RADYO VE TELEVİZYON İŞLETMECİLİĞİ

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3036 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1986 RADYO VE TELEVİZYON İŞLETMECİLİĞİ Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Sevim KOÇER (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Serap ÖZTÜRK (Ünite 2) Dr. Nimet ERSİN (Ünite 3) Doç.Dr. Bilge İSPİR (Ünite 4) Yrd.Doç.Dr. Burçin İSPİR (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Serpil ALTINIRMAK (Ünite 6) Editörler Prof.Dr. Sinan BOZOK Yrd.Doç.Dr Ufuk KÜÇÜKCAN ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafiker Gülşah Karabulut Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Radyo ve Televizyon İşletmeciliği ISBN 978-975-06-1694-5 1. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 3.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

İçindekiler Önsöz... iv 1. Radyo ve Televizyon İşletmelerinde Yönetim ve Organizasyon 2 2. Radyo ve Televizyonda Üretim Planlama 30 3. Televizyonda Yayın Planlama 46 4. Televizyon İzleme Ölçümleri 76 5. Televizyon Pazarlaması 94 6. Finansal Yönetim 112 iii

Önsöz Radyo ve televizyon işletmeciliği, uzmanlık gerektiren ancak sadece radyo ve televizyon alanında ürünün (görsel ve işitsel içerik) nasıl ortaya çıkacağını belirleyen bir uzmanlık alanı değildir. Temelde finans, üretim, yayın ve teknik alanların karmasından oluşan bir uzmanlık alanıdır. Bu uzmanlık alanı ekonomi, yönetim ve organizasyon, medya, iletişim ve pazarlama gibi farklı disiplinlerin birleşiminden oluşmalıdır. Başarılı bir radyo ve televizyon yönetimi ve işletmeciliğinin olabilmesi medya yöneticilerinin program üretim süreçlerini bilmesi, teknolojiye hakim olması, yüksek düzeyde planlama ve organizasyon yapabilme ve problem çözebilme becerilerine, içeriği en iyi ve en ekonomik şekilde üretebilme ve pazarlama bilgisine sahip olması ve her şeyden de önemlisi işletmenin geleceği için stratejik planlar ve politikalar üretebilmesi gerekmektedir. Bu kitap radyo ve televizyonda başarılı bir medya işletmeciliğinin olması gereken organizasyon yapısını, tüm temel kurallarını ve ayrıntılı süreçlerini bir sistematik içerisinde ele almaktadır. İlk bölümde radyo ve televizyon işletmelerinin yönetim ve organizasyon yapılarının örgüt şemaları, görev tanımları ve işleyiş süreçleri anlatılırken; ikinci bölümde bu yapıya bağlı iş gruplarının nasıl bir üretim gerçekleştirdikleri ve bu üretimin yapımdan yayına kadar nasıl planlanacağı; üçüncü bölümde etkili bir yayıncılığın yapılabilmesi için ne tür yayın politikaları ve yayın planlama stratejilerinin geliştirilebileceği; dördüncü bölümde yapılan bu yayınların ekonomik bir girdiye dönüşebilmesi için gerekli olan yayın izleme ölçümlerinin nasıl yapıldığı ve bu ölçümlerin işletme tarafından nasıl kullanıldığı; beşinci bölümde yoğun rekabet koşulları içerisinde pazar değişkenlerinin bilinmesi ve bu doğrultuda pazar planlarının nasıl oluşturulacağı; ve son bölümde de işletmenin finansal ve sermaye yönetiminin nasıl yapılması gerektiği anlatılmaktadır. Bu kitabın ortaya çıkması için özveriyle çalışan ünite yazarları Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu Televizyon Daire Başkanı Dr. Nimet Ersin e, Doç.Dr. Bilge İspir e, Yrd.Doç.Dr. Sevim Koçer e, Yrd.Doç.Dr. Serap Öztürk e, Yrd.Doç.Dr. Serpil Altınırmak a, Yrd.Doç.Dr. Burçin İspir e ve ayrıca dizgi ekibine, basımevi çalışanlarına teşekkür ederim. Başarı dileklerimle... Editör Yrd.Doç.Dr. Ufuk Küçükcan iv

1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Radyo ve televizyon yayın ve yönetim sistemlerini tanımlayabilecek, Örgüt şemalarının özelliklerini tanımlayarak, televizyon-radyo örgüt yapılarını açıklayabilecek, TV ve radyo kuruluşlarında çalışan iş gruplarını tanımlayarak, görev tanımlarını açıklayabilecek, Radyo ve televizyon kuruluşlarının işleyiş süreçlerini açıklayarak, her bir aşamada yapılacak işlemleri sıralayabilecek, TV ve radyo örgüt yapılarındaki değişimi açıklayarak, yeni örgüt yapılarının şemalarını belirleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Yönetim Örgüt Örgüt Yapısı Örgüt Şeması İş Grubu İş Tanımı İş Süreçleri Yeni Örgüt Yapıları Televizyon Kuruluşları Radyo Kuruluşları İçindekiler Giriş Radyo ve Televizyon İşletmeciliğinde Yayın ve Yönetim Sistemleri Radyo ve Televizyon İşletmelerinin Örgüt Yapısı Radyo ve Televizyon Yayıncılığında Yeni Örgüt Yaklaşımları 2

