The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss3595 Number: 49, p. 241-256, Autumn I 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 03.07.2016 30.09.2016 KÜLTÜREL MİRASIN AKTARIMINDA MÜZİK DERS KİTAPLARI * THE ROLE OF MUSIC TEXTBOOKS IN CONVEYING THE CULTURAL HERITAGE Yrd. Doç. Dr. Ömer Can SATIR Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Öz Bu çalışmanın amacı, ilköğretim müzik ders kitaplarında yer alan Geleneksel Türk Müziği (GTM) kaynaklı eserleri makam, usûl ve tür bakımından inceleyerek, müziğe dair kültürel mirasın aktarımında bu kitapların ne derece rol oynadığını belirlemektir. Araştırmanın veri setini ve örneklemini Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu nca eğitim aracı olarak kabul edilmiş ilköğretimin tüm sınıf düzeyinde öğretmen kılavuz ve öğrenci çalışma kitaplarında yer alan makamsal nitelikte bestelenmiş-yaratılmış şarkı ve anonim türküler oluşturmaktadır. Buna göre, ilköğretim müzik ders kitaplarında yer alan GTM kaynaklı eserlerin nicel dağılımlarında belirgin bir dengesizlik ortaya çıkarken, makamsal açıdan tüm bir ilköğretim sürecinin Segâh, Hüseyni, Uşşak, Nihavend, Rast, Mâhur, Gerdâniye, Hicaz ve Acem Kürdi makamlarından oluştuğu belirlenmiştir. Burada Uşşak-Hüseyni ailesinin açık ara farkla öne çıkması, makamsal çeşitliliğin yoksunluğunu kanıtlarken, Türk müziğinde sıklıkla kullanılan Kürdi, Karcığar, Hüzzam, Kürdili Hicazkâr, Nikriz ve Sabâ gibi makamlara hiç yer verilmemesi önemli bir bulgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca günümüzdeki müzik eğitimi sisteminin mikrotonal seslerle eğitim yapmaya imkân tanımaması tüm bir müfredattaki Türk müziği teorisinin işitsel etkiye sahip bir makam anlayışından ziyade dizi mantığı içinde yeniden inşasını zorunlu kılmıştır. GTM kaynaklı eserler zaman organizasyonu açısından değerlendirildiğinde, usûl yerine ölçü kavramının esas olarak alındığı tespit edilmiştir. Tür bağlamında değerlendirildiğinde ise, elde edilen veriler türkülerin Türk müziği kaynaklı repertuvarın ve makamsal nitelikli çocuk şarkılarının oldukça önünde olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak GTM kaynaklı eserlerde sistematik bir Türk müziği anlayışına gidilmeli, makamsal ezgi yapıları zengin eserlere ağırlık verilmelidir. Tek tip bir ses organizasyonu yerine makam çeşitliliğini artıran eserlere yer verilmeli ve mevcut oranlar eşit bir dağılım göstermelidir. Ritmik yapıda öne * Yapılan bu çalışma, Uluslararası 2. İpek Yolu Müzik Konferansı nda sunulan ve özet kitabında yayımlanan bildirinin tam metin halidir.
242 Ömer Can SATIR çıkan ölçü anlayışı yerine usûl kavramını belleklere kazıyan eserler öğrencilerle buluşturulmalıdır. Anahtar Kelimeler: Geleneksel Müzikler, Kültürel Miras, Müzik Ders Kitapları Abstract The purpose of this study is to analyze works of Traditional Turkish Music (TTM) origin in primary education music textbooks with respect to maqam (a type of melodic mode system), usûl (a type of rhythmic cycle), and style and determine to what extend these play role in conveying the cultural heritage. The data set and sample of the research consists of songs and anonym folk songs that are composed/created with a maqam mode and are found in all course levels of primary school teacher guides and student workbooks, which are accepted as educational tools by the Ministry of Education Turkish Education Board. According to this, while there was a clear unbalance in the quantitative distribution of works of TTM origin that were available in primary school music textbooks; in terms of maqams, all the primary education process was based on the Segâh, Hüseyni, Uşşak, Nihavend, Rast, Mâhur, Gerdâniye, Hicaz, and Acem Kürdi maqams. An important finding of the study is that the Uşşak-Hüseyni family was, by far, distinctly prominent in these, which proves the deficiency of maqam diversity, while maqams such as Kürdi, Karcığar, Hüzzam, Kürdili Hicazkâr, Nikriz ve Sabâ, which are frequently used in Turkish music, were not covered at all. In addition, the fact that the current music education system does not allow teaching based on microtonal sounds, makes it necessary to reconstruct the Turkish music theory in the syllabus according to a scale based logic rather than a maqam-based approach, which has an aural effect. When the works of TTM origin are analyzed according to time organization, it was determined that these were based on the concept of meter instead of usûl. On the other hand, when they were analyzed according to style, the obtained data showed that folk songs were predominant compared to the Turkish music based repertory and children songs with maqam characteristics. As a result, in works of TTM origin, a systematic Turkish music approach should be followed and attention should be focused on works with rich maqam based melodies. Instead of concentrating on a uniform sound organization, works that increase the diversity of maqams should be included and the ratio of these should display an equal distribution. Works that will commit the concept of usûl to the memory of students should be introduced instead of using the meter approach that is based on a rhythmic structure. Keywords: Traditional Musics, Cultural Heritage, Music Textbooks 1. Giriş Müzik eğitimi yalnızca teori ve tekniğe ilişkin temel bilgi ve becerileri kazandırmayı amaçlayan bir süreç değil, aynı zamanda müziğin kültürel unsurlarının da aktarımını sağlayan bir süreçtir. Her ne kadar ülkemizdeki eğitim sistemi müziğin evrensel unsurlarını ön plana çıkaran bir formasyonla işlerlik kazansa da son yıllarda dünyada yaşanan gelişmelerle birlikte müziğin kültürel unsurlarına dikkat çeken fikirlerin önemini bir kat daha artmaktadır. Yine de müziğin kültürel kimliğini öne çıkaran akımların ülkemizdeki örgün müzik eğitimine hiç yansımadığını söylemek yanlış olacaktır. Bilhassa ilköğretimden başlamak suretiyle her bir sınıf düzeyinde (4+4) zorunlu müzik derslerinin müfredattaki yerini alması öğrencilerin yaşadığı toplumun bizzat ürettiği müziklerle buluşmasına aracılık yapmaktadır. Ancak Bohlman (2015) ın deyimiyle bu müziksel karşılaşmalar ın nitel ve nicel yeterliliği tartışmalı bir durumdadır. Halen temel formal müzik eğitiminin tampere sistem referansına tâbi olarak çocuklara seslenen gelenek temelli bazı türkü ve şarkıların mikrotonal seslerle icrasına imkân tanımaması ülkemizdeki eğitim paradigmalarının müziğin içkin kültürel anlamını tam olarak içselleştiremediğini ortaya koymaktadır.
