TMMOB Çevre Mühendisleri Odası V. ULUSAL ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ ARITMA TESİSLERİ KURULMASI, İŞLETİLMESİ VE ELEMAN EĞİTİMİ, ATAKÖY ATIKSU ARITMA TESİSİ ÖRNEĞİ Ahmet SAMSUNLU İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Maslak-İstanbul ÖZET Sürdürülebilir Gelişme dünyadaki doğal kaynakların korunması ile sağlanabilir. Doğal kaynakların en önemli öğelerinden birisi de sudur. Suyun kirletilmemesi ve kullanılmış suların yönetmelik ve standartlarda istenilen seviyede arıtılması su kaynaklarının çok amaçlı kullanımını sağlayacaktır. Bu nedenle yeterli sayıda arıtma tesisi kurulmalı ve bu tesislerin verimli çalışması sağlanmalıdır. Sürdürülebilirlik ve Kalkınma kavramı içinde dünya ülkelerinin büyük bir çoğunluğunun yeterli sayıda arıtma tesisi kurduğu ve başarılı şekilde işlettiği söylenemez. Ülkemizde son yıllarda özellikle büyükşehirler ve sahil beldelerinde kurulan arıtma tesislerinin sayısı ve çevre koruma konusuna verilen önemin, getirilen yasal sorumluluklar ve Avrupa Birliği'ne uyum çerçevesinde her geçen gün artmasına rağmen, bu tesislerin işletilmesine çeşitli nedenlerle gereken önem verilmemektedir. Bu nedenlerin başında belediye başkanlarının ve idarecilerinin, bu tesislerin önemini kavrayamaması ve gereken ilgiyi göstermemesi gelmektedir. Tesislerin yasa ve yönetmeliklerde öngörülen kontrollerinin yeterli seviyede veya hiç yapılmaması, eğitilmiş mühendis, teknik eleman ve diğer personelin bulunmayışı, amirlerince verimsiz olduğu düşünülen elemanların arıtma tesisinin sürgün yeri olarak görülmesi, artan elektrik maliyeti ve benzeri yüksek giderler gibi diğer nedenler sayılabilir. Ülkemizde modern şehircilik uygulamalarına güzel bir örnek teşkil eden İstanbul-Ataköy'de 962 yıllında kurulan Ataköy Atıksu Arıtma Tesisi kentsel arıtma tesislerinden ilki olmasına rağmen, işletme sorumluluğu kendisine ait olan Emlak ve Kredi Bankası'nın gereken ilgiyi göstermemesi ve İstanbul Belediyesi'nin yöredeki diğer yerleşimlerin ve küçük sanayi tesislerinin kullanılmış sularını buraya bağlamasına göz yumması tesisin öngörülen kapasitenin üzerinde yüklenmesine ve iyi işletilememesine sebep olmuştur. Tesis 97'li yılların başında devreden çıkmış ve gelen atıksular hiçbir işleme tabi tutulmadan yakından geçen Ayamama Deresi'ne verilmeye başlanmıştır. 99 yılında tebliğ sahibinin yürütücülüğünde bu tesisin İstanbul'a tekrar kazandırılması İSKİ tarafından karara bağlanmıştır. Hazırlanan proje kapsamında 992 yılında ihale edilen yenileme çalışmaları 996 yılında tamamlanmış ve tesis yeniden işletmeye alınmıştır. Bu tebliğde, dünyada ve Türkiye de arıtma tesisleri kurulması, bu tesislerin işletilmesi ve eleman eğitimi konularının Sürdürebilir Gelişme için gerekliliği tartışılarak Ataköy örneğinden yola hareketle ülkemizde arıtma tesislerinin yüzeysel suları kirletilmeyecek şekilde işletilmesi konusu ve bu tesisleri işletecek elemanların eğitimi üzerinde durulmuştur.