Radyo ve Televizyon İşletmelerinde Yönetim ve Organizasyon GİRİŞ Radyo ve televizyon kuruluşlarının yönetim biçim ve örgütlenme tarzlarını pek çok unsur etkilemektedir. Bunlardan biri radyo ve televizyon yayın ve yönetim sistemleridir. Kanalların içinde bulundukları sistem, tabi oldukları yasalar kanalların işleyiş süreçlerini, örgüt kültürlerini ve içerik yapılanmalarını belirlemektedir. Bu nedenle ilk bölümde öncelikle radyo ve televizyon yayın ve yönetim sistemleri kısaca anlatılmaktadır. RADYO VE TELEVİZYON İŞLETMECİLİĞİNDE YAYIN VE YÖNETİM SİSTEMLERİ Radyo-televizyon yayın ve yönetim sistemlerinde ticari (özel, girişimci) sistem, hükümet yönetimi sistemi ve ulusal sistem şeklinde yapılanmaların uygulandığı görülür (Gökçe,1997: 45). Bu sistemlere Aziz, ulusal tecimsel yöntem ve kurum yayın yöntemini eklemektedir (Aziz, 1981: 34). Ticari (özel, girişimci) Sistemde (Commercial System); radyo ve televizyonun kuruluşları ticari girişim niteliği taşımaktadır ve tamamen özel hukuk kurallarına tabidir. Yayınlar bağımsızdır. Devlet, yayınların karışmaması için teknik ve hukuksal kurallar koyar. Televizyon istasyonlarının geliri yayın saatlerinin reklamcıya satılmasıyla elde edilir (Gökçe,1997: 45). İzleyici tüketici olarak kabul edilir. Hükümet yönetimi sisteminde (Goverment System); hükümet yayın alanında bir girişimci olarak faaliyet gösterir, kendi koyduğu kurallar içinde yayın hizmeti verir (Özkan, 1994: 41). Yayın örgütünün geliri genellikle hükümet tarafından karşılanır. Bu sistem merkezi olup, hükümet politikası doğrudan yayınlara yansır ve propaganda, iletişimin önüne geçer (Gökçe,1997: 45). Bu sistem sosyalist ülkeler, bazı Asya ve Afrika ülkelerinde uygulanır (Özkan, 1994: 41). Ulusal sistemde (National System); radyo ve televizyon kurumları devlet kurumlarıdır (Özkan, 1994: 40). Bu sistemde yönetilen radyo ve televizyon örgütleri ulusal bir nitelikte olup, kamu yararına, yansız, doğru, toplumu eğitici yayınlara yer vermeye çalışır. İzleyici vatandaş olarak kabul edilir. Kamu hizmeti yayıncılığında görev, tüm halka enformasyon, eğitim, kaliteli eğlence sağlamaktır (Mutlu, 1999: 24). Reklam yayınlarına yer vermezler, ruhsat bedellerinden alınan aidatlar ve program satışlarından gelirler ve devlet desteği ile giderlerini karşılarlar (Özkan, 1994: 40). İngiltere de BBC, Kanada da CBC, Avustralya da ABC bu tür kuruluşlardır. Ulusal tecimsel yöntemde (National Commercial Systems); radyo ve televizyon istasyonları yönetimi ulusal nitelikte olmakla birlikte yayınlarında reklama yer verilir. İstasyonlar bir devlet, bir kamu kuruluşudur. Gelirlerinin bir kısmını devletten, kullanım vergisinden (ruhsatiye ücreti) ve bir kısmını da reklamdan elde eder (Aziz, 1981: 34). Kanada da bazı istasyonlar, Yeni Zelanda, Hindistan, Pakistan, Seylan, Fransa, Türkiye (TRT), Almanya bu sisteme örnek sayılır (Gökçe,1997: 46). Bu sistemlere ek olarak bir de karma sistem vardır. Bu sistemde devletin sahibi olduğu radyo televizyon yanında özel ticari nitelikte kuruluşlar da vardır. Japonya, Kanada, Avusturya, Türkiye ve İtalya da karma sistem uygulanır (Özkan, 1994: 41). 3

Kurum yayın yöntemi (Institutional Broadcasting Systems); ulusal veya özel radyo televizyonlarının yanında yalnızca eğitmek, belirli bir hizmetin görülmesi amacıyla radyo ve televizyon istasyonları kurulur. Bu gibi radyo televizyonların geliri devletten ve çeşitli kurumlardan elde edilir. Bu istasyonlar, lise, üniversite veya diğer eğitim kurumlarınca kurulup işletilir. Okul, polis, meteoroloji radyo ve televizyonu gibi (Aziz, 1981: 36). Açıkladığımız radyo ve televizyon yöntem biçimlerini bazı ülkeler tek başına kullanırken bazıları bir kaçını birlikte kullanmaktadır. Genel olarak söylersek III. Dünya Ülkeleri ve yeni bağımsızlığını kazanan ülkelerde radyo televizyon yönetim biçimlerinin devlet, hükümet veya bir kamu kuruluşu olarak ortaya çıktığı, Amerika Kıtası ve onunla ilişkide olan ülkelerde özel girişimci yönetimlerin kullanıldığı görülmektedir. Radyo kanallarının örgüt yapılarını özel veya kamu mülkiyetinde olması yanında, radyoların verici güçleri, kapsama alanları, çalışan eleman sayısı, parasal olanakları, en önemlisi yayınların amacı ve bu amacı gerçekleştirecek program türlerinin ağırlığı gibi özellikler de belirlemektedir (Aziz, 2002: 18). Bu nedenle radyoları verici güçleri, kapsama alanları bakımından sınıflandırmak gerekmektedir. Radyo kanallarının örgüt yapıları, farklı ölçütler dikkate alınarak dört temel grupta toplanmaktadır (Aziz, 2002: 19): Ulusal radyolar (örneğin 1200Kw lık vericileriyle TRT radyoları), bölgesel radyolar (örneğin 200-600Kw arasında değişen vericileri ile Diyarbakır ve Antalya Radyoları), yerel radyolar (örneğin küçük kent ve kasabalara yönelik yayın yapan radyolar) ve uluslararası radyolar (örneğin Türkiye nin Sesi Radyosu). Ulusal radyolar; ulus çapında ya da o ülkenin büyük kısmına seslenen yayınlar yapıyorsa bu tür radyolara denir. Bu tür radyo kanallarında aşağı yukarı tüm birimler mevcuttur. Bölgesel radyolar; nüfusu yoğun olan bölgesel kent merkezlerinde bulunurlar. Bu tür kanallardaki verici gücü, 30kw-600 kw arası değişmektedir (Gürhani, 2006: 74). Küçük radyo kanalları yerel ya da mahalli radyo kanallarıdır. Büyük yerleşim yerlerinde bulunmakla birlikte daha çok küçük yerleşim merkezlerinde, kasabalarda yayın yaparlar. Büyük Karasal verici gücü 100 watt ile 10 kw. arasında değişir. Radyo kanalının ve vericisinin bulunduğu yerin engebeli olması durumunda verici gücü 20 kw a kadar çıkabilir. Kapsadığı nüfus sayısı, verici gücüne bağlı olarak, en fazla 500 bine kadar çıkar (Aziz, 2002: 22). RADYO VE TELEVİZYON İŞLETMELERİNİN ÖRGÜT YAPISI Yönetimin Tanımı ve Yönetim İşlevleri İşletmelerde yönetim, ortak bir amacı gerçekleştirmek için bireysel ve grupsal çabaların koordinasyonunun sağlanmasıdır; yani başkalarına iş gördürerek işletme amaçlara ulaşmaktır (Koçel, 2001: 12). Yönetim fonksiyonunun aşamaları; planlama, organizasyon, yürütme, koordinasyon ve kontrol işlevleridir. İşletme sahipleri, işletmeyi kuran ve özsermayesini sağlayan kişilerdir. Türkiye de çoğunlukla televizyon sahipleri ile yöneticileri aynı kişi değildir. Televizyon yöneticileri genellikle sektörden gelmiş gazetecilik veya televizyonculuk yapmış kişilerdir. İlk kurulan özel televizyon yöneticileri, TRT de yetişmiş kişilerden oluşmaktaydı. Yönetim işlevinin en önemli unsuru planlama faaliyetidir. Planlama, ulaşılmak istenen hedefleri ve hedefe ulaştıracak faaliyetleri belirleme işidir. Planlama işletmenin neyi, ne zaman, nasıl, nerede, neden ve kim tarafından yapılacağının önceden kararlaştırılmasıdır (Sabuncuoğlu, 2003: 182.) Radyo ve televizyon kuruluşları zamana karşı yarışmaktadırlar. Bu nedenle ayrıntılı plan yapmak ve izlemek zorundadırlar. Yayın akışı içinde yayın programlarının zaman kullanımı açısından ayrıntılı ve katı olması yayın aksamasını engellemektedir. Televizyon işletmelerinde yapılan planlama faaliyetlerini gruplandırırsak; tepede genel yayın planı yer almaktadır. Daha sonra yatırım planı ve bütçeyi sayabiliriz. Yayın planı, bir sonraki dönem süresince yapılacak programların ve bu programların gerektirdiği etkinliklerin belirlenmesidir. Genel yayın planına dayalı olarak yıllık, haftalık ve günlük yayın programları hazırlanır. Bütçe işletmenin gelecekteki faaliyetlerini rakamlarla açıklayan bir plandır (Özkan, 1994: 64-65). 4

