlandırdık. 3 Davranışa olan Niyet ile Davranışın inanılan Faydası arasında hangi oranda matematiksel ilişkiler var? Bu tarz ilişkiler inancın arttırılmasıyla davranı değişikliklerinin yaratılması prensibine dayanarak Eğitimin Potansiyel Etkililiği gibi yeni bir ölçümü incelememizi sağlamıştır. 4 Farklı ülkelerde yaşayan öğrencilerde bu ölçüm ve indisler açısından ne gibi farklılıklar var? METOT Anket tasarımı ve uygulanması Bu çalışmada İngiltere de kullanılmak üzere geliştirilmiş olan yeni bir kapalı anket formundan yararlanılmıştır (Boyes, Skamp and Stanisstreet, 2009). Dolayısıyla kullanımdan önce anketin geri çevirisi (back-translation) yapılmıştır. Bu aşamada anket Türk araştırmacı tarafından Türkçe ye çevrilmiş, daha sonra bir İngilizce dil uzmanı Türkçe anketi tekrar İngilizce ye çevirmiş, elde edilen bu çevirlmiş İngilizce form anketin orjinal geliştiricileri ile birlikte dil ve anlam bütünlüğü bakımından tekrar incelenerek anket Türkiye örneklemine uyarlanmıştır. Anketin kapak sayfasında öğrencilerin sınıfları, yaşları ve cinsiyetleri sorulmuştur. Anketin ilk bölümünde öğrencilerin çevre dostu davranışları yapmaya olan niyetleri (Davranışa olan niyet derecesi) sorgulanmıştır Bu bölümde Elektriğimizin çoğu rüzgar, güneş ve dalga gücünden üretilmiş olsaydı, elektrik için daha fazla para ödeyebilirdim gibi güncel hayattan örnekler kullanılmıştır. Ayrıca bu bölümde ulaşum, ev, besin ve enerji üretimi gibi temalarla ilgili 20 madde yer almıştır. Temalardan enerji üretimi bu sunumun içeriğini oluşturmaktadır. Anketin ikinci bölümünde ise, öğrencilerin birinci bölümdeki özel çevre koruma davranışlarının küresel ısınmayı ne kadar azaltacağı ile ilgili algıları (Davranışın etkililiğine olan inanç) sorgulanmıştır. Dolayısıyla bu bölümde de ilk bölümdeki maddelerle eşleşen toplam 20 madde bulunmaktadır. Ancak bu bölümde maddeler örneğin Eğer elektriğimizin çoğu rüzgar, güneş ve dalga gücünden karşılanmış olsaydı, küresel ısınma azalacaktı şeklinde hazırlanmıştır. Gerçek ankette ilk ve ikinci bölümdeki maddeler öğrencilerin eşleşmeleri algılamalarına izin vermemek için farklı sırada sorulmuştur. Maddeler eşlendiği içiniki bölümdeki muhtemel cevap seçenekleri de tarafımızdan anlamsal olarak eşlenmiştir. Bu durum öğrencinin bir davranışı yapmaya olan niyetinin derecesi ile o davranışın küresel ısınmayı azaltmada faydalı bir etkisinin olacağına olan inancının derecesi arasındaki ilişkileri görmemizi sağlamıştır. Anket, 11 ülkeden toplam 12,627 (11-18 yaş arası) öğrenci tarafından doldurulmuştur (Tablo 1). Anket normal sınıf ortamında, öğrencilerin ders öğretmeni ve araştırmacılardan birinin eşliğinde doldurulmuştur. Ayrıca öğrencilere verilen bilgilerin gizli tutulacağı ifade edilmiştir. Bulguların analizi ve indislerin üretilmesi Öncelikle Davranışa olan Niyet Derecesi ve Davranışın İnanılan Faydası ile ilgili cevapların ülkelere gore dağılımı ortaya çıkarılmıştır. Bunu takiben Davranışa olan Niyet Derecesi ile Davranışın İnanılan Faydası arasındaki ilişkileri belirlemek için bazı yeni indisler hesaplanmıştır. Örneğin Scatter Grafiğinde Davranışa olan Niyet Derecesi y eksenine Davranışın İnanılan Faydası x eksenine yerleştirilerek regresyon eğrisi incelenmiştir. Bu regresyon modeli daha önce anlamsal olarak eşleştirilmiş olan anket bölümlerinin istatistiksel olarak da eşleştirmiştir. Bu ewğrinin eğimi Eğitimin Potansiyel etkililiği (küresel ısınma konusunda) adında bir ölçüyü göstermektedir. Diğer bir deyişle bu 1