Kültürel Mirasın Aktarımında Müzik Ders Kitapları 243 İlköğretim çağı, bireyin sistematik bir biçimde ilk kez müzikle karşılaştığı bir dönemdir. Bu bağlamda ilköğretim dönemi müzik eğitimi, öğrencinin müziksel algılama yeteneğini farklılaştırıp çeşitlendirmeli; öğrenciyi belli koşullandırmaların ürünü olan tek yanlı müzik yapma, üretme ve dinleme alışkanlıklarından kurtarmalı; öğrenciyi, çeşitli, çok yönlü tını özelliklerine, yapı taşlarına, kuruluş biçimlerime ve etki alanlarına açmalı; öğrenciye müziksel ilişkilerinde daha yüksek düzeyde bir bilinçlilik ve eleştirme gücü kazandırmalı; bir çalgı ya da dinlenilen müzikle ilgili kaynak seçiminde ve bir müzik eserini ya da etkinliğini eleştirip değerlendirmesinde öğrenciye yardımcı olacak bireysel müzik yeteneklerini geliştirmeli, öğrencinin değişik türdeki müzik çalışma ve etkinliklerine etkin katılım sağlamalıdır (Uçan, 2005: 15). Bu basamaktaki müzik eğitiminin diğer bir amacı ise, öğrencilere kendi kültürel değerlerini yansıtan müzikleri tanıtmak ve onlarla ilişki kurmalarını sağlamak olmalıdır. Bu açıdan bireyde geleneksel müzik kültürüne ilişkin temeller ilköğretim çağında oluşturulmalı, bu topraklara özgü müziklerin, dünyanın diğer müzik kültürlerini anlamlandırmada anahtar bir rol üstlendiği unutulmamalıdır. Tüm bu bilgiler doğrultusunda yapılan bu çalışma, ilköğretim müzik ders kitaplarında yer alan Geleneksel Türk Müziği (GTM) kaynaklı eserleri makam, usûl ve tür bakımından inceleyerek Türk müziğinin aktarımında bu kitapların ne derece rol oynadığını belirlemeyi amaçlamaktadır. Literatürde geçmiş kuşaklar tarafından oluşturulan ve güncel yaşama aktarılan kültürel ögeler (Türkçe Bilim Terimleri: Sosyal Bilimler, 2011: 777) olarak tanımlanan kültürel miras kavramı, bu çalışmada ilköğretim müzik ders kitaplarına giren GTM kaynaklı repertuvar bileşenlerine endekslenmiştir. Burada üslup olarak Türk müziği niteliğine haiz eserler çocuklara aktarılan birer kültürel miras, ders kitapları ise bunu aktaran birer araç olarak düşünülmüştür. Nitekim ders kitapları sürekliliği, doğruluğu, değişkenliği tartışılabilen bir olgu olan bilginin yanı sıra görsel, algısal, ussal ve zihinsel kazanımların toplamına işaret etmekle birlikte (Demirel, 2002: 40) gelecek nesillere kültür aktarımını sağlayan önemli bir materyal olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kitapların ulusal bazda eğitimi bütünlemesi (organizasyon), ilgili alana özgü bilgiler aşılaması (bilgilendiricilik), gereksinimine göre çoğaltılabilir ve dağıtılabilir olması (çoğaltılabilirlik), ne rastgele düzenlenmemesi ne de doğruluğu kesinleşmemiş bilgiler içermesiyle güvenilir ve geçerli olması (seçmecilik), belirli bir programa göre yazılıp dağıtıldığı için her öğrencinin içerik bakımından belli bilgilere sahip olmak zorunda olması ve bu sayede ölçme ve değerlendirmeye açık olması (değerlendiricilik) (Günay & Özdemir, 2003: 149-150) burada yer alan GTM kaynaklı eserlerin varlığını sorgulamayı zorunlu hale getirmektedir. Araştırmanın veri setini ve örneklemini Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı nca kabul edilmiş ve 2006 müfredatına uygun olarak hazırlanmış 2007 ve 2008 yılına ait ilköğretimin tüm sınıf düzeyinde öğretmen kılavuz ve öğrenci çalışma kitaplarında yer alan Türk müziği niteliğinde bestelenmiş/yaratılmış şarkı ve anonim türküler oluşturmaktadır. Burada GTM kaynaklı her bir eser makam, usûl ve tür bakımından tasnif edilmiştir. Elde edilen veriler, ilköğretim müzik ders kitaplarının kültürel mirasımız olan Türk müziğini aktarmada ne derece etkin bir rol oynadığını belirlemek açısından yol gösterici olacaktır. Bulgular ve yorumlara geçmeden önce mevcut eserlerin makam ve usûl çözümlemelerine ilişkin birkaç noktaya değinmek yerinde olacaktır. 1 Müzik ders kitaplarında yer alan GTM kaynaklı eserler temelde dizi 1 Okan Murat Öztürk ün deyimiyle, makam ve usûl yalnızca müzik teorisinin değil aynı zamanda müzik estetiğinin de bir konusudur. Burada yer alan her bir eseri makam ve usûl açısından ele almak salt bir teorik analizden öte yeni nesillere aktarılan bütüncül bir Türk müziği anlayışını çözümlemek demektir.