Radyo ve televizyon kuruluşları neden ayrıntılı plan yapmak ve izlemek zorundadırlar, tartışınız. Politika, çeşitli konularda verilecek kararları kolaylaştıran kılavuz veya ilkeleri göstermektedir (Koçel, 2001: 97). Politika saptama yöneticiler tarafından gerçekleştirilen bir planlamadır. Yöneticiler, eylemlerinde kararlarında öncülük etmek amacıyla politikalar tespit eder. Televizyonların yayın politikaları ile hangi türde programlara ne oranda yer vereceklerine karar vermektedirler (Özkan, 1994: 66). Yöneticinin örgütleme işlevi, işletmenin amaçlarına ulaşabilmek için işletmenin hangi işlevleri yapması gerektiğine, bu işleri yapacak kısımların birbirleriyle uyumlu çalışacak şekilde oluşturulmasına, bu organlarda çalıştırılmak üzere gerekli olan beşeri ve maddi sermaye unsurlarının sağlanması ve uyumlu hale getirilmesine ilişkin süreçleri içermektedir (Eren, 2003: 203). Özel televizyon kanalları 1990-1993 yılları arasında ardı ardına kurulmaya başladığında yönetici ihtiyacını TRT den ayrılan personelden sağlamıştır. Bu da kurulan özel televizyonların örgüt yapısı ve içeriğinin TRT nin yapılanmasına benzemesine neden olmuştur. Yöneltme (yürütme) işlevi, yöneticilerin astlara -işbirliğini de dikkate alacak şekilde- emrederek yapıyı harekete geçirmesine denir. Yürütme işlevinin evreleri, karar verme, iletme ve eyleme geçmedir (Sabuncuoğlu, 2003: 189). Program müdürü, haber müdürü, yayın yönetim müdürü gibi birim amirleri ile stüdyoda stüdyo şefi yürütme işlevini yerine getiren birim yöneticileridir. Eşgüdüm, bir işletmenin düzenli ve sürekli çalışabilmesi için amaçlar, araçlar, uğraşlar, organlar ve kişiler arasında uyum ve işbirliği sağlanması anlamına gelir (Sabuncuoğlu, 2003: 192). Türkiye de özel televizyon kanallarında birimler arasında eşgüdümü çoğunlukla genel müdür (veya genel yayın yönetmeni) sağlamaktadır. Yöneticilerin yaptıkları toplantılar da eşgüdümü sağlamada önemli rol oynamaktadır. Örneğin tüm kanallarda sabahları bir gün sonra yapılacaklar işler hakkında konuşulmaktadır. Bu toplantılara tüm birimlerin müdür veya yöneticileri katılmaktadır. 10:00-10:30 arasında bir gün öncesi ve o gün yapılacaklar, akşam 16:00-16:30 arasında bir gün sonra yapılacaklar konuşulmaktadır (Cihan Oğuz ile Yapılan Görüşme, 24.01.2007). Denetleme; belirlenen standartlara uyulup uyulmadığının saptanmasıdır. Denetim, işletmede plan çerçevesinde alınan kararların ne ölçüde başarıya ulaştığını gösteren bir işlevdir (Sabuncuoğlu, 2003: 191). Denetleme türleri; sonuç denetimi, süreç denetimi, önleyici denetim, bütçe ve proje denetimidir (Genç, 2004: 153). Televizyon işletmelerinde en büyük denetim araçları öz denetim ve izlenme oranıdır. Kanal bünyesinde özdenetimi yapmak üzere genellikle bir personel görevlendirilir veya program müdürü bu denetimi yapar. İzlenme oranı ise kamunun beklentilerini ne oranda karşılandığını ölçer ve televizyon kuruluşlarına yaptıkları yayının halk tarafından benimsenip benimsenmediğini ve buna bağlı olarak reklam alıp alamayacakları hakkında bilgi vermektedir. Ayrıca tüm dünyada radyo ve televizyon kuruluşlarının yayıncılıkla ilgili düzenlemelerini ve denetimlerini yapan bağımsız, yarı bağımsız ya da devlete bağlı düzenleme ve denetleme kurumları vardır. Türkiye de de Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) adı altında oluşturulan kurum bu düzenleme ve denetleme işini üstlenmiştir. RTÜK bünyesinde oluşturulmuş olan Medya İzleme Birimi de Türkiye deki tüm radyo ve televizyon yayınlarını takip ederek denetim işlevini yerine getirmektedir. RTÜK yaptığı denetimlerde ayrıca kişi ve kurumların şikayetlerini de dikkate almaktadır. Organizasyon Kavramı Örgüt yapısı, bir organizasyon içinde var olan temel ilişkileri ifade eder (Genç, 2004: 103). Örgüt yapısını oluşturan unsurları; işletmenin fiziki yapısı ile ilgili olanlar ve sosyal yapısı ile ilgili olanlar olmak üzere iki grupta ele alınmaktadır. Çalışma kapsamı içinde işletmenin sosyal unsurları ele alınmaktadır. Sosyal unsurları olarak; işletme ölçeği, işbölümü ve uzmanlık derecesi, bölümlendirme, emir-komuta ve kurmay ilişkiler yapısı, kontrol alanı, merkezileşme derecesi, formalizasyon derecesi, kademe sayısı, komite ve gruplar, haberleşme kanalı, çapraşıklık derecesi kabul edilmektedir (Ülgen, 49; Koçel, 2001: 129-131). 5

