ÖZEL EĞİTİM PROGRAMLARINDA İŞ EĞİTİMİ PROGRAMI ve SOSYAL YAŞAM BECERİLERİNİN ÖNEMİ ÖZET Özel eğitim okullarında yer alan iş eğitimi programı; öğrencinin zihinsel-bedensel gelişiminin artması, düzenli iş yapabilme alışkanlıklarının kazandırılması ve kişiliğinin gelişmesi açısından büyük önem taşır. Bu program içerisinde toplumsal uyum becerileri, iş eğitimi ve akademik dersler yer almaktadır. Programın amacı, çocuğun günlük ve sosyal yaşamını bağımsız olarak sürdürebilmesi için gerekli olan mutfak becerileri, ev işleri becerileri,el becerileri ve sosyal yaşam becerileri gibi becerileri bağımsız olarak yapabilmesini sağlamaktır. Aynı zamanda çocuğun üretici bir birey olarak topluma katılabilmesi için gerekli olan bilgi ve becerileri öğretimine yönelik çalışmalarda bu proğram içinde yapılmaktadır. Çocukların, beceri kazandırmaya yönelik yapılan çalışmalar, yapılandırılmış ortamda hedeflenen kazanıma ulaşıncaya kadar sürdürülür. Çocukların bu becerileri bağımsız yapması, her zaman bu becerileri sosyal ortama transfer edebileceği anlamına gelmez.bu transferin gerçekleşebilmesi için farklı uygulamalara gereksim duyulmaktadır. Çocukların kazandığı beceri sosyal ortama transfer etmeleri onların toplum içinde daha bağımsız birey olmalarına hizmet eder. Bu amaç doğrultusunda çocukların yapılandırılmış ortamda öğrendikleri mutfak beceriler ev işi becerileri ve günlük yaşam becerileri gibi becerileri gerçek ortamda uygulatılarak bu becerileri sosyal ortama transfer etmelerinin sağlanması amaçlanmıştır. Bu çalışma; uygun çalışma koşullarına sahip bir kafede 18-23 yaşlar arasında üç farklı tanıdaki (otizm, down sendromu, fenülketonorli ) 2 kız 2 erkek toplam 4 öğrenci ile öğrencileri ile yapılmıştır. Öğrencilerin iş eğitimi programında okulda hazırlanan yapılandırılmış ortamda öğrendikleri toz alma, bulaşık yıkama yer süpürme, çay hazırlama tost yapma masa hazırlama toplama becerilerinin yanı sıra sipariş alma, adisyon yazma ve benzeri becerileri, sosyal ortama genellemelerini sağlamak amacı ile öğrencilere haftada iki gün ve iki saat bir kafe ortamında bu beceriler uygulattırılmıştır. Çalışma süresi boyunca öğrenciler serbest gözlem yöntemi ile gözlenerek uyguladıkları becerilerin günlük değerlendirilmesi yapılmıştır. Çalışmaların çocuklar üzerindeki etkisi kafe çalışanları, müşteriler ve aileler ile görüşülüp değerlendirilmiştir. Yapılan görüşmeler ve gözlemler sonucunda 18 yaş ve üstündeki zihinsel engelli bireylere, uygun eğitim ve çalışma koşulları bir araya getirildiğinde, sosyal yaşama daha kısa sürede entegre oldukları görülmüştür. Yapılan çalışmalarda ailelerin kaygı düzeylerinin azaldığı, engelli bireylerin öz güvenlerinin artarak sosyal yaşam becerilerinde daha başarılı oldukları gözlenmiştir.