ölçüm bir öğrenci bir davranışın etkililiğine ne kadar çok inandırılırsa o kadar davranışı yapmnaya niyetlenecektir prensibini temel almaktadır. Doğrusal ve dik bir regresyon eğrisi düz ve dik olmayan bir eğriye gore eğitim girdisinin daha yüksek olacağı davranışları temsil etmektedir. Grafik 1 bahsedilen bu durumu temsil etmektedir. Grafik 1 e dikkatli bakıldığında bu prosedürün iki farklı yeni indisi de üretebileceği gözlenmiştir. Bu indisleri Davranışa olan Doğal İsteklilik ve Davranışa olan Doğal Direnç olarak adlandırdık. Bunlardan ilki öğrencilerin bir davranışın küresel ısınmayı önlemede etkisiz olacağını düşünse bile o davranışı yapmaya olan niyetinin derecesini, ikincisi ise öğrencinin davranışın etkililiğine çok fazla inansa bile o davranışı yapmama niyetinin derecesini göstermektedir. BULGULAR Davranışa olan Niyet Derecesi ve Davranışa olan İnanç Derecesi (Tablo 1) Öğrencilerin Davranışa olan Niyet Derecesi bakımından, 11 ülkeden öğrencilerin % 39 u yenilenebilir kaynaklardan üretilen enerji için daha fazla para ödeyebileceğini, %24 ü ise nükleer enerjiden üretilen elektrik için daha fazla ödeyebileceğini belirtmiştir. Ancak öğrenciler ve ülkeler arasında bu konuda bazı farklılıklar dikkati çekmiştir. Ummanlı ve Hint öğrenciler yenilenebilir kaynakları en çok oranda desteklerken, İngiliz öğrenciler bu bakımdan en az isteklilerdir. Nükleer enerjiden elektrik için ise Avustralya ve İngiltere en az kabul gören yerler iken, bu konuda en olumlu ülke Hindistan olmuştur. Davranışın İnanılan Faydası ile ilgili değerlere bakıldığında tüm ülkelerdeki öğrencilerin % 68 i yenilenebilir kaynakların küresel ısınmayı azaltacağına inanırken, % 48 nükleer enerjinin bu anlamda bir katkıda bulunacağını düşünmektedir. Yenilenebilir enerjiye Singapur ve İspanyadaki öğrenciler daha fazla güvenirken, Hintli öğrenciler nükleer enerjiye en fazla inananlardır. Eğitimin Potansiyel Etkililiği ve Davranışa olan Doğal Direnç (Tablo 2) Yenilenebilir enerji için Eğitimin Potansiyel Etkililiğinin ortalama değeri (11 ülkenin toplamında) 0.21 dir. Bu indisin nükleer enerji için değeri 0.16 olup bu değer küresel ısınma önünden nükleer enerjini faydaları konusunda genç bireyleri ikna etmenin davranış değişikliğinde daha az etkili olacağını göstermektedir.eğitimin Potansiyel etkililiği indisi için, ülkeler arasında hem yenilenebilir enerji hem de nükleer enerji açısından bir çeşitliliğin olduğu gözlenmiştir. Yenilenebilir enerji için en yüksek değer Avustralya ve Singapur daki öğrencilerden gelirken en düşük değer Ummanda görülmüştür. Bu durum yenilenebilir enerjilerin faydaları ile ilgili bir öğretimin Avustralya ve Singapurda Ummana gore davranış değişikliği açısından daha başarılı olacağını göstermektedir. Nükleer enerji için, en yüksek değer Hindistan da en düşük değer ise Brunei de gözlenmiştir. Diğer bir deyişle nükleer enerjiye yönelik tutumların değiştirilmesinde Hindistanda verilecek bir eğitim Brunei den daha başarılı olacaktır. Burada tartışılacak bir diğer indis ise Davranışa olan doğal dirençtir. Bu değer öğrencilerin bir davranışın küresel ısınmayı azaltmada faydalı olacağına ikna edilse bile o davranışı yapmaya yönelik doğal bir direnç göstermesini ifade etmektedir. Diğer bir açıdan öğrencilerin yenilenebilir ve nükleer enerjilerin kullanımının desteklenmesini olumsuz etkileyen motivatörlerin etkililik derecesidir. Bu indisin yenilenebilir enerji için değeri ülkeler genelinde 0.42, nükleer enerji için 0.55 dir. Bu durum öğrencilerin zihinlerinde nükleer enerjinin kabul edilmesinde yenilenebilir enerjilere göre daha fazla olumsuz motivatörlerin olduğunu göstermektedir. Ülkeler arasında bu indisler incelendiğinde, yenilenebilir enerji için en yüksek değer İngiltere de, nükleer enerji için ise Avustralya da gözlenmiştir. TARTIŞMA Bu çalışmada küresel ısınmanın azaltılmasında etkili olabilecek iki farklı enerji üretim şekline yönelik öğrencilerin tutumlarını incelenmiştir. Hemen hemen bütün ülkelerde nükleer enerji için yenilenebilir enerjilere göre daha az destek görmektedir. Bu duruma paralel olarak bütün ülkelerde çok az öğrencinin nükleer enerjinin küresel ısınmayı önlemedeki etkisinin yenilenebilir enerjilere göre daha 2