İşbölümü ve uzmanlaşma ilkesinde işler, işbölümü ve uzmanlaşma olacak şekilde düzenlenir. Televizyon işletmelerinde işbölümü vardır. Teknik serviste çalışan elemanlarda uzmanlaşma düzeyi yüksektir. Formalleşme derecesi; bir organizasyonda işler görülürken belirli özel ilke ve yöntemlerin izlenmesidir. Televizyon program yapım sürecinde teknik işlerde belirli yöntemler takip edilmek zorundadır. Kamera, ışık, ses ve kurgu sistemlerinde özel ilkelere uyulmak zorunluluğu vardır. Kontrol alanı; bir üste kaç sayıda astın bağlanacağıdır. Televizyonlarda kontrol alanı bölümlere göre değişmektedir. Örneğin Fox TV de program bölümünde 83 kişi, haber bölümünde 50, teknik işlerde 10 kişi vardır. Bir tematik kanal olan CNN TÜRK de haber bölümünde 108 kişi, program bölümünde 49 kişi çalışmaktadır. CNN TÜRK bir haber kanalı olduğu için haber bölümü diğerlerinden oldukça kalabalıktır. Radyolarda çalışan sayısı istasyonun kamu veya özel mülkiyette oluşu, kapsama alanı gibi etkenlerce belirlenir. Örneğin büyük tecimsel özel radyolarda çalışan eleman sayısı, özel teşebbüs mantığına uygun olarak, masrafların azaltılması amacı ile yayın formatına bağlı olarak en fazla 50-60 ile en az 20 kişi arasında iken, devlet ya da hükümet sistemlerinde, hizmetin gereği olarak, sayıları çok daha fazladır (Aziz, 2002: 19). Bölgesel radyolar; tecimsel kanallarda çalışan eleman sayısı 12-20 arasındadır. Ticari olmayan kanallarda ise örneğin devletin ya da hükümetlerin elinde bulunan kanallarda bu sayı daha fazladır (Gürhani, 2006: 74). Küçük radyo kanallarında çalışan eleman sayısı ve buna bağlı olarak da birimler sınırlıdır. En fazla 6-7 tam zamanlı eleman ile dışarıdan gelen yarı zamanlı elemanlarla çalışırlar (Aziz, 2002: 22). Merkezileşme derecesi; organizasyonda karar verme yetkisinin kademeler arasında dağılımı ile ilgilidir. Televizyonlar zamana karşı yarışan, değişime açık ortamlarda çalıştıklarından dolayı kararların tek elden verilmesi gerekmektedir. Bir televizyonda çalışanlar ne kadar yaratıcılıklarını kullansalar da son kararı Genel Müdürler vermektedir. Emir komuta ve kurmay organların oluşturulması ilkesinde; bir organizasyonda emir komuta organı birimlerin ve kurmay organ birimlerin oluşturulmasını ve aralarındaki ilişkileri göstermektedir. Televizyon kanallarında emir komuta ilişkisi katı bir şekilde işlemektedir. Kurmaylara ihtiyaç duyulduğunda müracaat edilmektedir. Özellikle yapım şirketleri ile ilişkilerde sözleşme oluşturulması ve RTÜK tarafından yapılan içerik denetlemelerinde hukuk alanında danışmanlara gidilmektedir. Çapraşıklık derecesi; organizasyonun dikey, yatay ve coğrafi olarak yayılma durumunu gösterir. Televizyon işletmeleri genellikle büyük plazalarda konumlanmış durumdadır. Coğrafi olarak geniş bir alana yayıldığı söylenemez. Aynı bina içinde birimleri toplu halde bir arada bulunmaktadır. Yayıncılık işinde zamanlama çok önemli olduğundan; merkezi bir yönetim hızlı ve yerinde karar alarak işlerin aksamasına engel olacaktır. Bölümlere ayırma ilkesi ile bir işletmede, işbölümü ve uzmanlık derecesine göre belirli görevler bir araya getirilerek işler; belirli işler biraraya getirilerek mevkiler; belirli mevkiler bir araya getirilerek bölümler oluşturulması gereği belirtilir (Koçel, 2001: 148). Bölümlendirme türlerinden televizyon işletmelerinde uygulanmakta olanları işleve göre bölümlendirme, üretilen mal ve hizmete göre bölümlendirme, bölgeye göre bölümlendirme, işlem ve makineye göre bölümlendirme, zamana göre bölümlendirme, takım esaslı bölümlendirme ve şebeke esaslı bölümlendirme olarak sıralayabiliriz (Ülgen ve Mirze, 2004: 68-88; Koçel, 2001: 149-155). İşlevlere göre bölümlere ayırma, organizasyon birimini oluşturan benzer veya aynı türden faaliyetlerin gruplandırılması olarak bilinir. Genel yayın yapan televizyon kanalarında işlevsel bölümlendirmenin yer aldığı görülmektedir. Üretilen mal ve hizmete göre bölümlere ayırmada bir mal veya hizmetle doğrudan ilgi faaliyetler bir araya toplanır. Bu tür bir bölümlendirmeye, örneğin, TV8 bünyesinde yer verildiği görülmektedir. Radyo C için ayrı, televizyon için ayrı müdürlükler yer almaktadır. Bölgeye göre bölümlendirme işletmenin bölge temeline göre gruplanarak organizasyon yapısının oluşturulması, o bölgedeki faaliyetlerin bölge yöneticisinin sorumluluğu altına verilmesi ile olur. Örneğin, Samanyolu TV de İstanbul dışında Ankara ve İzmir temsilcilikleri; Azerbaycan, Almanya ve ABD de temsilcilikleri bulunmaktadır. Bu da bölge esaslı bir bölümlendirmeye gittiklerini göstermektedir. 6