GİRİŞ Sürdürebilir bir gelişme ancak gelecek nesillerin de bugünkü imkanlara sahip olmasını sağlayacak biçimde davranmak ve kararlar almakla mümkün olabilir. Ülkelerin sağlıklı bir çevrede ekonomik gelişmesi, küresel bir sorumluluk içinde yürütüldüğü taktirde yaşam kalitesi de artar. 992 de Rio de Janerio da Sürdürebilir Gelişme Kurulu tarafından hazırlanan politikalarının altına imzalarını atan ülkeler yıl sonra Johannesburg Dünya Zirvesi nde Ulusal Sürdürebilirlik Stratejilerini sunmuşlardır. Kalkınmış ülkeler (kuzey ülkeleri) bu konuda büyük çabalar harcamış olmasına rağmen, kalkınmakta geri kalmış ülkeler (güney ülkeleri) benzeri gayreti gösterememişlerdir. Dünyadaki doğal kaynakların korunmasında en büyük hedef, sınırlı olan toprak ve suların korunmasıdır. Mevcut su kaynakları Sürdürebilir Gelişme yi mümkün kılmayacak kadar azdır. Sürdürebilirlik ölçütlerinin oluşturulmasına ve doğal kaynaklar olan toprak ve suyun korunmasına yönelik bir angajman ortaya çıkamamıştır. Bunun ana nedeni yeterli kaynak ayrılamayışıdır. Su kaynaklarının paylaşımında yaşanan sorunlar dünyanın birçok bölgesinde çatışmalar ve savaşlara neden olmaktadır. Gelişmiş ülkeler gayri safi milli hasılalarının (GSMH) %,5 ila %3 nü çevre kirlenmesinin kontrolü için harcarken, bu değer diğer kalkınmamış ülkelerde ile 5 gibi oldukça düşük seviyelerindedir. Türkiye de bu değer 6 seviyesindedir. Bu nedenle Türkiye nin doğal kaynaklardan suyun korunmasına yönelik yatırımları, sürdürebilirlik ölçütlerinin altında kalmaktadır. Küresel çevre ve kalkınma politikasının siyasi gündemde önem kazanması ve çevre duyarlılığının artması ile insanların daha sağlıklı bir çevrede yaşama arzusu geliştikçe, devletler ve çevreyi kirletenler gerekli önlemleri almak zorunda kalacaklardır. DÜNYADA ve TÜRKİYE DE ARITMA TESİSİ KURULMASI Dünyada özellikle gelişmekte olan ülkelerde giderek artan çevre sorunlarının önemli bir parçası olan doğal kaynakların korunmasına ve atıksu arıtımına büyük önem verilmekte ve yatırımlar yapılmaktadır. Türkiye de ise artan nüfus ve hızlı kentleşme ile ortaya çıkan dev sorunlar Sürdürebilir Gelişmeyi olumsuz etkilemektedir. Bu durum, atıksu arıtımına gereken önemin verilmesini ve yatırımları engellemektedir. Avrupa Birliği ne girme çabaları içerisinde olan Türkiye, AB nin aday ülkelerden beklediği sorumluluk ve yasal düzenlemelerin önemli bir kısmını yerine getirememiş durumdadır. Türkiye nin, AB nin öngördüğü çevre ve atık su yönetimi politikalarına uyması ve uygulamalarına paralellik sağlaması gereklidir. Bu kapsamda ülkemizde arıtma tesislerinin yeterli derecede kurulamamış olması da sayılabilir. Tablo de AB ülkelerine ait arıtma tesisine bağlı nüfus değerlerinin farklı yıllardaki gelişimi görülmektedir. Kullandıkları suları en ileri kademede arıtan ülkelerin başında Finlandiya, İsveç, Danimarka ve Almanya gelmektedir. AB ülkelerinin kuzey, batı ve güney olarak gruplandırılmış, farklı kademeleri içeren arıtma tesislerine nüfusun bağlanma yüzdeleri Şekil de verilmiştir. Şekilde de görüldüğü gibi kuzey ülkeleri bu konuda en başarılı, güney ülkeleri ise en başarısız konumdadırlar. 35
