STAB L KRON K OBSTRÜKT F AKC ER HASTALARINDA NFLAMATUVAR BEL RTEÇLER; C-REAKT F PROTE N, F BR NOJEN ve LÖKOS T

zmir Gö üs Hastanesi Dergisi, Cilt XXV, Say 3, 2011 STAB L KRON K OBSTRÜKT F AKC ER HASTALARINDA NFLAMATUVAR BEL RTEÇLER; C-REAKT F PROTE N, F BR NOJEN ve LÖKOS T INFLAMMATORY MARKERS IN PATIENTS WITH CHRONIC OBSTRUCTIVE LUNG DISEASE; C-REACTIVE PROTEIN, FIBRINOGEN, LEUKOCYTE Yasemin TORAMAN 1 Esin YENTÜRK 2 Dilek KANMAZ 2 Sema ALTUN 3 Bar fl YILMAZ 3 Yasemin BAHAR 4 Esin TUNCAY 2 1 Yedikule Gö üs Hastal klar ve Gö üs Cerrahisi E itim ve Araflt rma Hastanesi, Gö üs Hastal klar, stanbul 2 Ahi Evran Gö üs Kalp Damar Cerrahisi E itim ve Araflt rma Hastanesi, Gö üs Hastal klar, Trabzon 3 Dr. Suat Seren Gö üs Hastal klar ve Cerrahisi E itim ve Araflt rma Hastanesi, Gö üs Hastal klar, zmir 4 Erdemli Devlet Hastanesi, Gö üs hastal klar, Mersin Anahtar sözcükler: KOAH, lökosit, CRP, fibrinojen, FEV 1 Key words: COPD, leukocyte, CRP, fibrinogen, FEV 1 Gelifl tarihi: 09 / 07 / 2011 Kabul tarihi: 26 / 10 / 2011 ÖZET KOAH hastalar nda stabil evrede inflamatuar proçesin devam edip etmedi ini ve inflamatuar mediyatörlerin hava ak m k s tl l ile iliflkisini araflt rmay amaçlad k. Olgular m z, hastanemiz poliklini ine baflvuran stabil KOAH tan s alm fl 48 hastadan, kontrol grubu ise aktif sigara içicisi olmayan 21 sa l kl gönüllüden seçildi. Her iki gurubun da yafl, boy, kilo, sigara kullan m süreleri sorguland, solunum fonksiyon testleri, hemogram, CRP ve fibrinojen de erlerine bak ld. KOAH grubunda arter kan gazlar, kontrol grubunda satürasyon de erleri tetkik edildi. Çal flmam zda, KOAH grubunun yafl ortalamas 60±9, kontrol grubunun ise 34±9 idi. KOAH grubundaki olgularda lökosit (p:0.00) ve CRP (p:0.02) düzeylerinin kontrol grubuna göre anlaml derecede yüksek oldu u, ancak fibrinojen (p:0.149) SUMMARY In this study we aimed to investigate, if the inflammatory process is going on or not at stable phase of COPD patients and relation of inflammatory mediators with airflow obstruction. We selected our cases from our outpatient clinic patients among the ones diagnosed as stable COPD and healthy volunteers who weren t active smokers. Both groups were classified for age, height, weight, smoking duration and checked for pulmonary function test, hemogram, CRP, fibrinojen levels respectively. We checked arterial blood gas in COPD group and saturation levels in control group. In our study, average age of patients in COPD and control groups were 60±9 and 34±9 respectively. We revealed that CRP (p:0.02) and leukocyte levels (p:0.00) at COPD patients were higher than control group and this was statistically significant. But there wasn t any significant difference between 145