Zamana göre bölümlendirmede işletme faaliyetleri artan talebi karşılamak ve işin koşulları nedeniyle zaman temeline göre yapılır. Amerika televizyon sektöründe şebeke düzeyinde prime time eğlence, gündüz dizileri, spor ve özel programlar farklı bölümler tarafından yönetilir (Head ve Sterling, 1990: 279). Örneğin, CNN TÜRK de haber merkezinde çalışanlar arasında nöbet yapılmaktadır. 4 adet bülten editörü 8 saat arayla çalışmaktadır. Takım esaslı bölümlendirme, üst yönetim altındaki herhangi bir yönetim düzeyinde işlevsel bölümlerin yerine takımların kullanılması ile oluşturulmaktadır (Ülgen, ve Mirze, 2004: 348). Televizyon işletmelerinde yapım ekibi ayrı bir yapımcı ve yönetmen altında çalışırken; haber ekibi ayrı bir yönetmen altında çalışır; teknik ekip teknik işler müdürü ile çalışır. Televizyon işletmeleri çeşitli takımların bir araya gelmesi şeklinde de oluşmaktadır denebilir. Şebeke esaslı bölümlendirme, işletme içi işlerin ve faaliyetlerin ana işletmeden ayrılarak farklı işletmelere dağıtılması sonucunda oluşmaktadır (Ülgen ve Mirze, 2004: 349). Televizyon işletmeleri genellikle yarışma, eğlence programları ve sitcomların yapımını yapım şirketlerine bırakmaktadır. Bu anlamda kendi bünyelerinde olması gereken işlevler başka şirketlere devredilmektedir. Televizyon işletmelerinde tek bir bölümlendirme yoktur. İşlevsel bölümlenme, ürün temelli bölümlendirme, takım esaslı ve şebeke bölümlendirmenin olduğu bir tür karma bölümlendirmeye gidildiği görülür. Örgüt Şeması Şemalar örgütlerin kolayca anlaşılmasına yardımcı olan şekillerdir. Şemalar, işlerin nasıl dağıtıldığını, her birimin ne yaptığını, kimlerin kimleri yönettiğini, emir veren ve emir alanların yetki ve sorumluluk durumlarını göstermektedir (Tortop, 81). Şema türleri olarak, örgüt şemaları, iş akımı şeması, yerleşme plan ve şeması vardır. Örgüt şeması; bir örgütün yapısını ve tipini göstermek amacıyla çizilir. Örgüt şeması ile örgüt içindeki biçimsel ilişkilerin yolu çizilmektedir (Yangın, 1997: 15). Televizyon işletmelerinde örgüt şemaları incelendiğinde üç tür şema yer almaktadır. Bunlar merkez yönetimin yer aldığı klasik örgüt şeması; televizyonlarda yaratıcı ve teknik ekibin birlikte yer aldığı fonksiyonel örgüt şeması; teknik ekiplerin gösterildiği arı örgüt şeması. Tecimsel (Özel) Radyo Televizyon Kuruluşları Örgüt Şeması Türkiye nin içinde bulunduğu karma yayın sisteminde hem özel mülkiyetli hem de kamu mülkiyetinde kanallar mevcuttur. Kamu radyo ve televizyon kanallarının örgüt yapıları ile tecimsel radyo ve televizyon kanallarının örgüt yapıları ve süreçleri birbirinden farklılık göstermektedir. Bu farklılık örgüt şemalarında da açıkça yer alır. Bu iki tür kuruluşlarda personel alımı, eğitimi, sayısı ve yeterliliği konularında da büyük farklılıklar vardır. Özel radyo ve televizyon kuruluşlarının örgüt şemaları dört grupta incelenmektedir. Bunlar merkezi örgüt şeması, fonksiyonel örgüt şeması, matriks örgüt şeması ve yapım ekibi örgüt şemasıdır. Türkiye de tecimsel radyo ve televizyon kuruluşlarının çoğunluğu büyük sermaye grupları içinde yer alır. Etkinliği sağlamak, tasarruf sağlamak ve kontrolü sağlamak gibi nedenler ile grup bünyesinde yer alan medya kuruluşlarının bazı işlevleri merkezi yapılanma içinde konumlandırılmıştır. Merkezi Örgüt Şeması Türkiye de lider konumdaki ATV, Show TV, Kanal D, Star TV, NTV gibi kanallar büyük sermaye grubu bünyesinde yer almaktadır. Bu gruplarda medya organlarını kapsayan yayın holdingleri mevcuttur. Bu yayın holdingleri ve televizyon işletmeleri arasında bir merkezi ilişki vardır. Şekil 1.1 de görüldüğü gibi televizyon işletmelerinin işletme, teknik, reklam ve insan kaynakları işlevleri matris bir yapı içinde tüm medya organlarına hizmet vermektedir. İşletme işlevleri olarak mali ve idari işler bir müdür altında veya tek tek müdürlükler altında holding bünyesinden matris olarak diğer işletmelere hizmet vermektedir. İşletme, insan kaynakları, reklam, personel ve teknik işler birimleri holding aracılığı ile de birbirleri ile ilişkilidir. 7

Şekil 1.1: Medya Kuruluları Merkezi Örgüt Şeması Merkezi örgüt yapısında da görüldüğü gibi grubun medya ile ilgili olmayan işletmeleri holding bünyesinde yer alır. Fonksiyon Temelli Örgüt Yapısı Fonksiyon temelli örgüt yapısının oluşturulmasında örgütün temel fonksiyonları esas alınır. Fonksiyon temelli bir televizyonun örgüt yapısı; çok katmanlı ve dar bir yapıdır. Dar örgüt yapılarında yönetimin kontrolü fazladır. Fonksiyon temelli televizyon kuruluşu örgüt yapısında, örgüt kademeleri arasındaki ilişki komuta ilişkisi biçiminde olup, yukarıdan aşağıya her düzeyde dikey ilişki bağlantılarını içermektedir (Yangın, 1997: 43). Komuta ilişkisi yanında, örgüt içinde yaptırımı olmayan kurmay yetki de vardır. Fonksiyon temelli tipik bir televizyon kuruluşu örgüt yapısı Şekil 1.2 de görülmektedir. Tecimsel televizyon kanallarının örgüt yapılarında tepede yönetim kurulu, altında icra kurulu, genel müdür ve genel müdüre bağlı işlevsel müdürlükler yer almaktadır. Sherman bir televizyonun yöneticilerini genel müdür, satış müdürü, program yönetmeni, tanıtım yönetmeni, araştırma yönetmeni, haber yönetmeni, muhasebe yöneticisi, kamu işleri yönetmeni, baş mühendis olarak sıralamaktadır (Sherman, 1987: 260). 8