Tablo. Bazı* AB Ülkelerinde Arıtma Tesisine Bağlı Nüfus (%) (European Environment Agency) Arıtma türü Ülke Yılı Mekanik (. kademe) Biyolojik (2. kademe) Almanya 985 7 53 99 5 6 39 Danimarka 985 6 58 99 4 42 2 3 Finlandiya 985,2 99 3 2 Almanya 985 5 72 99 6 3 4, 2,4 Yunanistan 98,5 985,7 9,3 99,7,7 32 4 İzlanda 985 99 2 4 İrlanda 985,2 99 23 2 35 26 Lüksenburg 985 4 68 99 3,4 66, 9, 57,4 Hollanda 985 8 74 99 84 42 Norveç 985 8 99 3 5 İspanya 985 3,2 5,8 99 4,6 37,3 İsveç 985 99 9 6 İngiltere 985 6 52 99 8 65 62 *Tablo da yer almayan AB ülkelerinden veri temin edilememiştir. İleri (3. kademe) 5 7 35 4 29 83 75 87 88 7 47 72,3 28 5 4 8 55 33 43 5,9 3,3 82 85 87 25 4 8 36
kuzey ülkeleri batı ülkeleri güney ülkeleri nüfusun Nüfusun yüzdesi yüzdesi ileri arıtma (3. kademe) biyolojik arıtma (2. kademe) mekanik arıtma (. kademe) Not: Sadece tüm periyotları içeren ülkeleri kapsamaktadır. Ülke sayıları parantez içinde verilmiştir. Kuzey ülkeleri: İzlanda, Norveç, İsveç, Finlandiya Batı ülkeleri: Avusturya, İrlanda, İngiltere, Lüksemburg, Hollanda, Almanya Güney ülkeleri: Yunanistan, İspanya Şekil. Avrupa nın farklı bölgelerinde kullanılmış su arıtımının değişimi, 98/85,99/94 ve995/97 (European Environment Agency) Tablo 2 de Avrupa ülkelerinden bazılarında kanalizasyona bağlı nüfus, bunların arıtılma durumları ve fosfor giderimlerine ilişkin değerler verilmiştir. Burada da görüldüğü gibi İsveç ve Danimarka en başarılı ülkeler olup aynı şekilde fosfor giderimini de yüksek oranda uygulamaktadırlar. Tablo 2. Avrupa da Arıtma tesislerinin durumu ve P giderimi (%) (Morse ve diğ.993) Ülke Kanalizasyona bağlı nüfus (%) Kanalizasyona bağlı fakat arıtılmayan (%) Kanala bağlı sudan P- giderimine tabii tutulan (%) Danimarka 98 78 İsveç 95 9 Norveç 77 2 42 Almanya 88 4 22 Tablo 3, çevre konularına büyük önem veren Almanya nın son 3 yılda gerçekleştirdiği yatırımlar ve harcadığı büyük çabaları yansıtmaktadır. Almanya, nüfusun kanalizasyona ve arıtma tesislerine bağlanmasında, ayrıca Tablo de de görüldüğü gibi ileri arıtma uygulamalarında önemli adımlar atmıştır. 37
Tablo 3. Almanya da Kanalizasyona ve Arıtma tesisine bağlı nüfus (%) 99 995 998 Kanalizasyona bağlı 9 92 93 Arıtma tesisine bağlı 86 89 9 Biyolojik arıtma 79 85 89 Mekanik arıtma 7 4 2 Tablo 4 de Türkiye de kanalizasyon ve arıtma tesisine bağlı nüfus yüzdeleri verilmiştir. Belediyelerde kanalizasyon şebekesi ile hizmet edilen nüfusun toplam nüfusa oranı 994 yılında % 52 iken, 998 yılında %59 a, belediye nüfusu içindeki oranı ise %69 dan, %78 e yükselmiştir Atıksu arıtma tesisleri nüfusun %7 sine hizmet etmektedir. Yıllar itibariyle hizmet edilen nüfusta artış görülmesi, yeni tesislerin açılmış olması ile açıklanabilir. Ancak arıtma sağlanan nüfusun düşük olduğu dikkati çekmektedir (Devlet İstatistik Enstitüsü). Tablo 4. Türkiye de Kanalizasyona ve Arıtma tesisine bağlı nüfus (%) 994 995 996 998 Kanalizasyona bağlı 53 55 55 6 63 Arıtma tesisine bağlı 9 4 8 Türkiye de elde edilebilen detaylı 998 yılı DİE verilerine göre 325 belediyenin 3 u standartlara uygun kanalizasyon şebekesi, 28 i ise arıtma tesisi kullanmaktadır. Çevre Mühendisleri Odası ndan temin edilen Belediye Çevre Envanteri 998 yılı verilerine göre kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen toplam belediye sayısı 647, atıksu arıtma tesisi sayısı ise 8 