fazla olacağını düşünmüştür. Görüldüğü üzere olumsuz motivatörler nükleer enerinin kabul edilmesinde yenilenebilir enerjilerinin kullanımının arttırılmasına göre daha fazla etkili olmuştur. Genç bireylerin çevre ile ilgili pratiklerinin eğitim yoluyla değiştirilmesi konusunda çeşitli indisler geliştirilmiştir. Bu noktada yenilenebilir enerjiler için yapılacak eğitim nükleer enerji için yapılacak eğitime gore daha fazla başarı potansiyeline sahiptir. Türk öğrenciler yenilenebilir enerjilerin kabul edilmesinde ortalama bir yere sahipken, nükleer enerjinin kabul edilmesinde ortalamanın çok az oranda üzerindedir. Bulgularımız öğrencilerin yenilenebilir ve nükleer enerjilerin kullanımı konusunda ikna edilmesi için yapılacak bir eğitimin öğrencilerin bu enerjileri kabul etmesinde etkili olabileceğini ancak birçok ülkede bu konuda bazı direnç yaratıcı faktörlerin olduğunu göstermiştir. Bu direncin altında yatan nedenleri göstermenin önemli olduğunu düşünüyoruz. Sonuçta kavram yanılgıları veya aşırı abartılmış korkulara yönelik olarak verilecek bir eğitim etkili olabilir. KAYNAKÇA Boyes, E., Skamp, K. and Stanisstreet, M. (2009). Australian secondary students views about global warming: beliefs about actions, and willingness to act. Research in Science Education, 39 (5), 661-680. Cialdini, R.B., Reno, R. & Kallgren, C. (1990). A focus Theory of Normative Conduct: Recycling the Concept of Norms to Reduce Littering in Public Places. Journal of Personality and Social Psychology. 58 (6), 1015-1026. Corraliza, J.A., & Berenguer, J. (2000). Environmental Values, Beliefs and Actions, a Situational Approach. Environment and Behaviour. 32 (6), 832-848. Devine-Wright, P., Devine-Wright, H., & Fleming, P. (2004). Situational influences on children s beliefs about global warming and energy. Environmental Education Research. 10 (4), 493-506. IPCC (2007). Intergovernmental Panel on Climate Change, Fourth Assessment Report (AR4). (Mart 2009 da http://www.ipcc.ch/ adresinden indirildi). Jensen, B.B. & Schnack, K. (2006). The action competence approach in environmental education. Environmental Education Research, 12 (3-4), 471-486. Jurin, R. R., & Fortner, R. W. (2002). Symbolic beliefs as barriers to responsible environmental behavior. Environmental Education Research, 8 (4), 373-394. Kollmus, A., & Agyeman, J. (2002). Mind the gap: why do people act environmentally and what are the barriers to pro-environmental behaviour? Environmental Education Research. 8 (3), 239-260. Solana, J. (2008). Climate change and international security: paper from the High Representative and the European Commission to the European Council (S113/08). (http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/reports/99387.pdf: accessed March 2009). Stern, N. (2007). Stern Review on the economics of Climate Change: Executive Summary. (http://www.hm-treasury.gov.uk/sternreview_index.htm; accessed March 2009). 3
Grafik 1 Tablo 1 Eğitimin Potansiyel Etkililiğinin hesaplanmasında kullanılan grafik Öğrencilerin nükleer ve yenilenebilir enerjiler konusunda Davranışa Olan Niyet derecesi ve Davranışın Faydasına olan İnanç derecesi Davranışa olan niyet derecesi (% kesinlikle veya büyük ihtimalle daha çok öderim) Believed Effectiveness of Action (% küresel ısınmayı azaltmada çok veya yeterli oranda etkili olur) Ülke Yenilenebilir enerji Nükleer enerji Yenilenebilir enerji Nükleer enerji Avustralya 33 10 67 38 Brunei 36 36 68 42 Yunanistan 39 25 62 39 Hindistan 49 49 70 60 Umman 50 33 63 53 Singapur 43 22 78 59 Güney Kore 36 19 69 59 İspanya 48 14 78 37 Türkiye 38 30 63 53 ABD 37 14 66 43 Ingiltere 23 10 64 47 Ortalama 39 24 68 48 Tablo 2 Öğrencilerde yenilenebilir ve nükleer enerji konusunda Eğitimin Potansiyel Etkililiği ve Davranışa olan Doğal Direnç Eğitimin Potansiyel etkililiği Davranışa olan Doğal Direnç Ülke Yenilenebilir enerji Nükleer enerji Yenilenebilir enerji Nükleer enerji Avustralya 0.32 0.10 0.43 0.68 Brunei 0.14 0.08 0.47 0.56 Yunanistan 0.13 0.12 0.44 0.55 Hindistan 0.25 0.26 0.36 0.33 Umman 0.07 0.13 0.40 0.52 Singapur 0.31 0.21 0.35 0.50 Güney Kore 0.24 0.20 0.42 0.54 İspanya 0.29 0.18 0.35 0.61 Türkiye 0.11 0.11 0.43 0.48 ABD 0.27 0.18 0.41 0.60 Ingiltere 0.23 0.15 0.53 0.64 Ortalama 0.21 0.16 0.42 0.55 4
5