STAB L KOAH DA NFLAMATUVAR BEL RTEÇLER düzeyinde gruplar aras nda farkl l k bulunmad tespit edildi. Stabil KOAH evreleri aras nda, CRP (p:0.9) ve lökosit (p:0.7) düzeylerinde anlaml farkl l k tespit edilmedi. leri evre KOAH olgular nda fibrinojen ortalamas di er evrelere göre yüksekti, ancak istatistiksel olarak anlaml farkl l k bulunmad (p:0.228). Sonuç olarak stabil KOAH olgular nda CRP ve lökosit gibi inflamatuvar belirteçlerin yüksek oldu- u, stabil KOAH ve kontrol grubunun fibrinojen düzeyleri aras nda iliflki olmasa da, fibrinojen ile FEV 1 aras nda ters orant l ve anlaml bir iliflki oldu u (p:0.047), ayr ca fibrinojenin yaflla paralel olarak artt sonucuna var ld (p:0.013). G R fi Kronik obstrü ktif akci er hastal (KOAH) tüm dünyada önemli bir kronik morbidite ve mortalite nedenidir. KOAH tam olarak geri dönüflü olmayan hava ak m s n rlamas ile karakterize bir hastal kt r. Hava ak m k s tlanmas genellikle ilerleyicidir ve zararl partikül ve gazlara karfl akci erlerde geliflen anormal inflamatuvar yan tla iliflkilidir (1). KOAH ataklar nda inflamatuvar mediyatörlerin yüksekli i yap lan çal flmalarda gösterilmifltir. Biz de bu çal flmam zda, özellikle stabil KOAH hastalar nda inflamatuvar proçesin devam edip etmedi ini, inflamatuvar mediyatörlerin stabil dönemdeki durumunu ve hava ak m k s tl l ile iliflkisini araflt rmay amaçlad k. GEREÇ VE YÖNTEM Hastanemizde KOAH tan s alan, son 6 hafta içinde infeksiyon ata geçirmemifl olan stabil dönemdeki 56 erkek ve 16 kad n olmak üzere toplam 72 olgu çal flmaya al nd. KOAH atak geçirenler, inflamatuvar ek hastal klar olanlar, anti inflamatuvar ilaç kullananlar çal flmaya al nmad. KOAH l olgular n yafl, boy, kilo, sigara kullan m süreleri sorguland. Olgulara hemogram, C-reaktif protein (CRP), fibrinojen tetkikleriyle solunum fonksiyon testi (SFT), arter kangaz analizi yap ld. two groups according to fibrinogen levels (p:0.149). There wasn t a significant difference between CRP (p:0.9) and leukocyte (p:0.7) levels at stable COPD phases. Average of fibrinogen levels were higher at patients with severe disease than other phases but this wasn t statistically significant (p:0.228). In conclusion, we revealed that CRP and leukocyte levels were higher at stable COPD patients. Although there was not a relation between fibrinogen levels of stable COPD and control groups, there was an inversely proportional and significant relation between fibrinogen and FEV 1 (p:0.047). In addition we found that fibrinogen levels were increasing with age (p:0.013). Kontrol grubu olarak ise aktif sigara içicisi olmayan 14 ü kad n 7 si erkek toplam 21 sa l kl gönüllü çal flmaya al nd. Kontrol grubunun yafl, boy, kilo, hemogram, CRP, fibrinojen, SFT incelemeleri ve pulse oksimetre ile oksijen satürasyon ölçümleri yap ld. Çal flmada elde edilden bulgular de erlendirilirken, istatistiksel analizleri çin SPSS program, Kruskal Wallis, Man-Whitney U, Ki-Kare, Pearson korelasyon testleri kullan ld. Sonuçlar %95 güven aral nda, anlaml l k p<0.05 düzeyinde de erlendirildi. BULGULAR Çal flmaya al nan KOAH hastalar n n ve kontrol grubunun yafl, boy, vücut