Şekil 1.2: Televizyon Kuruluşları Fonksiyonel Örgüt Yapısı Kaynak: Koçer, 2009: 182 Televizyon kanalının sorumluluğu genel müdürdedir. Genel müdür, tüm işletmeden, gelir ve gider dahil finansal sorunlardan, kısa ve uzun dönemli planlar ve hedeflerden, bütçeden, öngörüden ve karlılıktan sorumludur. Genel müdür kanalı tüm kanunlara uygun bir şekilde yönetmekten sorumludur. Genel müdür ayrıca kanalın imajını korumak ve sürdürmek zorundadır. Genel müdür, toplumsal önderler, reklamcılar, reklam ajansları, program dağıtıcıları ve diğer kanallar ile ilişkileri sağlamaktadır (Sherman, 1987: 260). Genel ve idare fonksiyonu, işletme birimi olarak da adlandırılmaktadır. Yayıncı teknik gelişmeler, düzenlemeler ve program trendlerindeki gelişmeyi aynı seviyede tutmak için yorulmak bilmez bir katılımcı gibidir (Head ve Sterling, 1990: 184). İşletme müdürü idari ve mali işler birimlerini bünyesinde bulundurur. Çoğu zaman idari işler ve mali işler birimleri ayrı ayrı müdürlük halindedir. İşletme birimi, finans, muhasebe, satın alma, insan kaynakları, depo, ulaştırma, santral işlevlerini yerine getirmektedir. Diğer üç bölüme göre daha az eleman bulundurmaktadır. Yayıncılık yapmak için gerekli olan özellikli işler örneğin mühendislik danışmanlık ve program dağıtımı gibi genellikle dış firmalardan sağlanır (Yangın, 1997: 62). Program bölümü, televizyonlarda en kalabalık bölümlerden birini oluşturur. Programcılık fonksiyonu, plan yapma ve uygulama aşamalarını kapsar. Program bölümünün en önemli rolü, kayıt öncesi materyalin zamanlamasını ve seçimini yapmaktır. Üretim bölümü program kararlarının uygulanması ve program 9

zamanlamasına göre yayının olması için görevlerin yerine getirilmesini sağlar (Head ve Sterling, 1990: 186). Program bölümü, iç yapımlar, dış yapım, dış kaynaklar ve denetim işlevlerini üstlenmektedir. Tanıtım bölümü çoğu zaman program bölümüne bağlıdır. Programların tanıtımını yapar. Bunlara ek olarak promosyon bölümünü televizyonun işlevi olarak ekleyen kuruluşlar vardır. Promosyon bölümü özel programlara ve istasyonun görünümüne sponsorları çekmek amacı ile kanalın programlarını ve diğer amaçlarını tanıtır (Yangın, 1997: 55-62). Satış biriminde başlıca görev, ticari zaman satışıdır (Yangın, 1997: 56). Bölgesel ve ulusal reklamcıya ulaşmada işletme merkezi dışında kendilerini temsil etmesi için çoğu istasyon, ulusal satış firması ile anlaşma yapar. Satış işleri ile program bölümü arasındaki koordinasyon ayrıntılı bir süreç gerektirdiğinden bu trafik bölümünün işidir. Trafik personeli reklam anlaşmalarının gerçekleştirilmesinden, spotların zamanında başlayıp bitmesinden emin olur ve ayrıca ürünlerin yapılışını düzenler, gözden kaçmış veya teknik olarak yetersiz reklamların yeniden planlamasını yapar. Trafik bölümü, mevcutların listesini tutar ve bu listeyi reklamcılar istediklerinde ulaşabilsinler diye zaman tablosunda hazır olan reklamları güncellemeleri için satış personeline verirler (Head ve Sterling, 1990: 187). Yayın bölümü, yayın müdürüne bağlı yayın planlama ve yayın yönetmeninden oluşur. Yayın yönetmeninin altında resim seçici, VTR, arşiv, sesçi yer almaktadır. Yayın bölümü, yayının yayın akışına uygun olarak eş zamanlı gerçekleştirilmesinden sorumludur. Televizyonun en önemli bölümlerinden biridir. Haber bölümünün kendi ekibi vardır. Haber birimi doğrudan tepe yöneticiye rapor veren bir haber müdürü tarafından yönetilir. Bu ekipte, bülten sorumlusu, editör, muhabir, kameraman, sunucu yer almaktadır. Bazı kanallarda spor bölümü de buraya bağlıdır. Kanallarda en kalabalık bölümlerden biridir. Teknik fonksiyonda görev alan baş mühendis teknik işleri yönetir; genellikle bakım personelini ve operasyon personelini denetler. Büyük televizyonlarda baş mühendis zamanının çoğunu yönetimde ve hızla değişen teknolojiye uyum sağlamakla geçirir. Teknik bölüm çoğu televizyonda mühendislik bölümü olarak adlandırılmaktadır. Mühendislik bölümü vericileri de içeren tüm araçların bakım ve onarımından sorumludur. Teknik işler, stüdyo şefi, görüntü yönetmeni, ışık, resim seçici, kamera, dekor, ses teknisyeni, elektro teknik, VTR, teknik yönetmen, kurgu operatörü, bilgi işlem, uydu haberleşme, vericiler, ölçü bakım yer aldığı ana ve en kalabalık bölümlerden biridir. Yurtdışı televizyon örgüt yapılarında Türkiye deki televizyon örgüt yapılarından farklı olarak reklam bölümünün satış bölümü olarak ve tanıtım bölümünün promosyon birimi olarak adlandırıldığı görülür. Ayrıca trafik elemanı olarak yayın yönetim işlevini üstlenen bir birim olduğu görülür. Trafik birimi aynı zamanda satış birimi ve program birimi ile iletişim sağlayarak zaman satışını düzenlemektedir. Şekil 1.2 de yer alan televizyon işletmesi çekirdek örgüt yapısı incelendiğinde çok katmanlı dar örgüt yapısına sahip olduğu görülmektedir. Bu da dar yönetim alanının bulunduğunu; dolayısı ile yönetimin kontrolünün fazla olduğunu göstermektedir. Yönetim kurulu, icra kurulu ve genel müdür üst yönetimi, işlevsel bölüm müdürleri orta derecede yönetici konumundadırlar. Komuta ilişkileri yukarıdan aşağıya her düzeyde dikey ilişki bağlantılarını içermektedir. Komuta ilişkileri yetkinin kaynağından iş noktasına akış kanallarıdır ve örgüt şemalarında kesiksiz çizgilerle gösterilmektedir (Yangın, 1997: 43). Teknik işler müdüründen kurgu yapan elemana kadar uzanan kesiksiz çizgi komuta ilişkisini göstermektedir. Komuta ilişkisi yanında örgüt içinde yaptırımı olmayan kurmay yetki de vardır. Örneğin reklam müdürü genel müdür aracılığı ile program müdürü ve çalışanlarına tavsiyede bulunabilir. Kurmayların işlevi araştırma, inceleme ve tecrübeleri ile tavsiyede bulunmaktır (Yangın, 1997: 44). Reklam müdürü tanıtım, haber, program ve yayın yönetim müdürü ile genel müdür aracılığı ile bağlantı kurma ve tavsiyede bulunma yetkisi vardır. Ulusal radyo kanallarında aşağı yukarı tüm birimler mevcuttur. Ancak, burada kanalın reklama yer vermesi durumunda bu tür hizmeti gören; reklam satışı yapan, bu tür yayınların yapılmasını sağlayan, üreten ya da üretileni denetleyen birimler de yer almaktadır (Aziz, 2002: 19). 10