AMAÇ Bu çalışmada özel eğitim okullarında uygulanan iş eğitimi, toplumsal uyum becerileri ve akademik derslerde öğretilen becerilerin, sosyal yaşama transfer edilmesi amaçlanmıştır. ÖNEM Özel eğitim, çoğunluktan farklı ve özel gereksinimli çocuklara sunulan, üstün özellikleri olanları yetenekleri doğrultusunda kapasitelerinin en üst düzeye çıkmasını sağlayan, yetersizliği engele dönüştürmeyi önleyen, engelli bireyi kendine yeterli hale getirerek topluma kaynaşmasını ve bağımsız, üretici bireyler olmasını destekleyecek becerilerle donatan eğitimdir. (ataman,03) Günümüzde zihinsel yetersizliğe sahip olan bireylere iş ve meslek kazandırmak onları ekonomik açıdan bağımsız hale getirmek özel eğitim alanının önemli amaçlarından biri sayılmaktadır. Bu amaçla zihinsel öğrenme yetersizliği olan bireylere yardım ve destek götürebilmek, bağımsız yaşam becerileri kazandırabilmek, kişisel, sosyal ve topluma uyum yeteneklerini geliştirebilmek, gerçekçi bir benlik yapısı oluşturabilmek, güven duygusu geliştirmelerine rehberlik edebilmek ve var olan gizil güçlerinin farkına varabilmelerini sağlamak için eğitim en önemli araç olarak kullanılmalıdır. (şahsuvaroğlu, N.T, özürlüler 2007) Sosyalleşme gereksinimi tüm insanların yaşam kalitesi açısından hayati bir önem taşımaktadır. Diğer insanlar gibi özürlü bireyler de sosyal ilişkiler kurabilmek için fırsatlara gereksinim duyarlar. Pek çok aile özürlü çocuklarının sosyal gereksinimlerini karşılamak konusunda stres yaşamaktadır (Aktarılmıştır,Turnbull ve Turnbull, 1997). Ruef (1995), özellikle otistik ve zihin özürlü çocuk annebabalarının, çocuklarının aile dışındaki insanlarla ilişki kurmasını ve arkadaş edinmelerini nasıl sağlayabilecekleri konusunda bilgi istediklerini ifade etmektedir. Çocuğun özrünün sebep olduğu, sosyal ilişkilere ayrılacak yeterli zaman bulamama, özürlü çocuğa çevrenin gösterdiği olumsuz tepkiler gibi sorunlar nedeniyle, özürlü çocuk gibi diğer aile bireyleri de sosyal ilişkilerle ilgili problem yaşayabilmektedir (Aktarılmıştır, Kırcaali-İftar, 1997a). (KURT,2001) Uygulanan bu çalışma, zihinsel yetersizliğe sahip bireylerin öğrendikleri bilgi ve becerileri sosyal yaşamda uygulayarak, özgüvenlerinin artması ve ailelerinin gelecek kaygılarının azalması açısından önemlidir. YÖNTEM Bu çalışma, fenilketenorli, otizm ve down sendromu tanısındaki 18-23 yaş arası toplam 4 (2 kız 2 erkek) öğrenci ile Ankara ilinde, ikaros kafede yapılmıştır. Serbest gözlem yöntemi ile çalışmalar yürütülmüştür. Yapılan çalışmalar gözlemler sonucu tutulan kayıtlarla değerlendirilmiştir. GİRİŞ Özel Eğitim Nedir? Özel eğitim; özel eğitim gerektiren bireylerin, eğitim ve sosyal gereksinimlerini karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile özel eğitim gerektiren bireylerin bireysel yeteneklerine dayalı, gelişim özelliklerine uygun ortamlarda sürdürülen eğitimdir.(m.e.b. 2001)
Özel Eğitim Okullarında Yer Alan Programlar Okul Öncesi Programında; Oyun Yazı Çalışmaları Jimnastik Sosyal Beceriler Dil Konuşma Becerileri Öz Bakım Becerileri Müzik Çalışmaları Dikkat Artırıcı Beceriler Görsel Sanatlar İle İlgili Çalışmalar yer almaktadır. İlköğretim Programında; Akademik Becerilere Hazırlık Çalışmaları Kavram Çalışmaları Okuma Yazma Çalışmaları Matematik Çalışmaları Sosyal Beceriler Dil Konuşma Becerileri Öz Bakım Becerileri Dikkat artırıcı Beceriler Görsel Sanatlar ile ilgili çalışmalar Beden eğitimi Müzik