kitle indeksi (BMI), kilo de erleri Tablo 1 de; CRP, lökosit (WBC), fibrinojen de erleri Tablo 2 de özetlenmifltir. Stabil KOAH grubundaki olgular n lökosit ve CRP de erleri kontrol grubundaki olgulara göre istatistiksel olarak anlaml yüksekti (p<0.05). Ancak fibrinojen de erlerine göre gruplar aras nda istatistiksel olarak anlaml farkl l k bulunmad (p>0.05). Lökosit, CRP vefibrinojendüzeylerine göre evreler aras nda fark olup olmad araflt r ld. Bulgular Tablo 3 de özetlenmifltir. 146

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S Tablo 1. KOAH ve kontrol grubunun demografik özellikleri. Yafl (y l) Boy (cm) BMI (kg/m 2 ) Kilo (kg) Kontrol 34 ± 9 163 ± 6 22 ± 3 61 ± 6 KOAH 60 ± 9 167 ± 8 25 ± 4 72 ± 12 Tablo 2. KOAH ve kontrol grubunun laboratuvar de erleri. CRP (mg/l) WBC (mm 3 ) Fibrinojen (mg/dl) Kontrol 0.9 ± 1 6700 ± 1300 270 ± 72 KOAH 2 ± 3 8900 ± 2400 298 ± 92 Mann Whitney U Testi t:434 p:0.02 t:317 p:0.000 t:599 p:0.149 Tablo 3. Evrelere göre WBC, fibrinojen ortalamalar ve CRP nin cutt-off de erine göre da l m. Evre 1 Evre 2 Evre 3 Evre 4 Test ist.;p WBC ortalamas 7900 9400 8800 9000 x 2 =1.381, p=0.710 Fibrinojen ortalamas 268 293 301 370 x 2 :4.327, p=0.228 CRP 1 3 %30 21 %58 14 %52 2 %50 x 2 =0.35, p=0.9 CRP > 1 2 %40 15 %42 13 %48 2 %50 x 2 =0.35, p=0.9 KOAH evreleri aras nda lökosit ve CRP de erlerine göre anlaml farkl l k bulunmad (p>0.05). leri evre KOAH olgular nda fibrinojen ortalamas erken evre KOAH olgular na göre yüksekti. Ancak fibrinojen de erlerine göre evreler aras nda anlaml farkl l k bulunmad (p>0.05). Stabil KOAH grubunda CRP düzeyleri ile sigara, BMI, zorlu ekspirasyonun 1. saniyesinde at lan volüm (FEV 1 ), zorlu ekspirasyonun 1. saniyesinde at lan volümün zorlu vital kapasiteye oran (FEV 1 /FVC), parsiyel oksijen bas nc (PaO 2 ) aras nda istatistiksel olarak anlaml iliflki yoktur (p>0.05). Bulgular Tablo 4 de özetlenmifltir. Stabil KOAH grubunda lökosit düzeyleri ile sigara, BMI, FEV 1, FEV 1 /FVC, PaO 2 aras nda istatistiksel olarak anlaml iliflki yoktur (p>0.05). Bulgular Tablo 5 de özetlenmifltir. Tablo 6 da be lirtildi i gibi stabil KOAH grubunda fibrinojen düzeyleri ile FEV 1 ve yafl Tablo 4. CRP düzeyleri ile sigara, BMI, FEV 1, FEV 1 /FVC, PaO 2 iliflkisi. Anova testi Mean square F p Sigara (pkt/y l) 534.374 1.033 0.451 BM (kg/m 2 ) 17.707 0.789 0.738 FEV 1 (L) 0.304 0.971 0.522 FEV 1 /FVC (%) 96.802 01.143 0.339 po 2 (mmhg) 174.607 0.838 0.680 Tablo 5. Lökosit düzeyleri ile sigara, BMI, FEV 1, FEV 1 /FVC, PaO 2 iliflkisi. Anova testi Mean square F p Sigara (pkt/y l) 592 1-462 0.151 BM (kg/m 2 ) 19.79 0.887 0.646 FEV 1 (L) 0.259 0.649 0.900 FEV 1 /FVC (%) 88.914 0.994 0.519 po 2 (mmhg) 191.528 0.940 0.582 147