Şekil 1.3 de de görüldüğü gibi büyük radyo kanallarında genel olarak Yönetim Kurulu / Kanalın Sahibi, Genel Müdür / Başkan Yrd., İş Yöneticisi, Sekreter, İstasyon Yöneticisi, Program Müdürlüğü, Çoğaltma, Spikerler, Müzik Yayınları Müdürlüğü Yardımcıları, Yönetsel İşler Yöneticisi, Baş Mühendis, Teknisyenler, Bakım, Satış Müdürü, Satış Elemanları, Muhasebe, Yayın Yönetim, Haber Birimleri bulunur (Aziz, 2002: 19). Şekil 1.3: Büyük Radyo Kuruluşu Fonksiyonel Örgüt Yapısı Kaynak: Aziz, 2002: 19. Bir radyo istasyonunda çalışan elemanlar açısından, en kalabalık birim, program birimidir. Özellikle söz ve haber ağırlıklı program yapan kanallar için, programları hazırlama görevi olan bu birim, radyo istasyonlarının bütçe açısından en fazla gideri olan birimidir (Aziz, 2002: 21). Bu tür büyük radyo kanallarında tüm ülkeye ulaşılmaya çalışılır ve izleyici kesimi daha geniştir. Genel olarak yayınlarda her kesime hitap etmeye çalıştıkları için, her tür konuya yer verilir. Bu radyolara örnek olarak kamu hizmeti yayıncılığı yapan TRT radyoları örnek olarak verilebilir (Aziz, 2002: 21). Küçük radyo kanallarında tam bir organizasyon semasından söz edilemez. Ama genelde küçük girişimci organizasyon hakimdir. Maliyetlerin kısılması için birçok görev tek kişi üzerine yüklenebilmektedir. Bu da yayınlarda uzmanlaşmaya mani olmaktadır. Küçük ölçekli radyolarda, bütçe sınırlı olduğundan az personel ile yayın yapılmasına çalışılır. Bunun için de çalışan elemanların, bir kaç işi birden yapacak elemanlar olmasına özen gösterilir. Görevler arasında esneklik vardır. Örneğin program yapımcısı aynı zamanda, muhabir ve spiker olarak da görev yapabilir. Kimi kez teknik eleman olarak da çalışması; en azından kendi programının seslendirmesini, kurgusunu yapması da beklenir. Yönetici durumunda bir müdür hem radyo müdürü, hem program müdürü, hem de denetim müdürü görevini üstlenebilir (Gürhani, 2006: 78). Türkiye de özel yerel radyolarda program dışarıdan yarı zamanlı olarak -çoğunlukla DJ lerçalıştırılan yapımcı ve sunuculara yaptırılmakta, yayınların en az sayıda personel ile yürütülmesi sağlanmaktadır. Bu konuda söz ağırlıklı yayın yapan NTV Radyosu ile müzik ağırlıklı yayın yapan Radyo Eksen örnek olarak verilebilir. İstanbul da 24 saat yayın yapan bu iki yerel radyo istasyonu, aynı mekanı paylaşmaktadır ve her ikisinde toplam çalışan sayısı 8 kişiyi geçmez (Gürhani, 2006: 78). 11

Matriks Örgüt Yapısı Televizyonlarda iç yapımların artması ile stüdyolarda bir kaç program aynı anda yapılmaya başlanmıştır. Bu gelişmenin sonucu olarak televizyonlarda matriks örgüt yapılarının oluşmaya başladığı görülmektedir. Matriks yapıdaki dikey hiyerarşi süreklilik gösteren fonksiyonlarını, yatay ilişki ise proje için oluşturulan fonksiyonları göstermektedir. Bu yapının ikinci özelliği otoritede, sorumlulukta ve hesap verebilmede ikili bir yapısı olmasıdır. Matriks organizasyon programa yönelmiş proje ekibi ile uzmanlık yönelimli fonksiyonel personeli yeni ve sinerjik bir ilişki içinde yapıcı bir şekilde harmanlamaktadır. Matriks organizasyon yapısı, birden fazla ürün veya hizmet üreten organizasyonlarda ürün ya da hizmetinde hızlı bir değişim yaratarak teknolojik, çevresel ve başka değişimlere yanıt veren işletmelerde ortaya çıkmaktadır (Ford ve Randolph, 1992: 269-272). Şekil 1.4 de yer alan televizyon kuruluşu matriks örgüt yapısında genel müdüre yayın, idari işler, mali işler, haber, program, tanıtım ve teknik işler müdürleri bağlıdır. Program müdürünün altında ise dış yapımlar, denetim, iç yapım ve dış kaynak birimleri yer almaktadır. İç yapımlardan A, B ve C programları, canlı yayın veya paket program olarak stüdyoda ya da dışarıda hazırlanmaktadır. Stüdyoda hazırlanan bir program ile dış çekim olarak dışarıda hazırlanan program ekipleri arasında farklılıklar bulunmaktadır. Şekil 1.4: Televizyon Kuruluları Matriks Örgüt Şeması Kaynak: Koçer, 2009: 187 Birimler arasında çalışma eşgüdümünü, genel müdür yapmaktadır. Şekil 1.4 de yer alan matriks örgüt yapısında, stüdyoda bir program yapılması halinde program bölümünden ve teknik işler bölümünden görevlendirilen kişilerden oluşan bir proje ekibi bulunmaktadır. 12