244 Ömer Can SATIR kavramından hareketle oluşturulmuştur. Ancak Signell (2006: 61) in deyimiyle salt bir makam dizisi cansız bir iskeletten ibarettir. Ona can veren güç, ezgiyi ileri iten kuvvet, seyir ile sağlanır. Makamın meydana gelebilmesi için dizinin seyir ile hareket kazanması gerekmektedir (Yavuzoğlu, 2009: 35). Yine Signell (2009: 61) e göre, her makamın başlangıçta, ortada ve sonda olmak üzere kendini ayırt ettirici bir seyiri vardır. Bir ezgide seyir, geçici kalış noktaları olan makam özekleri ile belirlenir. Bu makam özekleri karar, güçlü, giriş ve yarım kalışları kapsar. Ezgi bunların birinde durunca göreli bir kalış duygusu verir. Bu perdelerin tümü durucu niteliktedir. Tüm bunların dışında yürüyücü nitelikteki yeden ve asma karar perdeleri de ezgisel seyri belirlemeye yardım ederler. Bir makamın seyir girişi durak, güçlü veya tiz durak üzerinde olabilir. Bilhassa güçlü perdesi makamın önemli bir merkezidir. Bu perde çoğu kez durağın beşlisi veya dörtlüsü üzerinde yer alırken az da olsa durağın üçlüsü üzerinde de görülebilir (Signell, 2009: 61-62). Nitekim makam anlayışı, tonaliteden farklı olarak yalnızca dizi kavramı üzerinden değil söz konusu perdeler arasındaki hiyerarşik ilişkinin tanımlanması üzerinden anlam kazanan bir yaklaşımdır. Bu çalışmada ele alınan tüm eserler bir oktavı 12 eşit parçaya bölen tampere sisteme uyarlanmış makamsal dizilerden oluşmaktadır. Bu dizilere makam ruhunu veren mikrotonal seslerden ziyade her makamın kendine özgü seyir özelliğidir. Burada belirlenen makamların dizi ve seyir özellikleri şöyle tanımlanabilir: 2 Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıdaki diziye sahipse ve seyre beşinci derece ekseninde başlıyorsa bu Hüseyni makamı olarak değerlendirilmiştir. 2 Örneklem olarak alınan eserlerin tümünün burada örneklenen bir sekizli içinde hareket ettiğini söylemek güçtür. Kimi eserler dört, kimi beş kimi ise altı veya yedi ses üzerinde bir müziksel hareketliliğe sahiptir. Bu çalışmada bir makamsal yapısının oluşması için en az bir sekizli dizi içinde yer alması gerekir söylemi geçerli değildir. Zira bir eserin dört veya beş sesten oluşması işitsel olarak makamsal bir etkiye sahip olmasına engel değildir.
Kültürel Mirasın Aktarımında Müzik Ders Kitapları 245 Nota 1. Hüseyni makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıdaki diziye sahipse ve seyre birinci ve dördüncü derece ekseninde başlıyorsa bu Uşşak makamı olarak değerlendirilmiştir. Nota 2. Uşşak makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıdaki diziye sahipse ve inici olarak seyre yedinci derece ekseninde başlayıp dördüncü derecede ikincil bir güçlü perdesine sahipse bu Gerdâniye makamı olarak değerlendirilmiştir. Nota 3. Gerdâniye makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıdaki inici-çıkıcı nitelikteki diziye karşılık geliyor ve ağırlıklı olarak dördüncü derece ekseninde seyir özelliği gösteriyorsa bu Hicaz makamı olarak değerlendirilmiştir. Nota 4. Hicaz makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıdaki diziye sahipse ve ezgisel seyre dördüncü derece ile karar ekseninde başlıyorsa bu Rast makamı olarak değerlendirilmiştir. Nota 4. Rast Makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıda gösterilen inici karakterli diziye sahipse ve ezgisel seyre tiz durak ekseninde başlıyorsa bu Mâhur makamı içinde değerlendirilmiştir.
246 Ömer Can SATIR Nota 5. Mâhur makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıdaki diziye ve çekim merkezi olarak üçüncü dereceyi baskın kılan bir ezgi çekirdeğine sahipse bu Segâh makamı içinde değerlendirilmiştir. Nota 6. Segâh makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıdaki diziye sahipse ve ezgisel seyre beşinci derece ekseninde başlıyorsa bu Nihavend makamı içinde değerlendirilmiştir. Nota 7. Nihavend makamı dizisi. Ele alınan kaynaklar içinde bir eser aşağıda verilen inici karakterli diziye sahipse ve seyir yapısı altıncı dereceye vurgu yapan bir ezgi çekirdeği ekseninde gelişiyorsa bu Acem Kürdi makamı içinde değerlendirilmiştir. Nota 8. Acem Kürdi makamı dizisi. Müzik ders kitaplarında yer alan GTM kaynaklı eserlerin zaman organizasyonları temelde ölçü anlayışı içinde kurgulanmıştır. Ancak bu çalışmada her bir ölçü anahtarı, usûl mantığı göz önüne alınarak yeniden tartışmaya açılmıştır. Nitekim usûl, Öztürk (2006: 167) ün deyimiyle ölçü ve ritim kavramlarının her ikisini birden fonksiyon olarak içeren bir süre organizasyonu kavramıdır ve en geniş anlamıyla, kesin olarak belirlenmiş, sabit bir ritim kalıbını karşılamaktadır. Bu kalıbın her tekrarlanışı bilinen anlamda bir ölçü meydana getirir. Ancak yine de ölçü usûl kavramından ayrılır. Ölçü, seçilen bir birim notadan, kaç adedin bir araya getirileceğini ifade eden bir toplam ve eşit süre kavramı iken, usûl, toplam süreden ziyade belirli ve organik bir ritim ilişkisi ve bunun tanımladığı bir kalıpla belirginlik kazanır. Dolayısıyla usûl, zamanın özel olarak tanımlanmış bir ritmik organizasyonunu simgelemektedir. Buna göre Nota 9 da gösterildiği gibi ölçü anahtarı 2/4 lük olan eserler Nim Sofyan (a), ¾ lük eserler Semai (b), 4/4 lük eserler Sofyan (c), 5/8 lik eserler Türk Aksağı (d), 6/8 lik eserler Yürük Semai (e) olarak değerlendirilmiştir. Bunların dışında 7/8 lik ölçü anahtarına sahip olup (f) ölçüsündeki gibi ritmik yapıya sahip olan eserler Devri Turan, 9/8 lik ölçü anahtarına sahip olup (g) ölçüsündeki gibi ritmik yapıya sahip olan eserler Evfer ve yine aynı ölçü anahtarına sahip olup (h) ölçüsündeki gibi ritmik yapıya sahip olan eserler Aksak Usûlü içinde ele alınmıştır.