STAB L KOAH DA NFLAMATUVAR BEL RTEÇLER Tablo 6. Fibrinojen düzeyleri ile sigara, BMI, FEV 1, FEV 1 /FVC, PaO 2 iliflkisi. *p<0.05 Anova testi Mean square F p Yafl (y l) 104.396 2.380 0.013* Sigara (pkt/y l) 543.563 1.128 0.387 BMI (kg/m 2 ) 18.915 0.773 0.777 FEV 1 (L) 0.366 1.911 0.047* FEV 1 /FVC (%) 96.802 01.143 0.339 po 2 (mmhg) 174.607 0.838 0.680 aras nda anlaml iliflki bulundu (p<0,05). Olgular n fibrinojen düzeyinin FEV 1 ile ters, yafl ile do ru orant l artt saptand. Ancak sigara, BMI, FEV 1 /FVC, PaO 2 aras nda anlaml iliflki bulunmad (p>0.05). TARTIfiMA Stabil KOAH l hastalarda sistemik inflamasyon varl n n araflt r ld benzer çal flmalar vard r. Gavin C. Donaldson ve ark. n n yapt çal flmada havayolu ve sistemik inflamatuvar belirteçlerin zamanla artt ve seviyelerinin akci er fonksiyonlar ile ters orant l oldu u sonucuna var lm flt r (2). J.P. de Torres ve ark. n n yapt çal flmada CRP düzeyi, KOAH grubunda kontrol grubuna göre yüksek bulunmufltur. Stabil KOAH l hastalarda CRP ile FEV 1, zorlu vital kapasite (FVC), FEV 1 /FVC ve PaO 2 aras nda ters orant l bir de iflim oldu unu göstermifllerdir (3). Ancak bizim çal flmam zda CRP ile FEV 1, FVC, FEV 1 /FVC, PaO 2 aras nda anlaml iliflki bulunmam flt r. Wu SJ ve ark. n n yapt bir çal flmada CRP nin lokal olarak solunum yollar ndan da sal nd ve CRP seviyesinin KOAH hastalar nda akci er fonksiyonlar ndaki hasar ile iliflkili oldu u sonucuna var lm flt r (4). Mannino ve ark. n n çal flmalar nda CRP düzeyi ile FEV 1 aras nda ters orant l bir de iflim oldu u gösterilmifltir (5). Wen Qi Gan ve ar k. n n 19 çal flmay inceledikleri meta-analizde; azalm fl akci er fonksiyonunun, CRP düzeyindeki art flla iliflkili oldu u tespit edilmifltir (6). Wen Qi Gan ve ark. n n yapt klar di er çal flmada aktif sigara içimi ve FEV 1 deki düflüfl ile CRP, lökosit ve fibrinojen düzeyindeki art fl aras nda anlaml iliflki oldu u belirlenmifl ve aktif sigara içimi ve FEV 1 deki düflüflün artm fl sistemik inflamasyon ile iliflkili oldu u sonucuna var lm flt r (7). Wu, Mannino, Gan ve ark. n n çal flmalar nda FEV 1 düflüflü ile CRP art fl aras nda anlaml iliflki olmas na ra men bizim çal flmam zda herhangi bir iliflki bulunmam flt r. Sin ve ark. n n çal flmas nda stabil KOAH l hastalarda lökosit ve CRP düzeyleri kontrol grubuna göre yüksek bulunmufltur (8). Bizim çal flmam zda oldu u gibi Yasuda (9), Kelly ve ark. n n (10) yapt çal flmada; KOAH hastalar nda CRP ile hastal n ciddiyeti aras nda anlaml iliflki olmad sonucuna var lm flt r. Pinto-Plata n n yapt çal flmada ise; CRP düzeyinin KOAH l grupta iskemik kalp hastal ve sigara içiminden ba ms z olarak yüksek oldu u, inhale kortikosteroid kullanan KOAH l larda ise daha düflük oldu u gösterilmifltir. Ayr ca bu çal flmada bizim çal flmam zda oldu u gibi FEV 1 de eri ve CRP düzeyleri aras nda iliflki görülmemifltir (11). Bizim çal flmam zda da KOAH grubundaki hastalar m z n hemen hepsi inhale kortikosteroid kullanmaktad r ve ileri evrelerde bu kullan m yo unlaflmaktad r. Kortikosteroid kullan m n n CRP düzeyine etkisi, KOAH olgular nda CRP düzeyinin evreler aras olas fark n maskelemifl olabilir. Yap lan çal flmalarda fibrinojenin düzeyi yafl, kad n cinsiyet, sigara içimi, BMI, lipoprotein (a) dan do ru orant l, alkol tüketimi ve yüksek dansiteli lipoprotein (HDL) kolesterol düzeyinden ise ters orant l etkilendi i gösterilmifltir. Nascetti ve ark. n n yapt klar çal flmada; fibrinojen düzeyinin yafl, BMI, sigara içimi, kad n cinsiyet ile do ru orant l, alkol 148