olarak verilmiştir. DİE 998 yılı verilerine göre 3 belediye tarafından, kanalizasyon şebekesi ile toplanan.67.727. m 3 evsel atıksuyun %52,24 ü arıtılmadan, %28,34 ü ön arıtımdan sonra ve %9,42 si ise arıtılarak alıcı ortama verilmektedir. Arıtma tesisi bulunan 27 belediyenin %7,65 inde mekanik (.kademe) arıtma, %28,35 inde de biyolojik arıtma (2.kademe) yapılmaktadır. Çevre Mühendisleri Odası ndan temin edilen Belediye Çevre Envanteri 998 yılı verilerine göre 647 belediye tarafından toplanan 2.9.6. m 3 evsel atıksuyun %28 i arıtılmaktadır. Bu atıksuların %48 i mekanik %52 si biyolojik arıtmadan geçmektedir. Şu anda İSKİ ye ait Paşaköy ve Terkos arıtma tesislerinde ileri arıtma (3.kademe) yapılmaktadır. DÜNYADA ve TÜRKİYE DE ARITMA TESİSİ İŞLETİMİ Arıtma tesislerinde, su kalitesi standartlarını sağlayacak seviyede arıtma sağlanabilmesi en az sistem tasarımı ve inşası kadar işletme şekline de bağlı bulunmaktadır. Çok iyi projelendirildiği ve iyi ekipmanlarla donatıldığı halde bilinçsiz işletme yüzünden beklenen çıkış suyu kalitesine ulaşılamayan pek çok tesis bulunmaktadır. Dolayısıyla çeşitli durumlarda ne tür tedbirler alınması gerektiğini bilen ve sisteme uygun müdahalelerde bulunarak tesisin yüksek verimlerle çalışmasını sağlayan kalifiye işletme personeli yetiştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Kurulmuş tesisler büyük yatırımlar sonucunda bitirilmiş ve işletmeye alınmıştır. Bu tesisler modern teknolojinin gerektirdiği tüm donanımları içerecek şekilde planlanmıştır. Yüzeysel suların korunması ve yapılan yatırımlar, tesislerin verimli bir şekilde çalıştırılmalarını gerekli kılmaktadır. 38
Arıtma tesislerinin (özellikle biyolojik ve ileri arıtma kademesi içerenlerin) işletimlerinin zor olması nedeniyle, üstün vasıflı eleman, bilgi ve tecrübeye ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemizde ise arıtma tesislerini işletecek mühendislerin ve ara elemanların özellikle pratik bilgilerden yoksun oldukları dikkati çekmektedir. Bugüne kadar projelendirilmiş birçok atıksu arıtma tesislerinden beklenen randımanın alınamamasındaki ana neden, bu tesislerin uygun işletilememeleridir. Kurulu tesislerin tekniğin gerektirdiği şekilde işletilmemesi ve hatta elektrik maliyetleri, teknik eleman yetersizliği gibi nedenlerle hiç çalıştırılmaması ülkemizde söz konusu olmaktadır. Örneğin Akhisar Arıtma Tesisi, inşasının İller Bankası tarafından bitirilip işletilmesi için Akhisar Belediyesine tesliminden sonra, elektrik giderlerinin fazla olması nedeniyle çalıştırılamamıştır. DÜNYADA ve TÜRKİYE DE ARITMA TESİSİ İŞLETME ELEMANI EĞİTİMİ Almanya da arıtma tesislerini işletecek elemanların eğitilmesine hassasiyetle önem verilmektedir. Bu görev, öncelikle Alman Atıksu Derneği (Abwasser Technische Vereinigung, ATV) tarafından üstlenilmiştir. Bu kuruluş arıtma tesisi işleten havza birlikleri ve üniversitelerle işbirliği içinde çeşitli seviyede eğitim ve geliştirme kursları açmaktadır. Uygulama ile desteklenen bu kurslar sonunda ciddi sınavlar yapılmakta ve katılımcıların başarı derecesini gösteren sertifikalar verilmektedir. Bu kurslar uzaktan öğretim şeklinde de verilmektedir. Aynı kuruluş tarafından hazırlanan çok sayıda kitap ve doküman, işletme elemanlarının