Kültürel Mirasın Aktarımında Müzik Ders Kitapları 247 Nota 9. GTM kaynaklı eserlerin usûl yapıları 2. Bulgular ve Yorum Bu bölümde ilköğretimin her bir sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserlerden elde edilen bulgu ve yorumlara yer verilmiştir. 2.1. İlköğretim Birinci Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 1. İlköğretim birinci sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl yapısı Kara Basma İz Olur Segâh Türkü Nim Sofyan (2/4) Gel Bize Katıl Bize Hüseyni Çocuk Şarkısı Nim Sofyan (2/4) Tablo 1 de görüldüğü üzere, ilköğretimin birinci sınıf düzeyindeki müzik ders kitabında GTM kaynaklı yalnızca iki eser bulunmaktadır. Eserlerden biri Nim Sofyan usûlüne ve Segâh makamı etkisine sahip bir türkü (Kara Basma İz Olur); diğeri yine aynı usûlle ve Hüseyni makamı etkisiyle bestelenen bir çocuk şarkısı (Gel Bize Katıl Bize) olarak repertuvara alınmıştır. Bu veriler, ilk kez sistematik - formal bir müzik eğitimiyle karşılaşacak öğrencinin öncelikle Segâh ve Hüseyni etkilerine sahip makamları seslendireceğini göstermektedir. Bu dönemin usûl yapısı ise bu sınıf düzeyindeki GTM dışı kaynaklı eserlerin ritmik yapılarıyla paralellik göstermektedir. Tüm bir sınıf düzeyinin 2 ve 4 zamanlı basit ölçülerden hareketle kurgulandığı göz önüne alındığında usûl olarak Nim Sofyan ın öne çıkması kaçınılmazdır. Söz konusu bu tablo, Türk müziği kaynaklı eserlerin makam, usûl ve tür yönünden bu sınıf düzeyindeki nicel yetersizliğini ortaya koymaktadır. 2.2. İlköğretim İkinci Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 2. İlköğretim ikinci sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl yapısı Halay Uşşak Çocuk Şarkısı Semai (3/4) Tren Gelir Uşşak Türkü Sofyan (4/4) İzmir in Dağlarında Nihavend Şarkı Nim Sofyan (2/4) Maçka Yolları Uşşak Türkü Sofyan (4/4) Toycular Uşşak Türkü Sofyan (4/4)
248 Ömer Can SATIR Hoy Nari Hüseyni Türkü Nim Sofyan (2/4) Kâtip Nihavend Türkü Nim Sofyan (2/4) Birini de Yavrum Birini Rast Türkü Nim Sofyan (2/4) Tablo 2 de görüldüğü üzere, bu sınıf düzeyinde GTM kaynaklı sekiz eser bulunmaktadır. Buna göre, bir eser (Hoy Nari) Hüseyni; dört eser (Halay, Tren Gelir, Maçka Yolları, Toycular) Uşşak; iki eser (İzmir'in Dağlarında ve Kâtip) Nihavend bir eser (Birini de Yavrum Birini) ise Rast makamı içinde yer almaktadır. Benzer bir çeşitlilik usûl yapısında da gözlenebilir. Buna göre, üç eser (Tren Gelir, Maçka Yolları ve Toycular) 4 zamanlı Sofyan; dört eser (İzmir in Dağlarında, Hoy Nari, Kâtip ve Birini de Yavrum Birini) 2 zamanlı Nim Sofyan ve bir eser de (Halay) 3 zamanlı Semai usûllerinde kurgulandığı görülmektedir. Bu sınıf düzeyindeki GTM kaynaklı müzikler tür bakımından incelendiğinde bir çocuk şarkısına, bir şarkıya ve altı türküye yer verildiği belirlenmiştir. Bu basamakta çocuklara seslenen GTM kaynaklı eserlerin yarısı Uşşak makamı etkisine sahiptir. Ayrıca Hüseyni, Nihavend, Rast makamlarının varlığı dikkat çekicidir. Dönem eserlerinin zaman organizasyonlarında Sofyan ve Nim Sofyan usûlleri hâkimdir. Farklı olarak yalnızca bir eserde Semai usûlüne yer verilmiştir. Tür bakımından türkülerin öne çıktığı, çocuk şarkısı ve şarkı formunun birer eserle temsil edildiği görülmektedir. 2.3. İlköğretim Üçüncü Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 3. İlköğretim üçüncü sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl yapısı Bu Dere Buz Bağlamış Hüseyni Türkü Nim Sofyan (2/4) Annemize Türkü Uşşak Çocuk Şarkısı Sofyan (4/4) Keklik Hüseyni Çocuk Şarkısı Nim Sofyan (2/4) Tinimini Hanım Rast Türkü Nim Sofyan (2/4) Halay Uşşak Çocuk Şarkısı Semai (3/4) Bir Dünya Bırakın Rast Çocuk Şarkısı Evfer + Türk Aksağı (9/8-5/8) Üç Elma Uşşak Türkü Yürük Semai (6/8) Atabarı Uşşak Türkü Yürük Semai (6/8) Çayda Çıra Segâh Türkü Türk Aksağı (5/8) Hoş Gelişler Ola Rast Türkü Yürük Semai (6/8) Tablo 3 te görüldüğü üzere, bu sınıf düzeyinde GTM kaynaklı on eser bulunmaktadır. Buna göre, iki eser (Bu Dere Buz Bağlamış, Keklik) Hüseyni; dört eser (Annemize Türkü, Halay, Üç Elma ve Atabarı) Uşşak; üç eser (Tinimini Hanım, Bir Dünya Bırakın, Hoş Gelişler Ola) Rast ve bir eser (Çayda Çıra) Segâh makamı içinde yer almaktadır. Usûl yapısının önceki sınıf düzeylerine göre çeşitlilik gösterdiği söylenebilir. Buna göre, üç eser (Bu Dere Buz Bağlamış, Keklik, Tinimini Hanım) 2 zamanlı Nim Sofyan, bir eser (Annemize Türkü) 4 zamanlı Sofyan, bir eser (Halay) 3 zamanlı Semai, bir eser (Çayda Çıra) 3 5 zamanlı Türk Aksağı, üç eser ise (Üç Elma, Atabarı ve Hoş Gelişler Ola) 6 zamanlı Yürük Semai usûlündedir. Burada dikkat çekici bir nokta Bir dünya Bırakın adlı şarkının multi 3 TRT repertuvarında yer alan bu Elazığ türküsü Muzaffer Sarısözen tarafından 10 zamanlı Aksak Semai (10/8) usûlünde notaya alınmıştır.