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S kullan m ve orta-a r fiziksel aktivite ile ters orant l bir de iflim gösterdi ini vurgulam fllard r. Yafl n fibrinojen düzeyini etkileyen en önemli faktör oldu u sonucuna var lm flt r (12). Sigara içimi fibrinojen düzeyini etkileyen ikinci önemli faktördür (13). Genel olarak sigaran n fibrinojen düzeyini art rmada inflamatuvar reaksiyonu indükleyici etkisi oldu u kabul edilsede, yap lan çal flmalarda epitelyal hasar n, fibrin y k m n n azalmas - n n, trombosit aktivasyonun da katk s oldu u gösterilmifltir (14). Davis ve ark. n n yapt çal flmada ise sigara içimi ile fibrinojen düzeyi aras nda iliflki bulunmam fl olup olgular n hepsinin cinsiyeti kad nd r (15). Fruzetti ve ark. n n çal flmas nda sigara içen ve oral kontraseptif kullanan kad nlarda fibrinojen yüksek bulunmufltur (16). Çal flmam z n sonucunda fibrinojen düzeyi aç s ndan stabil KOAH grubu ile kontrol grubu aras nda anlaml fark saptanmam flt r. KOAH grubunda evrelere göre fibrinojen düzeylerinde anlaml bir fark saptanmam flt r. Morten Dahl ve ark. n n çal flmas da fibrinojen düzeyi art fl n n FEV 1 deki azalmayla sigaradan ba ms z olarak iliflkili oldu- u ve fibrinojenin potansiyel KOAH hastalar n n tahmininde kullan labilece i sonucuna var lm flt r (17). Hiroyasu ve ark. n n yapt çal flmada; pasif sigara içici grubun, sigara içmeyen gruba göre fibrinojen düzeyi yüksek bulunmufltur (18). Mennen ile Eliasson ve ark. n n yapt çal flmalarda sadece erkeklerde sigara içimi ile fibrinojen düzeyi yüksekli i aras nda iliflki saptanm flt r (19,20). Bizim çal flmam zda da Dahl, Donaldson ve ark. n n çal flmalar nda oldu u gibi fibrinojen düzeyleri ile FEV 1 aras nda ters orant l anlaml bir iliflki bulunmufltur. Ayr ca Nascetti ve ark. n n çal flmas nda oldu u gibi biz de yafl ile fibrinojen düzeyleri aras nda do ru orant l anlaml bir iliflki bulduk. Ancak sigara ile fibrinojen aras nda anlaml iliflki bulmad k. Çal flmam zda fibrinojen düzeyine göre stabil KOAH olgular ile kontrol grubu aras nda anlaml iliflki bulunmam flt r. KOAH ve kontrol grubu aras nda fibrinojen düzeyleri bak m nda istatistiksel olarak anlaml fark olmay fl n n olas nedenlerini irdeleyecek olursak; çal flmam zda stabil KOAH grubunda aktif sigara içen olgumuz yoktu. Hunter ve ark. n n yapt klar çal flmaya göre sigaray b rakt ktan yaklafl k 15 gün sonra fibrinojen düzeyi düflmeye bafllamaktad r (21), ki bu durum KOAH grubunun fibrinojen düzeyi düflüklü ünün muhtemel nedeni olabilir. Kontrol grubumuzdaki