bu kurslarda ve kendi tesislerindeki uygulamalarında kullanılmak üzere hazırlanmıştır. Almanya da mevcut havza birlikleri ve kentsel arıtma kuruluşları kendi elemanlarını ve aynı zamanda üç-dört yıl öğrenim gören çırakları da eğitmektedirler. Bu kuruluşlar yurt dışında eğitim hizmetleri üstlenmekte ve son yıllarda yurt dışında Alman kuruluşları tarafından sağlanan mali destek ile kurulan arıtma tesisleri, elemanlarının eğitimini üstlenmektedirler. Son yıllarda özel firmalar da Almanya da ve yurt dışında eğitim hizmetlerini üstlenmektedirler. Amerika da arıtma tesisi işletici (operatör) eğitimine önem verilmekte ve bu eğitimler Su Çevre Birliği (Water Environment Federation, WEF) tarafından tüm ülkede yürütülmektedir. Çeşitli seviyelerde eğitim veren bu kuruluş, eğitim sonunda sınav yaparak sertifika vermektedir. Bu kuruluşun hazırlamış olduğu çok sayıda kitap ve CD bulunmaktadır. Amerika da özel firmalar da eğitim hizmetleri yürütmektedirler. Bunlardan bazıları çok özel konularda (aktif çamur v.s.) kurslar da açmaktadırlar. Hollanda da kurulu bulunan birliklerin biraraya gelerek kurdukları Hollanda Su Birliği bu görevi üstlenmiştir. Türkiye de arıtma tesisleri için işletme elemanı eğitimi ile ilgili görevlendirilmiş bir kuruluş bulunmamaktadır. İstanbul Su Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) kurmuş olduğu İşletme Elemanı Eğitim Merkezi nde İTÜ ile işbirliği içinde kendi elemanları yanında diger belediyelerin ve kuruluşların elemanlarının eğitimine katkıda bulunmaktadır. Bu eğitime yurt içi ve yurt dışındaki kuruluşlar ve şahıslar tarafından destek verilmektedir. Bu kuruluşun yaptığı kurslar daha çok kendi elemanlarının eğitimine dönüktür fakat bu eğitimlere zaman zaman diğer kuruluş çalışanları da katılabilmektedir. İSKİ tarafından bu eğitimlere katkı sağlamak için kitap ve dokümanlar da hazırlanmıştır. 39
Bu hedefe dönük olarak aşağıda önemlileri verilen eğitim çalışmaları yürütülmüştür: - Ataköy Arıtma Tesisini, Devreye Alma Eğitim Kursu: Ataköy Arıtma Tesisi Eğitim Merkezinde, İSKİ mensubu 2 teknik personel ve müteahhidinin iki görevlisi 7 saat süre boyunca İTÜ ile yapılan protokolde yer alan mekanik ve biyolojik arıtma, çökeltme, yüzdürme, çamur çürütme, dezenfeksiyon konuları yanında numune alma, laboratuar analizleri, bakım ve onarım, kayıt ve değerlendirme gibi konularda eğitilmiştir. Bu kursun sonunda Ataköy Arıtma Tesisinin üniteleri tek tek kursiyerlere tanıtılmış, her bir ünitenin fonksiyonları, çalışma prensipleri, işletilmesi, işletilmesi sırasında karşılaşılan problemler ve karşılaşabilecek olası problemler ve çözüm yolları açıklanmıştır. - Balta Limanı Atıksu Arıtma ve Deniz Deşarjı Tesisleri Eğitim Kursu: Bu kursta İSKİ mensubu 2 teknik personel ile müteahhidinin iki görevlisine, 7 saat süre boyunca, eğitime katılan İTÜ öğretim üyeleri tarafından Ön Arıtma ve Deniz Deşarjı hakkında genel ve teorik bilgiler verilmiş, ayrıca kursiyerlere pompalar, kapaklar, sıyırıcılar, motorlar v.b. üniteler üzerinde tek tek uygulama yaptırılarak tesisi tanımaları sağlanmıştır. Ayrıca kurs sırasında acil durumlarda tesise müdahale etme pratiği de yaptırılmıştır. - Tuzla Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi Eğitim Kursu: Berlin