Çalışmaları yer almaktadır Sosyal Yaşam Becerileri İŞ EĞİTİMİ AHŞAP BOYAMA CAM BOYAMA EBRU TAKI TASARIMI ÖRGÜ İŞLERİ BONCUK İŞLERİ GALOŞ YAPMA BASİT YİYECEK VE İÇECEKLER HAZIRLAMA KAĞIT İŞLERİ ALÇI İŞLERİ YOĞURMA MADDELERİ TEKSTİL İŞLERİ BAHÇE İŞLERİ AKADEMİK ÇALIŞMALAR MATEMATİK TÜRKÇE HAYATBİLGİSİ MÜZİK RESİM BEDEN EĞİTİMİ DERSLERİ TOPLUMSAL UYUM BECERİLERİ ÖZBAKIM BECERİLERİ KİŞİSEL TEMİZLİK VE BAKIM GİYECEKLERİMİZİN KULLANIMI GÜNLÜK YAŞAM BECERİLERİ EV İŞLERİ GİYSİLERİMİZİN BAKIM VE DÜZENİ EV TEMİZLİĞİNDE KULLANILAN ARAÇ-GEREÇLER 3 EV TEMİZLİĞİ VE DÜZENİ 4 MUTFAKTA KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER 5 MUTFAK TEMİZLİĞİ VE DÜZENİ TOPLUM YAŞAMINA KATILMA 1 PARA İLE İLGİLİ İŞLERİMİZ 2 ALIŞVERİŞ YAPMA VE TÜKETİCİ HAKLARI 3 YOLCULUK YAPMA 4 TOPLU YERLERDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR 5 MESLEKLER 6 BİLGİSAYAR ÖĞRETİMİ 7 TOPLUMSAL İLETİŞİM BECERİLER
TOPLUMSAL UYUM BECERİLERİ DERSİ Zihinsel öğrenme yetersizliği olan bireylerin eğitimlerinin temel amacı, bu bireylerin, yaşamlarını bağımsız olarak devam ettirmek için gerekli olan becerileri kazandırmaktır. Bu amaçla, zihinsel öğrenme yetersizliği olanlara, okul öncesi dönemden başlayarak güvenli ve bağımsız yaşam becerileri kazandırmaya yönelik eğitsel birtakım düzenlemelere yer verilmektedir. Programda yer alan becerilerin uygulama alanı olarak okul içinde bulunan atölyeler, yapılandırılmış sınıf ortamı, ev ortamı, yakın çevre vb.leri kullanılmaktadır. Bu tür becerilerin birçoğunun zaman ve mekân sınırlılığı nedeniyle ortamında gerçekleştirilmesi güçtür. Bu nedenle ailelerin eğitilerek bu tür etkinliklerin eve taşınması öğrencilerin beceri eğitimine orada devam etmesi önem kazanmaktadır. (M.E.B,2001) Günlük yaşam becerileri, ev içinde ve ev dışında bağımsız olarak yaşamı sürdürebilmek, kişisel bakım ve görünüşü koruyabilmek için gerekli olan ev içi becerileri (yemek hazırlama, yiyecek depolama, temizlik, giysi yıkama, ütü yapma, giysileri tamir etme, görünüşü düzeltme, telefon etme, misafir ağırlama, yatak yapma becerileri gibi) ve toplum kaynaklarını kullanma becerileri (şehir içi ve dışı seyahat etme, alışveriş yapma, lokantada yemek yeme, muayene olma gibi) olarak sınıflanabilmektedir (Varol, 2004). İŞ EĞİTİMİ DERSİ İş eğitimi dersi konularla ilgili bilgi ve beceri kazandırmanın yanında, öğrencinin kişiliğinin gelişmesi, düzenli iş yapabilme alışkanlıklarının kazandırılması açısından da büyük önem taşır. İş eğitimi dersinin; çocuğun günlük yaşamını bağımsız olarak sürdürebilmesi ve üretici bir birey olarak topluma katılabilmesi için gerekli olan bilgi ve becerileri kazandırmak gibi temel amaçları olduğu dikkate alınarak, çalışmalar her öğrencinin gereksinim duyduğu alanlara göre belirlenmelidir. Bu dersin işlenişinde, konuların özelliğine göre olabildiğince gerçek ya da yapılandırılmış ortamlardan yararlanılmalıdır. İş eğitimi dersi diğer derslerin uygulama alanı niteliğindedir. Bu nedenle dersler arasında paralellik sağlanmalı, diğer derslerde teorik olarak işlenen konuların bu derste uygulama olanağı yaratılmalıdır.(m.e.b,2001) AKADEMİK DERSLER Akademik derslerde, görsel-işitsel algı, iletişim becerileri, okuma, yazma, konuşma, dinleme, izleme, varlıklar arasında ilişkilendirme, sayılar ve sayma çalışmaları, basit işlemler, canlılar, insan, çevre, vücudumuz, ritim, denge, temel hareketler, oyun, düzen alıştırmaları gibi programlar yer almaktadır.
