İlkokul (ocuklarının Kullandıkları İletişim Bitimleri Fitnat A LT U N B A Ş (*) Bireyin, yaşadığı toplum un üyesi olabilm esi için, o toplumun değerlerini ve geçerli olan temel rolleri öğrenm esi gerekm ektedir. Ö ğ renme sürecinde, birey çevresiyle kurduğu etkileşim lerle değişir ve çevresini değiştirir. Toplum sallaşm a sürecindeki çocuğun anne-babası ve çevresindeki diğer yetişkinlerle olan etkileşimi, bu konu ile ilgilenen araştırm acılar tarafından, çe şitli boyutlar açısından in ce lenmiştir. Özellikle çocuk yetiştirme tutumları ve ailede uygulanan disiplin tekniklerinin, çocuğun kişiliğine olan etkisi araştırılan konuların başında gelmektedir. (Sears, M accoby ve Levin 1957, VVhiting ve Chlld 1953). Ç ocuk yetiştirm e tutum larının, çocuğun kişilik ya p ı sını etkilem esinin yanısıra, bilişsel tarzlarını da (cognitive sstyle) e t kilediği anlaşılm aktadır (Hesss ve Shipman, 1965). Toplum sallaşm a sürecinde anne-baba ile çocuk arasında kurulan iletişim in incelendiği bir araştırm ada (Jones, 1972), yüksek sözel yeteneği olan ç o cukların anne-babalarının : a. Çocuklarını çevreleri ile etkileşim kurmaya cesaretlendirecek bir kişilik yapısına, b. Yüksek akadem ik ve m esleki beklentilere, c. Çocuğun akadem ik ve zihinsel gelişim i için daha çok bilgiye sahip oldukları ve ayrıca, d. Dilin gelişim i ve kullanımı için çocuğa daha çok materyal ve fırsat sağladıkları bulunmuştur. Anne-baba ve çocuk iletişim i konusunda yapılan diğer ça lışm a larda. özellikle annenin çocuk ile kurduğu iletişimin, çocuğun dil yeterliliğine ve iletişim biçimine etki ettiği vurgulanm akadır (Snow 1972, Moerk 1975, Tim es 1978). Bu çalışm alarda dilin kullanılm asın- (*)Gazl Üniversitesi. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. Bölümü araştırma görevlisi- Kamu Yönetimi 26
27 da. anne-baba ve çocuk arasında karşılıklı bir etkileşim olduğu g österilmiştir. ilk yaşlarda, çocuk anne-babasını taklit etmekte, daha sonraki senelerde bu iletişim, anne-babanın konuşma biçimine uyum şeklinde gelişmektedir. (Seitz ve Stevvart, 1975). Çocuk küçükken çok daha basit bir iletişim yapısını kullanan anne-babalar, gelişim sürecine bağlı olarak daha karm aşık gram er yapılarını kullanm aktadırlar (Him es.l 1979). Dil gelişim inde olduğu gibi, iletişim biçim lerinin edinilmesinde de toplum sallaşm anın önemli bir rolü olduğu görülmektedir. Bernstein'a göre (1972) ailelerde görülen farklı toplum sallaşm a süreçleri, sosyal ilişkilere, dolayısıyla sosyal iletişim lere yansır. Alt sosyo-ekonomik düzey (SED) ailelerinde, etkileşim ler rol yapısına göre (role to role) gerçekleşirken, orta SED ailelerinde kişi yönelimli (person to person) ilişkiler söz konusudur. Alt SED ailelerinde, normlara bağlı ve duruma ilişkin olan iletişim yapıları, üst SED ailelerinde ise kişilerarası farklılığa, güdülere, duygulara ve niyetlere önem veren iletişim yapıları gözlenmektedir. Kişinin duygularına, niyetlerine önem veren iletişim yapısını kullanan ailelerin çocukları, daha etkili bir İletişim ci olurken, rol yönelim li iletişim yapısını kullanan ailelerin ç o cuklarında, iletişim açısından başarısızlıklara rastlanm ıştır (Bearison ve Cassel, 1975). Y e tişkin-çocu k iletişim i ile ilgili olarak değindiğim iz çalışm alarda, yetişkinin çocuğu ilettiği m esajlara değinilmektedir. Dil gelişim i ile ilgili çalışm aların da gösterdiği gibi dil yeterliliğinin edinilm esi karşılıklı bir uyum sü re cidir (Moerk 1975, Him es 1979). G elişim sü re c i ne bağlı olarak, ço cuk çevresindeki iletişim yapılarının farkına varmaya başlayacaktır. Bu konunun gereğince incelenmesi, iletişim ve dil gelişim i konusundaki bilgilerim ize yeni boyutlar getirebilir. A şa ğ ı da bu konuda yapılan bir araştırm a ve bulguları, ana hatlarıyla ele alınmıştır. Bu araştırmada, iletişim sürecinin karşılıklı bir etkileşim olduğu dikkate alınarak, çocukların, kendileri ile kurulan iletişim biçim lerinin ne derece farkında oldukları incelenmiştir. Bu am açla Anne-çocuk iletişim ini gösteren durum larda, annenin çocuğa iletiği m e sajlar araştırılacaktır. Daha da ayrıntılı olarak, bu araştırm ada şu sorulara cevap a ra n a ca k tır: 1 Çocuklar, annelerinin kendileriyle kurduğu iletişim biçim lerinin ne derece farkındadırlar? 2 Çocukların, çevrelerindeki iletişim biçim lerinin farkında oluşları, yaşa bağlı olarak değişm ekte m idir?