Sular İdaresi ile yapılan anlaşma çerçevesinde 2 kişinin teorik ve pratik eğitim için Almanya ya gönderilerek 3 gün süren kursa katılımları sağlanmıştır. Ayrıca 5 gün boyunca Alman uzmanların İstanbul da, diğer tesislerden katılımcıları da içeren yaklaşık 8 kişiye eğitim vermeleri sağlanmıştır. - Paşaköy Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi Eğitim Kursu: İTÜ ile yapılan protokole göre 5 gün süreli kursta, 4 mühendis ve teknisyen yanında İSKİ nin bu konuda çalışan işçilerinin katılımıyla, Topacık, D. tarafından editörlüğü yapılan Atıksu Arıtma Tesisleri İşletme El Kitabı ndaki İTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyelerince hazırlanan konular işlenilmiştir. Bu konular: Atıksu Arıtma Tesisleri, Giriş; Atıksuların Karakterizasyonu; Izgaralar, Elekler, Öğütücüler ve Kum Tutucular; Çökeltme ve Yüzdürme; Damlatmalı Filtreler; Dönen Biyolojik Reaktörler; Paket Arıtma ve Oksidasyon Hendekleri; Atık Arıtma Havuzları; Dezenfeksiyon ve Klorlama; Aktif Çamur Sistemi; Çamur Çürütme ve Katıların İşlenmesi; Arıtılmış Suların Uzaklaştırılması; Tesis Güvenliği ve Düzen; Bakım; Laboratuar; Ölçüm Sonuçlarının Analizi ve Takdimi; Kayıtlar ve Rapor Yazılımı-Kanunlar ve Yönetmelikler; Arıtma Tesisleri Laboratuarında Kullanılan Temel İşletme Deneyleri; Arıtma Tesisleri İşletilmesinde Kullanılan Temel Matematik Bağıntılar ve Uygulamaları şeklindedir. - İş Güvenliği ve İş Sağlığı Eğitimi: İstanbul Üniversitesi ile yapılan bir protokol ile 5 gün süre boyunca 25 çalışan, teorik ve pratik eğitim görmüştür. - Atık Gaz Konusunda Verilen Eğitimler: Özel bir kuruluş olan MERSAN ile İstanbul Büyükşehir Belediyesi İtfaiye Müdürlüğü işbirliği içerisinde 3 gün süre boyunca tüm çalışanlara, atık gaz kaynakları, ölçümleri, korunma, gaz patlamaları ve söndürülmesi, gaz zehirlenmelerinde ilk yardım konularında teorik ve uygulamalı eğitim verilmiştir. 2 yılında Tuzla Arıtma Tesislerinde 3 çalışanın atık gaz etkisiyle hayatlarını kaybetmeleri üzerine İSKİ Sağlık ve Eğitim Müdürlüklerince benzeri bir eğitim verilmiştir. - Kısa Süreli Eğitimler: İSKİ nin işbirliği yaptığı yurt dışı ve yurt içi kuruluş ve şahıslar tarafından çok çeşitli konularda İSKİ, belediye ve büyükşehir belediyelerinin personeline seminer, konferans ve eğitim verilmiştir. 32
İSKİ dışında diğer su ve kanalizasyon idarelerince yürütülen eğitim çalışmaları hakkında bir yayına rastlanılamamıştır. Ayrıca varsa devamlılık kazanmadığı dikkati çekmektedir. Eğitim görevini üstlenebilecek resmi kuruluşlar arasında sayılabilecek İller Bankası ve Çevre Bakanlığının etkili bu tür faaliyetlerinin olduğu bilinmemektedir. ABD ve AB ülkelerindeki su idareleri gibi İSKİ idaresi İstanbul da bulunan üniversitelerle işbirliği yaparak gereğinde bu gaye için yeni bir şirket kurmak suretiyle yurt içinde ve dışında faaliyette bulunmalıdır. Ülkemizde kurulan arıtma tesislerinin işletmeye alınması ve elemanlarının eğitilmesi genelde o tesisi kuran firmalar veya onların sözleşme yaptıkları özel kuruluşlarca yürütülmektedir. Bu kuruluşların eğitim konusunda imkanları ve yeterlilikleri bilinmemektedir. İşletme sorumluluğunun altı ay veya bir yıl gibi kısa bir süreyi kapsaması dolayısıyla, özellikle küçük belediyelerde önceden arıtma