olgular ise aktif sigara içici olmasalarda yaklafl k %30 u hayatlar nda bir dönem sigara içmifllerdir ve yaklafl k yar s evinde ya da ev d fl ndaki sosyal hayatlar nda pasif içicidir. Hirayasu ve arkadafllar n n yapt çal flmada fibrinojen düzeyi pasif içicilerde yüksektir (18). Sigaray b rakanlar n her ne kadar 15 gün sonra fibrinojen düzeyi düflmeye bafllasa da Sinha ve arkadafllar n n yapt klar bir çal flmada ancak 15 y l sonra hiç sigara içmeyen kiflilerin düzeyine indi i gösterilmifltir (22). Bu durum kontrol grubumuzun fibrinojen düzeyi yüksekli inin nedeni olabilir. Bu veriler fl nda stabil KOAH grubumuz ile kontrol grubumuz aras ndaki fibrinojen düzeyi fark n n az olmas n aç klayabiliriz. Ayr ca çal flmam zda KOAH süresi ile fibrinojen art fl aras nda do ru orant l bir iliflki vard r, ancak bu iliflki istatistiksel olarak anlaml de ildir (p: 0.08). Olgu say s fazla olan çal flmalarda bu bulgunun anlaml ç kaca- n tahmin etmekteyiz. Arslan S ve ark. lar n n yapt çal flmada stabil dönemlerde ve ataktaki hastalarda serum CRP ve fibrinojenin inflamasyon belirteci olarak kullan labilirli i ve KOAH komorbitide iliflkisini göstermeyi amaçlam fllard r. KOAH l bireylerin ataktaki CRP düzeyleri stabil dönemden yüksek bulunmakla birlikte, 149

STAB L KOAH DA NFLAMATUVAR BEL RTEÇLER fibrinojen düzeyleri aras nda anlaml fark görülmemifltir (23). Çal flmam zda lökosit düzeyleri KOAH grubunda kontrol grubuna göre istatistiksel olarak anlaml yüksek bulundu. Ancak FEV 1 de erleri ile lökosit düzeyleri aras nda anlaml iliflki bulunmam flt r. KOAH grubumuzda evrelere göre lökosit düzeyleri karfl laflt r ld nda, anlaml iliflki bulunmad. Kelly ve ark. n n yapt çal flmada; steroid kullanan stabil KOAH grubunda kullanmayan gruba göre lökosit düzeyi yüksek bulunmufltur. Ayr ca steroid kullanmayan stabil KOAH grubunun lökosit düzeyi sa l kl kontrol grubuna göre yüksektir (10). Benzer sonuçlar Naguera ve ark. n n yapt çal flmada da tespit edilmifltir (24). Çal flmam zdaki stabil KOAH olgular m z n hemen hepsinin inhaler steroid kullan yor olmas n n, evreler aras lökosit düzeyi fark n maskelemifl olabilece- ini düflündük. Ganveark n çal flmas nda FEV 1 deki düflüfl ile lökosit düzeyindeki art fl aras nda anlaml iliflki oldu u belirlenmifltir. Bu çal flmalar yla ilgili yapt klar özelefltiride; olgular n aktif enfeksiyon ya da son 4 haftada geçirilmifl enfeksiyon öyküsü, efllik eden di er hastal klar, medikasyon durumlar gibi sistemik inflamatuvar mediyatörlerin düzeyini etkileyecek durumlar n sorgulanmamas n bu çal flman n defekti olarak belirtilmifltir. Biz çal flmam zda bu kriterlere önem verdik ve bu kriterlere sahip hastalar çal flma d fl b rakt k. KOAH patogenezinde kronik inflamasyonun rolü çok önemlidir (25,26). KOAH alevlenmelerinde CRP, fibrinojen ve lökosit gibi inflamatuvar mediyatörlerin artt yap lan çal flmalarla gösterilmifltir. Stabil KOAH olgular nda da sistemik