Kültürel Mirasın Aktarımında Müzik Ders Kitapları 249 ritmik yapıda, hem 9 zamanlı Evfer hem de 5 zamanlı Türk Aksağı usûllerini bir arada barındırmasıdır. Bu sınıf düzeyinde dört çocuk şarkısına ve altı türküye yer verilmiştir. Bu eserlerin önemli bir bölümü Uşşak ve Hüseyni makamlarının etkisi altındadır. Bunun yanında Rast ve Segâh makamlarına da yer verilmesi önemlidir. Bu basamaktaki eserlerin zaman organizasyonu görece çeşitlilik arz etmektedir. Önceki sınıflarda sıkça karşılaşılan Nim Sofyan ve Sofyan usûllerinin yanında bu dönemde Semai, Yürük Semai, Türk Aksağı ve Evfer den oluşan usûl yapıları öne çıkmaktadır. Bilhassa bir eser (Bir Dünya Bırakın) multi-ritmik özelliğiyle repertuvarda yer almıştır. Tür bakımından yine türkünün nicel olarak ağırlık kazanması, makamsal nitelikli çocuk şarkılarının anlamlı düzeyde temsil edilmesine engel olmamıştır. 2.4. İlköğretim Dördüncü Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 4. İlköğretim dördüncü sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl yapısı Çanakkale Türküsü Hüseyni Türkü Sofyan (4/4) Uzun Uzun Kavaklar Hüseyni Çocuk Şarkısı Türk Aksağı (5/8) Yemenimde Hare Var Mâhur Şarkı Sofyan (4/4) Tablo 4 te görüldüğü gibi, ilköğretim dördüncü sınıf düzeyinde GTM kaynaklı toplam üç eser bulunmaktadır. Burada iki eser (Çanakkale Türküsü ve Uzun Uzun Kavaklar) Hüseyni, bir eserse (Yeminimde Hare Var) Mâhur makamındadır. Bu sınıf düzeyindeki eserler Usûl yapısı olarak ele alındığında iki eserin (Çanakkale Türküsü ve Yeminimde Hare Var 4 ) 4 zamanlı Sofyan, bir eserin (Uzun Uzun Kavaklar) ise, 5 zamanlı Türk Aksağı içinde kurgulandığı görülebilir. Tür bağlamında burada bir çocuk şarkısına, bir şarkıya ve bir türküye yer verilmiştir. Bu eserler tür bakımından eşit bir dağılım göstermekle birlikte makamsal kurguda yine Hüseyni etkiden oluşan bir anlayış öne çıkmaktadır. Ayrıca burada diğer sınıf düzeylerinden farklı olarak inici bir seyir özelliğine sahip Mâhur makamının tercih edilmesi dikkat çekicidir. Zaman organizasyonunda Sofyan usûlü ağırlık kazanırken, tüm bir repertuvar bileşeni içinde yalnızca bir eserde 5 zamanlı aksak bir usûl kalıbının kullanıldığı görülmektedir. 4 Bu eser Klasik Türk Müziği repertuvarında 8 zamanlı Düyek (8/8) usulünde yazılıp icra edilmektedir.
250 Ömer Can SATIR 2.5. İlköğretim Beşinci Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 5. İlköğretim beşinci sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl Yapısı Ha Buradan Aşağı Hüseyni Türkü Devri Turan (7/8) Dere Geçit Vermezse Hüseyni Türkü Aksak (9/8) Bingöl Halayı Hüseyni Türkü Nim Sofyan (2/4) Sarı Mendil Hüseyni Türkü Nim Sofyan (2/4) Yemenimde Hare Var Mâhur Şarkı Sofyan (4/4) Manastır Türküsü Uşşak Türkü Nim Sofyan (2/4) Vardar Ovası Hicaz Türkü Türk Aksağı (5/8) Ankara Türküsü Gerdâniye Türkü Nim Sofyan (2/4) Tablo 5 te görüldüğü üzere, ilköğretim beşinci sınıf düzeyinde GTM kaynaklı toplam sekiz eser bulunmaktadır. Buna göre, dört eser (Ha Buradan Aşağı, Dere Geçit Vermezse, Bingöl Halayı, Sarı Mendil) Hüseyni; bir eser (Manastır Türküsü) Uşşak; bir eser (Yemenimde Hare Var) Mâhur; bir eser (Vardar Ovası) Hicaz; bir eserse (Ankara Türküsü) Gerdâniye makamı içinde yer almaktadır. Bu sınıf düzeyindeki eserler usûl yapısı açısından incelendiğinde dört eserin (Bingöl Halayı, Sarı Mendil, Manastır ve Ankara Türküsü) 2 zamanlı Nim Sofyan; bir eserin (Yemenimde Hare Var) 4 zamanlı Sofyan; bir eserin (Ha Buradan Aşağı) 7 zamanlı Devri Turan, bir eserin (Dere Geçit Vermezse) 9 zamanlı Aksak ve yine bir eserin 5 zamanlı Türk Aksağı içinde kurgulandığı tespit edilmiştir. Ayrıca bu düzeyde tür bakımından geleneksel müzik kaynaklı yedi türküye ve bir şarkıya yer verilmiştir. Eserlerin ses organizasyonlarında Hüseyni makamı açık ara farkla öne çıkarken, inici karakterli Mâhur ve Gerdâniye makamlarının kullanılması dikkat çekicidir. Hicaz ve Uşşak ise yine bu sınıf düzeyinde oldukça az kullanılan makamlar arasındadır. Bu dönemdeki GTM kaynaklı eserlerin zaman organizasyonlarında Nim Sofyan yapı tüm bir bileşenin yarısını karşılarken, 9 zamanlı Aksak ve 7 zamanlı Devri Turan usûllerinin ilköğretim sürecinde ilk kez kullanıldığı görülmektedir. Bu sınıf düzeyindeki GTM kaynaklı eserlerin tamamına yakınının türkülerden oluşması tür bazındaki eşitsiz dağılımın somut bir göstergesidir.