konusunda eğitim görmemiş personel, firmanın bu süre sonunda ayrılması ile yeterli derecede eğitim alamadığından işletmede sorunlarla karşılaşmaktadır. ATAKÖY ATIKSU ARITMA TESİSİ ÖRNEĞİ Modern şehirciliğin ülkemizde ilk uygulamasının Emlak Kredi Bankasınca yapıldığı Ataköy de, burada oturacak yaklaşık 4 nüfusun kullanılmış sularının arıtılarak bertrafı için Avusturyalı bir firmaya arıtma tesisinin projesi yaptırılmış ve İller Bankası tarafından inşa ettirilerek 962 yılında işletmeye alınmıştır. Başlangıçta başarı ile çalıştırılan, ülkemizin bu ilk evsel arıtma tesisine gelen kanallara izinsiz bir şekilde civardaki endüstri tesisleri atıksularının ve yoğun bir şekilde başka bölgelerin evsel atıksularının bağlanması ile aşırı yüklenilmiş ve tesis iyi çalıştırılmadığı için arıtma verimi düşmüştür. 97 yılından itibaren Emlak Kredi Bankası arıtma tesisini işletmekten vazgeçmiş ve gelen atıksuları Ayamama Deresine mevcut taşkın kanalı yardımı ile deşarj etmiş ve tesisi devre dışı bırakmıştır. Tebliğ sahibinin Ege Üniversitesi Mühendislik Fakültesi ndeki öğrencileri ile tesise 972 ilkbaharında yaptığı ziyarette yapıların paslanmaya yüz tuttuğu ve çökeltim havuzlarında biriken çamurda bitkilerin büyüdüğü üzüntü ile görülmüştür. 982 de bu tebliğin yazarının İmar ve İskan Bakanlığı sırasında, tesisin yeniden çalıştırılması ve Stuttgart Üniversitesi nde olduğu gibi bir eğitim ve araştırma tesisi olarak değerlendirilmesi karara bağlanmış ve tesisin İTÜ ye çalışır durumda arazisi ve herşeyi ile devri teklif edilmiştir. İTÜ tarafından kabul edilmeyen bu teklif daha sonra Tübitak-Marmara Araştırma Enstitüsü ne sunulmuştur. Bu kuruluş tarafından da olumsuz cevap verilmesi üzerine tesisle ilgili ön görülenler ne yazık ki gerçekleştirilememiştir. 99 yılında İSKİ Bilim Kurulu nda görevli bulunan yazarın böyle bir tesisin yeniden çalışır hale getirilmesi ve eğitim maksatlı kullanılması teklifi, o zamanki İSKİ Genel Müdürü nce ilgi ile karşılanmış ve revizyon projesinin hazırlanması görevi kendisine verilmiştir. İTÜ Çevre Mühendisliği elemanları ile birlikte yürütülen çalışma sonucunda hazırlanan proje 992 yılında ihaleye çıkarılmış ve Mayıs 996 da elden geçirilen ve yenilenen tesis revizyon projelerinin hazırlanmasına katkıda bulunan yeni Genel Müdür tarafından devreye alınmıştır. Tesisin ilk projelendirmesi ve inşasına göre, terfi merkezi, ızgara, öğütücü, kum tutucu, ön çöktürme, damlatmalı filtre, son çöktürme, çamur çürütme ve çamur kurutma birimlerini içermekte idi. Yeniden projelendirmede tesisin 45. kişiye hizmet vereceği esas alınmış olup, önemli boyutlandırma değerleri; Tesisin Kapasitesi : 765 m 3 /gün Organik Yük : 243 kg/gün AKM Yükü : 45 kg/gün 32
olarak hesaplanmıştır. İşletmeye alınan bu tesise eski projede olmayan havalandırmalı bir kum tutucu ve belt filtre ünitesi eklenmiştir. Yeniden projelendirmede öğütücü birimi kaldırılmıştır. Tesiste mevcut olmayan ve iki katlı olarak yeni inşa edilen idari bina, alt katında laboratuar, idareci ve çalışanlara ait birimleri ve üst katta ise eğitim hizmetlerini veren birimleri içermektedir. Tesis, yeniden işletmeye alındığından beri gerek İSKİ ve gerekse diğer ilgili kuruluşlar için arıtma konusunda teknik personelin ve