inflamasyonun devam etti ine dair çal flmalar mevcuttur. Yapt - m z çal flmada stabil KOAH olgular nda CRP ve lökosit gibi inflamatuvar belirteçlerin yüksek oldu u tespit edildi. KOAH ve kontrol grubunun fibrinojen düzeyleri aras nda istatistiksel olarak anlaml farkl l k olmasa da, fibrinojen ile FEV 1 aras nda ters orant l ve anlaml bir iliflki oldu u ayr ca fibrinojenin yaflla paralel olarak artt sonucuna var ld. Sonuç olarak; fi brinojenin hava yolu k s tl - l ile iliflkili bir belirteç oldu u, KOAH n sadece ataklarda de il stabil dönemlerde de inflamasyonun devam etti i sistemik bir hastal k oldu u sonucuna var ld. KAYNAKLAR 1. Pauwels RA, Buist AS, Calverley PM, et al. Global strategy for the diagnosis, management, and prevention of chronic obstructive pulmonary disease: NHLBI/WHO Global Iniative for chronic obstructive lung disease (GOLD) Workshop summary. Am J Respir Crit Care Med 2001; 163: 1256-76. 2. Gavin C. Donaldson, Terence A.R. Seemungal, Irem S. Airway and Systemic Inflammation and Decline in Lung Function in Patients with COPD. Chest 2005; 128(4): 1995-2004. 3. J.P. de Torres, E. Cordoba-Lanus, C.Lopez- Aguilar. C-reaktive protein levels and clinically important predictive outcomes in stable COPD patients. Eur Respir J 2006 Feb 2; published online ahead of print as doi: 10.1183/09031936.06.00109605. 4. Wu SJ, Chen P, Jiang XN, Liu ZG. C-reactive protein level and the correlation between lung function and CRP levels in patients with chronic obstructive pulmonary diseases. Zhong Nan Da Xue Xue Bao Yi Xue Ban 2005; 30(4): 444-6. 5. Mannino DM, Ford ES, Redd SC. Obstructive and restrictive lung disease and markers of inflammation:data from the third National Health and Nutrition Examination. Am J Med 2003; 114: 758-62. 6. Gan Wq, Man SFP, Senthilselvan A, Sin DD. Association between chronic obstructive 150

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S pulmonary di sease and systemic inflammation: a systematic rewiew and meta-analysis. Thorax 2004; 59: 574-80. 7. Wen Qi Gan, MD; S.F. Paul Man, MD, FCCP and Don D. Sin, MD, FCCP. The Interactions Between Cigarette Smoking and Reduced Lung Function on Systemic Inflamation. Chest 2005; 127: 558-64. 8. Sin Don D, Man SF. Why Are Patients With Chronic Obstructive Pulmonary Disease at Increased Risk of Cardiovascular Diseases? Circulation 2003; 107: 1514-9. 9. Yasuda N, Gotoh K, Minatoguchi S, et al. An increase of soluble Fas, an inhibitor of apoptosis, associated with progression of COPD. Respir Med 1998; 92: 993-9. 10. Kelly M, Dentener MA, Creutzberg EC, et al. Patophysiology of COPD. Thorax 2002; 57: 563-4. 11. Pinto-Plata VM, Mullerova H, Toso JF, Feudjo-Tepie M, Soriano JB, Vessey RS, Celli BR. C-reactive protein in patients with COPD, control smokers and nonsmokers. Thorax 2006; 61(1): 23-8. 