YÖ N TEM Denekler Denekler, orta S ED yl temsil eden bir semtteki İlkokulun birinci, üçüncü ve beşinci sınıflarından seckisiz olarak seçilm iştir. Araştır* maya her sınıftan 12 denek (6 kız-6 erkek) olmak üzere, toplam 36 denek katılm ıştır. Veri Toplam a Araçları Çocukların anneleriyle kurdukları iletişim biçim lerini değerlendirm ek am acıyla, ço cuk ve annenin iletişim kurduğu durum ları anlatan beş öykü saptanmıştır. Bu öykülerin içeriği Bearison ve Cassel'in (1975) araştırm alarında kullandıkları öykülerin içeriğine benzemektedir. Araştırm anın am acına uygun olarak, öykülerin sonundaki soru, «böyle bir durum da anne çocuğa ne diyor?» şeklinde so ru l muştur. (öyküler E K de verilm iştir). Her öykü için 20x15 cm boyutlarında çizilen resimlerde, kız denekler için kız figürü, erkek denekler için erkek figürü kullanılm ıştır. İşlem Denekler, okullarındaki boş bir odaya birer birer alınm ıştır. Denek ve deneyci bir m asaya karşılıklı olarak oturduktan sonra, deneğe, «sana bazı öyküler anlatıp, resim ler göstereceğim, daha sonra da bazı sorular soracağım, önemli olan bana ne düşündüğünü aktarmandır» denilm iştir. Daha sonra öyküler karışık sırada ilgili resim lerle beraber sunulmuştur. Her öykü bittikten sonra «böyle bir durumda anne, çocuğa ne diyor?» sorusu sorulm uş ve çocuğun cevabı, deneyci tarafından kaydedilm iştir. B U LG U LAR Deneklerin cevapları, kuralları ve em irleri vurgulayan (duruma yönelik) cevaplar ve kişinin duygularını, gereksinim lerini vurgulayan (kişiye yönelik) cevaplar olm ak üzere kodlanm ıştır. Kodlam ada güvenirliği saptam ak amacıyla, başka bir kodlam acı da her yaştan dört tane olmak üzere, seçkisiz olarak seçilen 12 deneğin cevaplarını bağım sız olarak kodlamıştır. iki kodlam acı arasındaki uyuşma oranı % 93 olarak bulunmuştur. Çocukların verdikleri cevap türlerinin sayı ve yüzdeleri Tablo-1 de gösterilm iştir. 28
Tablo 1 Cevap Türlerine lilişkin Sayı ve Yüzdeler Duruma yönelik Kişiye yönelik S ınıflar Sayı % Sayı % 1 49 81.6 11 18.4 3 39 65 21 35 5 44 73.3 16 26.7 Tablo-1 deki verilere uygulanan 2X3 lük Khi-kare testi cevap türlerinin, yaşa bağlı olarak anlam lı bir şekilde farklılaştığını gösterm ektedir (X : 4.35 s.d : 1 p.05). Şekil 1 de yaşa bağlı olarak cevap yüzdeleri görülm ektedir. i. O&Oj-aV. cer ilen cevap "Kirlerinin Müjdelen. İlkokula başladıktan sonra İletişim biçimlerinde bir değişimin olup olm adığını, daha ayrıntılı incelem ek am acıyla, yaş grupları ik i şer k a rş ıla ş tırm ış tır. B eşinci sınıf dahil edilmeden, birinci ve üçüncü sınıf deneklerinin cevapları için uygulanan 2x2 lik bir Khi-kare testi, bu yaş gruplarına ilişkin farkların anlam lı olduğunu gösterm iştir (X:4.26 s.d:1 p.05). Diğer bir deyişle, birinci sınıfa devam eden çocuklarda, daha çok duruma yönelik cevap verme eğilim i görülm üştür. Üçüncü ve beşinci sınıfa devam eden çocukların cevapları için uygulanan 2x2 lik Khi-kare testinde ise anlamlı fark bulunmamıştır. Ayrıca birinci ve beşinci sınıftaki çocukların cevapları arasında da fark olm adığı görülmüştür. 29