BOŞ OLAN ŞEKERLİKLERE ŞEKER DOLDURMA MASALARA ŞEKERLİK KOYMA KÜLLÜKLERİ MASALARA KOYMA SANDALYE VE MASALARI DÜZENLEME TOST YAPMA TOZ ALMA ÇAY DEMLEME BULAŞIK YIKAMA
TOZ ALMA CAM SİLME SİPARİŞ ALMA ADİSYON ÇAY, KAHVE, ORALET, HAZIRLAMA SERVİS YAPMA VE MAKARNA YAPMA LAVABO OVMA PATATES KIZARTMA GÖZLEME YAPMA MEYVE SIKACAĞI KULLANMA SALATA YAPMA MEYVE SEBZE YIKAMA MEYVE SEBZE DOĞRAMA YİYECEK VE İÇECEKLERİ SERVİS YAPMA BECERİLERİ UYGULANMIŞTIR.
SONUÇ ve ÖNERİLER Uygulanan bu çalışmada, zihinsel engelli bireylerin yapılandırılmış ortamlarda öğrendikleri becerileri sosyal yaşama transfer etmeleri sağlamıştır. Öğrenciler, okulda öğrendikleri kazanımları farklı ortamlarda uygulama, iletişim kurma, olay sıralama, neden-sonuç ilişkisi kurma, çözüm üretme, sorumluluklarının farkında olma, sorumluluklarını bağımsız yerine getirme, başladıkları işi bitirme becerilerini kazanmışlardır. Yapılan gözlem ve görüşmeler sonucunda: Aileler; Çocuklarının okulda öğrendikleri becerileri sosyal yaşamda bir iş yerinde uyguladıklarını görmenin kaygı düzeylerini azalttığını Çocukların kafedeki kazanımlarının ev yaşantısınada olumlu bir şekilde yansıdığını, İletişim becerilerinin geliştiğini, ifade etmişlerdir. Kafe müşterileri; Zihinsel engelli bireylerle aynı ortamı paylaşma ve iletişim kurma fırsatı yakaladıklarını, Zihinsel engelli bireylere karşı duyarlılık kazandıklarını, Çalışmanın bir parçası olarak toplumsal bir görevi yerine getirdiklerini ifade etmişlerdir. Kafe çalışanları; Öğrencilerimizle geçirdikleri süreçte, öğrencilerin sosyal yaşam gelişimi ve adaptasyonunun arttığını, Bağımsız iş yapabilme becerilerinin geliştiğini Zihinsel engelli bireylerle iletişim kurma da yaşadıkları kaygılardan kurtulduklarını İş yüklerinin azaldığını Zihinsel engelli bireylerle keyifle çalıştıklarını ifade etmişlerdir. Zihinsel engelli bireylerin sosyal yaşamda yer almalarını sağlamak için bu gibi çalışmalara daha fazla yer verilmelidir. Toplum zihinsel engelli bireylerle ilgili bilgilendirilmeli ve sosyal kaynaşmanın uygulanacağı projeler yapılmalıdır. İş yerleri bu çalışmalar ile ilgili bilgilendirilerek teşvik edilmelidir. KAYNAKÇA 1. Ataman, Prof Dr. Ayşegül; Özel Eğitime Giriş. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık 2003. 2. M.E.B, İlköğretim OkuluOrta düzeyde Öğrenme Yetersizliği (Eğitilebilir)Olan Çocuklar Eğitim Programı, ANKARA, 2001 3. KURT, Onur, Zihin Özürlü Çocuk Annelerinin Aile Özelliklerine İlişkin Algılamaları İle Çeşitli Ailesel Değişkenleri Arasınki İlişkilerin İncelenmesi, ESKİŞEHİR 2001 4. ŞAHSUVAROĞLU, Necdet Tuna, Ülkemizde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği Olan Çocuklara İş Ve Meslek Eğitimi Veren Okullara İlişkin Bir Durum Saptaması Ve Öneriler, Özürlüler2007 Congress and Brief Book, İstanbul 2007