Kültürel Mirasın Aktarımında Müzik Ders Kitapları 251 2.6. İlköğretim Altıncı Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 6. İlköğretim altıncı sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl Yapısı Bom Bili Bom Rast Türkü Nim Sofyan (2/4) Horozumu Kaçırdılar Mâhur Türkü Sofyan (4/4) Kara Basma İz Olur Segâh Türkü Nim Sofyan (2/4) Karlı Dağlar Hüseyni Çocuk Şarkısı Nim Sofyan (2/4) Çıra Çaktım Yanmadı Segâh Türkü Nim Sofyan (2/4) Vardar Ovası Hicaz Türkü Türk Aksağı (5/8) Manastır Türküsü Uşşak Türkü Nim Sofyan (2/4) Hatırla Sevgili Nihavend Şarkı Yürük Semai (6/8) Aşşahdan Gelirem Uşşak Türkü Yürük Semai (6/8) Bülbülüm Altın Kafeste Acem Kürdi Türkü Aksak (9/8) Bilal Oğlan Hicaz Türkü Evfer (9/8) Oy Liman Uşşak Türkü Türk Aksağı (5/8) Daldalan Hüseyni Türkü Türk Aksağı (5/8) Yurdumda Hüseyni Çocuk Şarkısı Türk Aksağı (5/8) Tablo 6 da görüldüğü üzere, ilköğretim altıncı sınıf düzeyinde GTM kaynaklı toplam on dört eser bulunmaktadır. Buna göre, üç eser (Karlı Dağlar, Daldalan, Yurdumda) Hüseyni; bir eser (Bom Bili Bom) Rast; bir eser (Horozumu Kaçırdılar) Mâhur; bir eser (Hatırla Sevgili) Nihavend; bir eser (Bülbülüm Altın Kafeste) Acem Kürdi; üç eser (Manastır Türküsü, Aşşahdan Gelirem ve Oy Liman) Uşşak; iki eser (Vardar Ovası ve Bilal Oğlan) Hicaz ve yine iki eser (Kara Basma İz Olur, Çıra Çaktım Yanmadı) Segâh makamı içinde yer almaktadır. Zaman organizasyonu bağlamında incelendiğinde ise, beş eserin (Bom Bili Bom, Kara Basma İz Olur, Karlı Dağlar, Çıra Çaktım Yanmadı, Manastır Türküsü) 2 zamanlı Nim Sofyan; bir eserin (Horozumu Kaçırdılar) 4 zamanlı Sofyan; dört eserin (Vardar Ovası, Oy Liman, Daldalan, Yurdumda) 5 zamanlı Türk Aksağı; iki eserin (Hatırla Sevgili ve Aşşahdan Gelirem) 6 zamanlı Yürük Semai; bir eserin (Bülbülüm Altın Kafeste) 9 zamanlı Aksak ve yine bir eserin (Bilal Oğlan) 9 zamanlı Evfer usûlü içinde kurgulandığı görülmektedir. Bu sınıf düzeyindeki eserler tür bakımından incelendiğinde on bir türkü, bir şarkı ve iki çocuk şarkısına yer verildiği söylenebilir. Bu eserlerin makamsal dağılımlarında anlamlı bir çeşitlilik gözlemlenmekle birlikte Rast, Mâhur, Segâh, Hüseyni, Hicaz, Uşşak, Nihavend ve Acem Kürdi den oluşan sekiz farklı makamın bir arada kullanıldığı görülmektedir. Bu dönemdeki GTM kaynaklı eserlerin zaman organizasyonları da kısmen makamsal yapı gibi farklı usûl yapılarını barındırmaktadır. Nitekim Nim Sofyan, Sofyan, Türk Aksağı, Yürük Semai, Aksak ve Evfer usûllerinin bir arada kullanılması bu basamaktaki usûl çeşitliliğini kanıtlar niteliktedir. Buna karşın tür bazında bu tip bir spektrumdan söz etmek mümkün değildir. Tabloya da yansıdığı üzere bu dönemdeki GTM kaynaklı eserlerin büyük çoğunluğu türkülerden oluşmaktadır. Bu anlamda usûl ve makam çeşitliliğinin bu basamaktaki türlere yansımadığı ortadadır.
252 Ömer Can SATIR 2.7. İlköğretim Yedinci Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 7. İlköğretim yedinci sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl Yapısı Karadeniz Türküsü Hüseyni Türkü Devri Turan (7/8) Şapkamın Tereği Uşşak Türkü Devri Turan (7/8) Saray Yolu Hüseyni Türkü Nim Sofyan (2/4) Uzun İnce Bir Yoldayım Gerdâniye Türkü Sofyan (4/4) Yenice Yolları Hüseyni Türkü Türk Aksağı (5/8) Kâtip Nihavend Türkü Nim Sofyan (2/4) Tablo 7 de görüldüğü üzere, ilköğretim yedinci sınıf düzeyinde GTM kaynaklı toplam altı eser bulunmaktadır. Buna göre, üç eser (Karadeniz Türküsü, Saray Yolu ve Yenice Yolları) Hüseyni; bir eser (Şapkamın Tereği) Uşşak; bir eser (Uzun İnce Bir Yoldayım) Gerdâniye ve bir eser (Kâtip) Nihavend makamı içinde yer almaktadır. Zaman organizasyonu bağlamında incelendiğinde ise, iki eserin (Karadeniz Türküsü, Şapkamın Tereği) 7 zamanlı Devri Turan; yine iki eserin (Saray Yolu, Kâtip) 2 zamanlı Nim Sofyan; bir eserin (Yenice Yolları) 5 zamanlı Türk Aksağı ve yine bir eserin (Uzun İnce Bir Yoldayım) 4 zamanlı Sofyan usûlü içinde kurgulandığı görülmektedir. Bu sınıf düzeyinde GTM kaynaklı eserlerin tümü türküdür. Bu türden dolayı Hüseyni ve Uşşak makamlarının öne çıktığı; Gerdâniye makamının da yine Uşşak- Hüseyni ailesi içinde kategorize edildiğinde farklı olarak bir tek Nihavend makamının kullandığı söylenebilir. Zaman organizasyonu bağlamında ise Devri Turan, Nim Sofyan, Sofyan ve Türk Aksağı gibi kısmen farklı usûller kullanılmıştır. Ancak bir önceki sınıf düzeyine göre repertuvar sayısının azaldığı görülmektedir. 2.8. İlköğretim Sekizinci Sınıf Düzeyine İlişkin Bulgular ve Yorum Tablo 8. İlköğretim sekizinci sınıf düzeyinde yer alan GTM kaynaklı eserler. Eser Makamı Türü Usûl Yapısı Dondurmacı Rast Türkü Aksak (9/8) Dere Geliyor Dere Hüseyni Türkü Evfer (9/8) Bilal Oğlan Hicaz Türkü Evfer (9/8) Yüksek Yüksek Tepelere Hüseyni Türkü Evfer (9/8) Kemençe Segâh Türkü Nim Sofyan (2/4) Çemberimde Gül Oya Segâh Türkü Evfer (9/8) Gül Ağacı Değilem Rast Şarkı Yürük Semai (6/8) Yadıma Sen Düşende Uşşak Türkü Yürük Semai (6/8) Oynen Yar Hüseyni Türkü Nim Sofyan (2/4) Tablo 8 de görüldüğü üzere, ilköğretim sekizinci sınıf düzeyinde GTM kaynaklı toplam dokuz eser bulunmaktadır. Buna göre, üç eser (Dere Geliyor Dere, Yüksek Yüksek Tepelere ve Oynen Yar) Hüseyni; iki eser (Dondurmacı ve Gül Ağacı Değilem) Rast; iki eser (Çemberimde Gül Oya ve Kemençe) Segah; bir eser (Yadıma Sen Düşende) Uşşak ve yine bir eser (Bilal Oğlan) Hicaz makamı içinde yer almaktadır. Zaman organizasyonu bağlamında incelendiğinde ise, dört eserin (Dere Geliyor Dere, Yüksek Yüksek Tepelere, Bilal Oğlan, Çemberimde Gül Oya) 9 zamanlı Evfer; iki eserin (Oynen Yar ve Kemençe) 2