Tablo-2 de birinci, üçüncü ve beşinci sın ıf çocuklarının her öykü için verdikleri durum a yönelik cevapların sayı ve yüzdeleri verilmektedir. Tablo-2 Beş Öykü İçin Verilen Duruma Yönelik Cevapların Sayı ve Yüzdeleri. B irinci s. üçü n cü s. B eşinci s. Sayı % Sayı % Sayı % 1. Öykü 9 75 6 5h 9 75 2. Öykü ig 100 11 91.6 12 100 3. öykü 4 33 3 25 4 33 4. Öykü 12 100 8 66.6 7 58.3 5. ö y kü 12 100 11 91.6 12 100 Tablo-2 de görüldüğü üzere, birinci sınıf devam eden çocuklar, ikinci, dördüncü ve beşinci öykülerde % 100 oran ile durum a yönelik yani kuralları ve em irleri vurgulayan cevaplar verm işlerdir. Ü çüncü sınıfa devam eden çocukların cevaplarında bu oranlar azalm aktadır. Okul ile ilgili olan öyküde, birinci sınıfa devam eden çocuklar % 100 oran ile kuralları kullanırken, bu oran üçüncü sınıfta % 66,6 ve beşinci sınıfta % 58.3 tür. TARTIŞM A Anım sanacağı üzere, bu çalışm anın amacı, çocuğun çevresinde kullanılan iletişim biçim lerinin farkında oluş derecelerinin incelenm e siydi. Bu amaçla giriş bölümünde konuyla doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili görülen araştırm alar özetlenm iş ve açıklanm ası a m a ç lanan sorular belirlenm iştir. Bundan bir önceki bölümde de bu am açla düzenlenen araştırm adan edinilen bulgular özetlenm iştir. Bu bölümde ise anılam bulguların yorum una değinilecektir. Araştırm ada yer alan ilk soru, «çocukların, annelerinin kendileri ile kurdukları iletişim biçim inin derece farkında oldukları?» İdi. B u l gular, çocukların durum a yönelik yani kuralları ve em irleri vurgulayan iletişim biçim lerinin farkında olduklarını gösterm ektedir. Ö ykülere ilişkin cevaplarda, «başkasının bahçesinden çiçe k koparm ak ayıptır». «hırsızlık yapmak çok kötüdür» «okuldan niye kaçıyorsun, bu kurallara aykırıdır» gibi kuralları vurgulayan cüm lelerin yanısıra, «bahçeden çiçek alma»» «hemen uyu» gibi emir cümlelerine de sık sık rastlanmıştır. Daha az sıklıkla rastlanan kişi yönelimli cevapların en tipik olanları ise, «okulda olm azsan, arkadaşlarınla oynayam az 30
31 sın», «geç saatlere kadar oturmak zararlıdır, vücudumuz için gereklidir» gibi cevaplardır. uyku Çocukların cevaplarından an la şıla ca ğ ı gibi, anneler ço cu k la rının davranışlarını, em irler ve kuralları aktarm a yoluyla kontrol e t m ektedirler. Bu iletişim ler sırasında, çocuğa davranışlarının ötesindeki niyetler, duygular ve diğer kişilere verilen zarar daha az açıklanmaktadır. Anne çocuğa, dil yoluyla bazı kuralları iletirken sadece nasıl konuşulacağını değil, aynı zamanda hangi davranışların daha uygun olduğunu da öğretmektedir. Çocuk yetiştirme tutumları ile ilgili bir ölçek uyarlaması sırasında Le Comte Ve Le Com te un (1978) saptadığı gibi alt ve orta S E D den anneler, çocuk yetiştirm e sıra sında daha kontrolcu olmaktadırlar. Kontrolcu tutumu olan annelerin, çocuklara kuralları iletişim yoluyla aktarm alarına bağlı olarak, ç o cuklar ilkokul dönem inde ve belki de daha önceki dönemlerde, kuralları kendi iletişim lerinde kullanm aktadırlar. Bu bulgu, bu konuda daha önce yapılan araştırm aların bulgularıyla tam bir uyuşma gösterm em ektedir. Şöyle ki Bernestein a göre orta S E D ailelerinde kullanılan iletişim biçim leri daha çok yönelimli iken, alt SED ailelerinde kurallar ve em irler kullanılmaktadır. Araştırm aya katılan, oıta SED den çocukların iletişim lerinde kural ve em irlere ilişkin cüm lelere daha çok rastlanm ası kültürlerarası bir fa r kı işaret edebilir. Ç ocu k yetiştirm e tutum larının, sosyal ilişkilere d o layısıyla sosyal iletişim lere yansıdığı düşünülürse. Türk kültüründeki toplum sallaştırm a süreçlerinin ayrıntılı olarak incelenmesi, bu kültürlerarası farkı açıklayabilir. Araştırm