operatörlerin yetiştirilmesi, eğitilmesi ve üniversitelerle işbirliği yapılarak arıtma tesislerinin daha verimli çalıştırılmasının uygulamalı olarak sağlanması, pilot tesisler inşa edilerek yeni arıtma tekniklerinin model ölçeğinde denenmesine imkan sağlamaktadır. SONUÇ Sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi ekonomik kalkınma ile yakın ilişkili olup Sürdürülebilir Gelişme nin anahtarı da sudur. Su ile dünyanın en önemli sorunu olan yoksulluk ortadan kaldırılabilir. Sürdürülebilirlik kavramına uygun bir şekilde kullanılmış suların arıtılarak verildiği yüzeysel sular devamlı olarak su ihtiyacını karşılamada kullanılabileceğinden dünyada su kıtlığı çekilmez. Biyolojik yöntemlerle arıtılmış suların tarımsal sulamada kullanılmasının sürdürülebilirliğe katkıda bulunacağı göz ardı edilmemelidir. Şu anda 26 devlet su kıtlığını şiddetli bir şekilde yaşamakta olup Dünya Gıda Örgütü (FAO), 25 yılında en az 7 devletin su kıtlığı çekeceğini tahmin etmektedir. Ülkemizde de ulusal sürdürülebilirlik stratejisi bir an önce belirlenmeli ve sürdürebilirlik politikası herkes tarafından kavranıp anlaşılmalıdır. Çevre, diğer alanlar ve konularda hedef ve ilkeler belirlenmeli ve açıklanmalıdır. Arıtma konusunda sürdürebilirlik açısından Avrupa Birliği nin aday ülkelerden istediği hedefler ve kalite standartları sağlanması hedef alınarak, kurulmuş ve kurulacak arıtma tesislerinin verimli çalışmaları sağlanmalıdır. Ayrıca büyük yatırımlarla gerçekleştirilen bu tesislerin düzenli çalıştırılabilmesi için yeterli sayıda personel yetiştirilmeli ve eğitilmelidir. Büyükşehir belediyelerine bağlı su ve kanalizasyon idareleri, Almanya da olduğu gibi çıraklık eğitimini başlatmalıdır. Arıtma tesisi personelinin eğitim ihtiyacı tartışılmayacak kadar zorunludur. Ülkemizde bu eğitimin hangi kuruluş ve şahıslar tarafından, hangi esaslara göre bir bütünlük içerisinde yürütüleceği bu konuda yetkili kuruluşlarca acilen ele alınmalıdır. KAYNAKLAR Samsunlu,A., Eroğlu,V. (). Türkiye de Arıtma Tesisi Kurma ve İşletilmesi Öncelikleri ve Ataköy Arıtma Tesisi, Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Gebze, Kocaeli, sh. 37-36. Über die Aus-und Fortbildungsarbeit, September 974, pp.27-234 Korrespondez Abwasser, Bonn. Hauff,V. (22), Sürdürebilirlik, Geleceği Açan Anahtar, sh. 4-45. Magazine-Deutschland, Berlin. Umweltdaten Deutschland 22, pp.42, Umwelt Bundes Amt, Berlin Haber Bülteni, Devlet İstatistik Enstitüsü, 999. Ankara Topacık, D. ve diğ. (2) Atıksu Arıtma Tesisleri İşletme El Kitabı, İSKİ Genel Müdürlüğü yayını, İstanbul. 322
Morse, G.K., Lester, J.N., and Perrs, R. (993) The economic and environmental impact of phosphorus from wastewater in the eurepean community. Environmental Enginedring Laboratory. Imperial College of Science, Technology and Medicine. London SW7 2BU. Semper Publications, London. Wolf,M.,()Berlinwasser Group,Activities of Berlinwasser İnternational GmbH in the central and east European countries and worldwide,berlin European Environmental Agency,www.eea.eu.int Water Environment Federation,www.wef.org Abwasser Technische Vereinigung,www.atv.de Devlet İstatistik Enstitüsü, www.die.gov.tr Çevre Mühendisleri Odası, 998 yılı Belediye Çevre Envanteri Göstergeleri 323