Kültürel Mirasın Aktarımında Müzik Ders Kitapları 253 zamanlı Nim Sofyan; yine iki eserin (Yadıma Sen Düşende ve Gül Ağacı Değilem) 6 zamanlı Yürük Semai ve bir eserin (Dondurmacı) 9 zamanlı Aksak usûlü içinde kurgulandığı tespit edilmiştir. Tür bağlamında ele alınan bu düzeydeki eserlerin sekizi türkü biri ise şarkı formundadır. Burada her ne kadar Hüseyni makamı öne çıksa da Rast, Segâh, Uşşak ve Hicaz makamlarının kısmen dengeli bir dağılımı söz konusudur. Eserlerin zaman organizasyonlarında 9 zamanlı Evfer usûlü nicel olarak ağırlık kazanırken ayrıca Nim Sofyan, Yürük Semai, Aksak usûllerine yer verilmiştir. Tür bazında değerlendirildiğinde ise, GTM kaynaklı eserlerin tamamına yakınının türkülerden oluştuğu görülmektedir. 3. Genel Değerlendirme Tüm bu bulgulardan hareketle, ilköğretim müzik ders kitaplarının her bir düzeyinde GTM kaynaklı toplam 60 eser bulunmaktadır. Ancak bazı eserlere farklı düzeylerde birden çok yer verildiği tespit edilmiştir. Örneğin, birinci sınıf repertuvarında yer alan Kara Basma İz Olur türküsünü altıncı sınıfta; ikinci sınıfta yer alan Halay şarkısını üçüncü sınıfta; yine ikinci sınıfta yer alan Kâtip şarkısını yedinci sınıfta; dördüncü sınıfta yer alan Yemenimde Hare Var şarkısını beşinci sınıfta; beşinci sınıf yer alan Manastır Türküsü nü altıncı sınıfta; yine beşinci sınıf düzeyinde yer alan Vardar Ovası türküsünü altıncı sınıfta; altıncı sınıfta yer alan Bilal Oğlan türküsünü sekizinci sınıf repertuvarında görmek mümkündür. İlköğretim müzik ders kitaplarında yer alan GTM kaynaklı eserlerde dokuz farklı makamın (Segâh, Hüseyni, Uşşak, Nihavend, Rast, Mâhur, Hicaz, Gerdâniye ve Acem Kürdi) kullanıldığı belirlenmiştir. Grafik 1. GTM kaynaklı eserlerde kullanılan makamlar. Grafik 1 de görüldüğü üzere, ilköğretim müzik ders kitaplarında kullanılan GTM kaynaklı eserlerin %32 si Hüseyni; %23 ü Uşşak; %11 i Rast; %10 u Segâh; %7 si Nihavend ve Hicaz; %5 i Mâhur; %3 ü Gerdâniye ve %2 si ise Acem Kürdi makamı etkisinde yer almaktadır. Ortaya çıkan bulgular ışığında Hüseyni ve Uşşak makam yapılarının ağırlığı dikkat çekicidir. Buna bir de Gerdâniye etkisi eklendiğinde bütün bir makamsal anlayışın yaklaşık yarısının Uşşak-Hüseyni ailesinden oluştuğu söylenebilir. Grafikte nicel olarak öne çıkan Rast ve Mâhur makamlarının temelde aynı diziden hareket ettiği göz önüne alındığında Uşşak ve Hüseyni den sonra Rast dizisinin yoğun olarak kullanıldığı görülebi-
254 Ömer Can SATIR lir. Bu sırayı Segâh, Nihavend, Hicaz ve Acem Kürdi makamları takip etmektedir. Elde edilen bulgular ışığında, en az makamsal eserlere birinci ve dördüncü sınıfta; en çoğuna ise altıncı sınıfta rastlanmaktadır. Nitekim bu basamakta tüm bir ilköğretim sürecinde kullanılan toplam dokuz farklı makamsal yapının sekizini görmek mümkündür. Dolayısıyla makam çeşitliliği bakımından en zengin dönemin altıncı sınıf olduğu söylenebilir. Diğer sınıf düzeylerinde temsil edilen makamsal anlayışın sistematik yaklaşımdan uzak bir dağılım sergilediği görülmektedir. Grafik 2. GTM kaynaklı eserlerde kullanılan usûller. Grafik 2 de görüldüğü üzere, ilköğretim müzik ders kitaplarında kullanılan GTM kaynaklı eserlerin %37 si 2 zamanlı Nim Sofyan; %15 i 4 zamanlı Sofyan; %13 ü 5 zamanlı Türk Aksağı; %12 si 6 zamanlı Yürük Semai; %8 i 9 zamanlı Evfer; %5 i yine 9 zamanlı Aksak; %5 i 7 zamanlı Devri Turan; %3 ü 3 zamanlı Semai ve %2 si ise multi-ritmik yapılı 9 ve 5 zamanlı Evfer ve Türk Aksağı usûl yapısındadır. Burada Nim Sofyan ve Sofyan usûlleri toplam oranın yarısına tekabül ederken temelde ölçü kavramından hareketle oluşturan repertuvarın yarıdan fazlasının basit; yaklaşık üçte birinin karma; beşte birinin ise bileşik ölçü yapısı içinde yer aldığı söylenebilir. Ayrıca Türk Aksağı, Devri Turan, Aksak ve Evfer gibi aksak yapılı usûllerin ölçü kavramından hareketle aynı ritmik kombinasyonlara sahip olmaları dikkat çekicidir. Tüm bu bilgiler ışığında, bütün bir ilköğretim süreci boyunca sekiz farklı usûl yapısının kullanıldığı; birinci ve ikinci sınıf düzeyinde hiçbir aksak ölçüye ve bu yapıyı içeren herhangi bir usûle yer verilmediği; bu yapıdaki eserlerin diğer ritmik yapılara oranla daha az olmakla birlikte üçüncü sınıftan itibaren repertuvar içinde yer bulduğu; basit, bileşik ve karma ölçülerin bir arada bulunduğu sınıf düzeyleri bulunmakla birlikte karma ölçülerden 5, 7 ve 9 zamanlı aksak yapıların sadece beşinci sınıf düzeyinde yer aldığı görülmektedir.