ada sorulan diğer soru «Çocukların, çevrelerindeki iletişim biçim lerinin farkında oluşları yaşa bağlı olarak değişm ekte m i dir?» şeklindeydi. Araştırm aya katılan, yedi, dokuz ve onbir yaş grubundan çocuklar, çoğunlukla duruma yönelik cevaplar vermişlerdir. Birinci sınıftaki çocuklar, üçüncü sınıftaki çocuklardan daha fazla olarak, durum yönelimli cümleleri kullanm ışlardır. Okul yaşantısıyla ilk kez karşılaşm anın kuralları daha fazla vurgulam akla bir ilişkisi olabilir. Özellikle okula ilişkin öyküde araştırm aya katılan çocukların tümü, kural ve em irleri kullanm ışlardır. Bu bulgu, ailelerin okul konusundaki tutum larını yansıtm ası açısından ilginçtir. Annelerin, ç o cukları için yeni bir yaşantı olan ilkokul ile ilgili olarak daha sıkı bir disiplin sağlam ak am acıyla kuralları kullandıkları düşünülebilir. Genel olarak, üç yaş grubunda da durum a yönelik iletişim b i çim lerinin kullanılması, bu iletişim biçimlerinin okulöncesi yaşlarda edinildiğini gösterm ektedir. O kulöncesi gruplarla yapılacak a ra ştırmalar, bu yapıların gelişim ini açıklayabilir.
AN N E-ÇO CUK ETKİLEŞİMİNİ İN CELERKEN YARARLANILAN Ö YKÜLER 1 Annesi, bu çocuğun yatm a vaktinin geldiğini düşünüyor. Am a artık yatm asını söylediği sırada ço cuk ağlam aya b aşlıyor çünkü televizyonda birşey seyretm ek istiyor. Böyle bir durumda annesi bu çocuğa ne diyor? 2 Bu çocuk, annesine bir dem et çiçek getirm iş. Am a bunları komşunun bahçesinden koparm ış. Bu durum da anne ç o cuğa ne diyor? 3 Annesi bu çocuğa alm aya söz verdiği bir şeyi alm ayı unutmuş, bunun üzerine bu çocuk annesine küsüyor ve bütün gün konuşmuyor. Bu durum da anne çocuğa ne diyor? 4 Bu çocuk, birgün okula gitm ek istem ediğini söylüyor ama hasta filan da değil. Bu durumda anne çocuğa ne diyor? 5 Bu çocuk, annesiyle beraber çarşıya gitmiş. Eve geldiklerinde anne çocuğun dükkândan parasını ödemeden küçük bir şey aldığını öğreniyor. Böyle bir durumda anne çocuğa ne diyor? KAYNAKLAR Bearison. D J ve Cassel. T Cognltive docentratıon and social codes coramunicative effectivenes in young children from differing family context- Developmental Psychology. 1975. 11. 29-36- Bemstcin. B- Social class. language and socialization Ed P P Glglioli- Language and social context- London: Cox. 1972 Hess. R D- ve Shipman-V. Early experience and socialization of cognltive raodes in children- Child Development. 1965. 34. 869-866. Himes. MC Language development and pattems of mother-child interaction- Dıssertation Abstracts International. 1979. 38. l l A. 6690-6691. Jones. P Home environment and the development of verbal ability Child Development. 1972. 43. 1081 1086 Moerk. E L. Verbal interaction between cyildren and thelr mothers during the preschool years- Developmental Psychology- 1975. 1. 788-794- Sears. R R. Maccoby-E E ve Levin. H Pattems of child rearing Row-paterson 1957- Seitz. S ve Stewart, C- İmitations and expanslons: Some developmentel aspects of mother-child Communications Developmental Psychology. 1975-11. 763 768 Snow, C E Mothers speech to children. Child Development 1972. 43 549-565 LeComte. G. LeComtc. A ve özer. AS Üç sosyo-ekonomik düzeyde AnkaralI annelerin çocuk yetiştirme tutumları : Bir ölçek uyarlaması Psikoloji Dergisi 1978. 1. 5-8 VVhiting. J W M ve Child. I L Child training and personality: A cross cultural study. New Haven; Yale Uni- Press- 1953-32