12. Nascetti S, Elosua R, Pena A, et al. Variables associated with fibrinojen in a populationbased study: Interaction between smoking and age on fibrinojen concentration. European Journal of Epidemiology 2001; 17: 953-8. 13. Folsom AR. Epidemiology of fibrinogen. Eur Heart J 1995; 16(suppl A): 21-4. 14. De Maat MP, Pietersma A, Kofflard M, et al. Association of plasma fibrinogen levels with coronary artery disease, smoking and inflammatory markers. Atherosclerosis 1996; 121: 185-91. 15. Davis MC. Oral contraceptive use and hemodynamic, lipid, and fibrinogen responses to smoking and stress in woman. Health Psychol 1999; 18: 122-30. 16. Fruzetti F, Ricci C, Fioretti P. Hemostasis profile in smoking and nonsmoking women taking low-dose oral contraceptives. Contraception 1994; 49: 579-92. 17. Dahl M, Tybjerg-Hansen A, Vestbo J, et al. Elevated Plasma Fibrinojen with Reduced Pulmonary Function and Increased Risk of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Am J Respir Crit Care Med 2001; 164: 1008-11. 18. Hiroyasu I, Shimamoto T, Sato S. Passive Smoking and Plasma Fibrinojen Concentrations. Am J Epidemiol 1996;144: 1151-4. 19. Mennen LI, Balkau B, Charles MA, D Hour A, et al. Gender differences in the relation between fibrinojen, tissue-type plasminojen activator antigen and markers of insulin resistance: effects of smoking: DESIR Study Group. Thromb Haemost 1999; 82: 1106-11. 20. Eliasson M, Asplung K, Evrin PE, Lundbland D. Relationship of cigarette smoking and snuff dipping to plasma fibrinogen, fibrinolytic variables and serum insulin: the Northern Sweden MONICA Study. Atherosclerosis 1995; 113: 41-53. 21. Hunter KA, Garlick PJ, Broom L, et al. Effect of smoking and abstention from smoking on fibrinogen synthesis in humans. Clinical Science 2001; 100: 459-65. 22. Sinha S, Luben RN, Welch A, et al. Fibrinojen and cigarette smoking in men and women in the European Prospective Investigation into Cancer in Norfolk (EPIC-Norfolk) population. European Journal of Cardiovascular Prevention and rehabilitation 2005; 12(2): 144-50. 23. Arslan S, Y ld z F, Argun Bar fl S ve ark. Stabil ve Ataktaki Kronik Obstrüktif Akci er Hastal Tan l Bireylerde Sistemik nflamasyon ve Komorbiditeler. Türk Toraks Derne i 14. y ll k kongresi sözlü bildiri. SS302. 24. Noguera A, Busquets X, Sauleda J, et al. Expression of adhesion molecules and G proteins in circulating neutrophils in chronic obstructive pulmonary disease. Am J Respir Crit Care Med 1998; 158: 1664-8. 25. Bartu Saryal S, Ac can T. (eds) Epidemiyoloji ve risk faktörleri. In: Güncel Bilgiler Ifl nda KOAH, Bilimsel T p Kitabevi, Ankara 2003; s:12-32. 151

STAB L KOAH DA NFLAMATUVAR BEL RTEÇLER 26. In: Fishman AP, Elias JA, et al. Pathogenetic Processes. Fishman s Pulmonary Disease and Disorders. 4. Ed, McGraw-Hill, 2008; 715-717. Yaz flma Adresi: Dr. Yasemin TORAMAN Yedikule Gö üs Hastal klar ve Gö üs Cerrahisi, E itim ve Araflt rma Hastanesi, Gö üs Hastal klar, STANBUL e-posta: yasemin-toraman@hotmail.com 152