Kültürel Mirasın Aktarımında Müzik Ders Kitapları 255 Grafik 3. GTM kaynaklı eserlerin tür dağılımı. Grafik 3 te görüldüğü üzere, ilköğretim müzik ders kitaplarında kullanılan GTM kaynaklı eserlerin %77 si türkü, %15 i çocuk şarkısı ve %8 i ise şarkı türündedir. Burada türkünün önemli bir yer tutuğu açıktır. Türküye oranla makamsal nitelikli çocuk şarkılarına ve Türk müziğinin önemli bir bileşeni olan şarkı formuna oldukça az yer verildiği görülmektedir. Ayrıca söz konusu bu üç türün yalnızca dördüncü ve altıncı sınıflarda bir araya geldiğini ve her bir sınıf düzeyinde eşitsiz bir dağılım sergilediğini söylemek mümkündür. 4. Sonuç ve Öneriler İlköğretim müzik ders kitaplarında yer alan geleneksel müzik kaynaklı eserlerin toplam dağılımlarında belirgin bir eşitsizlik söz konusudur. Örneğin tüm bir repertuvar bileşeni içinde birinci sınıfta iki, dördüncü sınıfta ise üç GTM kaynaklı esere yer verilirken, altıncı sınıf düzeyinde bu sayının on dörde çıktığı görülmektedir. Bu anlamda ilköğretim müzik ders kitaplarının repertuvar dağılımı açısından öğrencilerde geleneksel müzik kültürü oluşumuna anlamlı bir imkân tanımayan bir yapı içinde biçimlendiği söylenebilir. GTM kaynaklı eserler makamsal açıdan ele alındığında, tüm bir ilköğretim sürecinin Segâh, Hüseyni, Uşşak, Nihavend, Rast, Mâhur, Gerdâniye, Hicaz ve Acem Kürdi makamlarından oluştuğu belirlenmiştir. Ancak bu makamların nicel dağılımları da problemlidir. Uşşak-Hüseyni etkisinin açık ara farkla öne çıkması, makamsal çeşitliliğin müfredattaki yoksunluğunu kanıtlarken, Türk müziğinde sık kullanılan Kürdi, Karcığar, Hüzzam, Kürdili Hicazkâr, Nikriz ve Sabâ gibi makamlara hiç yer verilmemesi dikkat çekicidir. Ancak tüm bu sorunların temelinde formal eğitim yatmaktadır. Nitekim yürürlükte olan müzik eğitimi sisteminin mikrotonal seslerle eğitim yapmaya imkân tanımaması müfredattaki makam teorisi konularının tonal bir anlayışla, dizi kavramı üzerinden anlatılmasına neden olmaktadır. Elbette ki bu bakış açısı GTM kaynaklı repertuvar bileşenlerine de yansıyarak seyir-durak-güçlü temelinde gelişen bir makamsal anlayıştan ziyade dizi mantığı içinde kurgulanan eserlere öncelik tanımıştır. GTM kaynaklı eserler usûl açıdan ele alındığında, tüm bir ilköğretim sürecinin Nim Sofyan, Semai, Sofyan, Türk Aksağı, Yürük Semai, Devri Turan, Evfer ve Aksak eserlerden oluştuğu görülmektedir. Makamsal yapıda olduğu gibi usûllerin de nicel dağılımları problemlidir. Nim Sofyan ve Sofyan usûllerinin oldukça sık kullanılması usûl çeşitliliğine
256 Ömer Can SATIR imkân tanımazken, repertuvarın son birimde aksayan 5, 7 ve 9 zamanlı yapılardan oluşması, Düyek ve Aksak Semai usûllerine hiç yer verilmemesi ve tüm bir zamansal yapının usûl mantığı yerine ölçü anlayışından hareketle kurgulanması, bir kültür mirası olarak Türk müziğinin aktarımında ders kitaplarının yeterli işleve sahip olmadığını kanıtlamaktadır. GTM kaynaklı eserlerin tür dağılımlarında da benzer sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Bu kategorideki tüm bir repertuvarın neredeyse türküler üzerine kurulmuş olması, başta şarkı formu olmak üzere makamsal nitelikli çocuk şarkılarına oldukça az yer verilmesine neden olurken, söz konusu bu eşitsiz dağılımın öğrencilerde geleneksel müzik kültürü oluşuma olanak sağlayamayacağı açıktır. Ortaya konulan sonuçlar ışığında şu önerileri sıralamak mümkünüdür: İlköğretim müzik ders kitaplarında yer alan GTM kaynaklı eserlerin nicel dağılımlarına dikkat edilmeli, her sınıf düzeyinde eşit bir dağarcık geliştirilmelidir. GTM kaynaklı repertuvarlarda sistematik bir makam anlayışına gidilmeli, dizi mantığından uzak giriş, güçlü, yarım kalış, yeden ve durak ekseninde seyir özellikleri öne çıkan makamsal eserler öğrencilerle buluşturulmalıdır. Makam çeşitliliği artırılmalı, tek tip veya benzer makamlar yerine farklı işitsel etkilere sahip makamsal yapılar ders kitaplarında yer bulmalıdır. GTM kaynaklı repertuvarlarda sistematik bir usûl anlayışına gidilmeli, ölçüden ziyade usûl kavramını belleklere kazıyan eserler öğrencilerle buluşturulmalıdır. Ayrıca Aksak usûllere ilköğretimin birinci kademesinden itibaren yer verilmeli, usûl oranları birbirine eşitlenmelidir. GTM kaynaklı eserlerde tek tip tür anlayışından vazgeçilmeli, şarkı formu başta olmak üzere makamsal nitelikli çocuk şarkılarına daha fazla yer verilmelidir. KAYNAKÇA Bohlman, Philip. V. (2015). Dünya Müziği. (H. Gür, Çev.) Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Demirel, Özcan. (2002). Planlamadan Değerlendirmeye Öğretme Sanatı. Ankara: Pagem A Yayıncılık. Günay, E., & Özdemir, M. A. (2003). Müzik Öğretimi Teknolojisi ve Materyal Geliştirme. İstanbul: Bağlam Yayıncılık. Özdemir, N.& Koç, Y. (2008). İlköğretim Müzik 6-7-8 Öğretmen Kılavuz Kitabı. Ankara: MEB Devlet Kitapları. Öztürk, Okan Murat. (2006). Zeybek Kültürü ve Müziği. İstanbul: Pan. Signell, Karl. L. (2006). Makam: Türk Sanat Musikisinde Makam Uygulaması (Çeviren: İ. Gökçen, Çev.), İstanbul: YKY Yayınları. Türkçe Bilim Terimleri: Sosyal Bilimler (2011). Ankara: TÜBA Uçan, Ali. (2005). Müzik Eğitimi: Temel Kavramlar-İlkeler-Yaklaşımlar ve Türkiye'deki Durum. Ankara: Evrensel Müzikevi. Yaşar, N., Özdemir, A., Eren, E. Ö., & Öztürk, S. (2007). İlköğretim Müzik 1 Öğretmen Kılavuz Kitabı. İstanbul: MEB Devlet Kitapları. Yaşar, N., Özdemir, A., Eren, E. Ö., & Öztürk, S. (2007). İlköğretim Müzik 2 Öğretmen Kılavuz Kitabı. İstanbul: MEB Devlet Kitapları. Yaşar, N., Özdemir, A., Eren, E. Ö., & Öztürk, S. (2007). İlköğretim Müzik 3 Öğretmen Kılavuz Kitabı. İstanbul: MEB Devlet Kitapları. Yaşar, N., Özdemir, A., Eren, E. Ö., Öztürk, S. & Yücesoy, G. (2007). İlköğretim Müzik 4-5 Öğretmen Kılavuz Kitabı. İstanbul: MEB Devlet Kitapları. Yavuzoğlu, Nail. (2009). Türk Müziğinde Makamlar ve Seyir Özellikleri. İstanbul: Pan Yayıncılık.