Yönetici ağır çalışma atmosferinde görev ve kişileri birleştirme ve koordine etmede kişisel iletişim becerisine sahip olmalıdır. Yönetici empati yapmalı ve motive etmelidir. Görevli proje yöneticisi teknik ve organizasyon bakımından istikrarlı bir iş ortamı, kaliteli bir iş takımı, iyi bir proje liderliği ve profesyonel iş ortamı yaratarak destekleyici bir takım çalışması atmosferi yaratmalıdır. Yani özetlersek bir proje yöneticisi teknik beceri, idarecilik yeteneği, iletişim ve politik beceri sahibi olmalıdır (Ford ve Randolph, 1992: 287). Televizyon örgüt yapısı içinde genel müdüre yayın, idari işler, mali işler, haber, program, tanıtım ve teknik işler müdürleri bağlıdır. Birimler arasında çalışma eşgüdümünü işlevsel bölümü yöneten genel müdür yapmaktadır (Yangın, 1997: 16). Program müdürünün altında dış yapımlar, denetim, iç yapım, dış kaynak birimleri yer almaktadır. Dış kaynaklar birimi yurtdışından gelen aracı firmalarca seslendirme stüdyolarında seslendirilerek veya altyazı olarak hazırlanmış bir şekilde programların alımı ile ilgilenir. Genellikle yabancı sinemalar, diziler, belgeseller dış kaynaklı yapımlardır. Dış yapımlar birimi yapım şirketlerine yaptırılan diziler, magazin veya eğlence programı sağlanması ile ilgilenir. Denetim birimi, programların RTÜK ilkelerine, diğer yasalara ve kanalın yayın politikasına uygunluğu denetlemektedir. Haber bölümü ile program bölümü arasında doğrudan bir bağ yoktur. Ancak eşgüdüm gerekliliği nedeni ile genel müdür aracılığı ile program müdürü ile bir iletişim sağlanmaktadır. Haber, yayın yönetim, işletme, teknik işler, tanıtım ve reklam bölümleri arasında da matriks bir ilişki vardır. Örneğin haberin yayınlanması ile ilgili olarak yayın yönetim; haber programı için alınacak reklam için reklam, haberin tanıtımı için tanıtım bölümü ile iletişim gerekmektedir. Dış kaynaklar, denetim, dış yapım birimleri ile yayın yönetim ve reklam birimleri arasındaki ilişki program müdürü aracılığı ile sağlanmaktadır. Aynı örgüt içinde bireyler arasında, yatay akış ve yatay iletişim süreci eşgüdüm açısından çok önemlidir (Yangın, 1997: 27). İç yapımlar olarak şekilde A, B ve C programları canlı yayın olarak stüdyoda veya paket program olarak stüdyoda veya dışarıda hazırlanır. Stüdyoda hazırlanan bir program ekibi ile dış çekim olarak dışarıda hazırlanan program ekibi açısından farklılıklar vardır. Şekil 4 de stüdyoda bir program yapılması halinde program bölümünden ve teknik işler bölümünden görevlendirilen kişilerden oluşan bir proje ekibi görev alır. Bu ekipte program bölümünde görevli olan yapımcı, yönetmen, sanat yönetmeni, metin yazarı, seslendirmen, asistanlar ve sunucular yer almaktadır. Televizyon Yapım Ekibi Örgüt Şeması Televizyon kuruluşunun ürünü olan programların kendi içinde yapılanmasına ayrıntılı bakıldığında proje organizasyonunun bir türü olan arı proje organizasyonun özelliklerini taşıdığı görülmektedir. Bir yapımda yapım ekibi ve teknik ekip elemanları yer almaktadır (Gökçe, 1997: 71). Şekil 1.5: Yapım Ekibi Örgüt Şeması Kaynak: Thomas Sari, Film Culture: Exploration Cinema In Its Social Context, (London: Scarecrow Press 1982), 76, AKTARAN Gürbüz Yangın, Film Yapımında Yönetim ve Yönetmen, Kurgu Dergisi, S.9, (1991): 108. 13

Şekil 1.5 de yer alan yapım ekibin başında yapımın ekonomik ilişkilerinden sorumlu yapımcı ve yapımın sanatsal yönünden sorumlu yönetmen bulunur. Stüdyodaki çalışanlarla ilişkilerden stüdyo şefi sorumludur. Program yapımından önce ve yapım tamamlandıktan sonra yapımcı sorumlu iken; yapım sırasında tek yetkili yönetmendir. Yapım sırasında yönetmenin direktifleri aynen uygulanır. Teknik eleman sırası geldikçe kendi sorumluğunda olan işi yapar. Örneğin ses, ışık teknisyeni yönetmenin direktifine göre sırasını bekler. Kurgu elemanı programın çekiminin bitmesinden sonra kurgu için devreye girmektedir (Gökçe, 1997: 71). Aynı ekipte teknik bölümden gelen stüdyo şefi, görüntü yönetmeni, ışık teknisyeni, kameraman, dekor, ses teknisyeni, elektro teknik, VTR, teknik yönetmen, kurgu operatörü görev almaktadır. Bu ekibin mali işler, idari işler, tanıtım, reklam ve yayın birimlerinin ilgi alanına giren konularda destek gelmektedir. Teknik işler ortak eleman vererek proje ekibine aktif bir katılım sağlar iken yayın yönetim, programın yayınlanacağı zaman; reklam program için reklam alınması ve yayınlanması sürecinde; işletme birimi proje ekibinin işletme ile ilgili rutin işlerinin takibinde görev almaktadır. Arı proje organizasyonu olarak bir televizyon programı üretiminde yapımcı, yapımcı yardımcılarından oluşan organizasyon ekibi; senarist/ senaristler, yönetmen, görüntü yönetmeni, yönetmen asistanlarından oluşan yaratıcı ekip; kamera grubu, devamlılık asistanları, dekor, kostüm, kurgu, grafik tasarım grubunun oluşturduğu yapım ve yapım sonrası ekip gereklidir (Çelenk, 1999: 322). Dış yapımların her biri iç yapımlarda bulundurulan eleman kadar hatta daha fazla (film ekibi eklenir) eleman gerektiren yapımlardır. Bu yapımların mülkiyeti çoğunlukla kanalın bulunduğu grup dışından kişilere aittir. Dış yapımların kanal tarafından yapılması yönetim işlevleri, personel bulundurma ve maliyet olarak daha pahalıya geldiğinden dış kaynak kullanımı yoluyla yaptırılmaktadır. Kamu Radyo ve Televizyon Kuruluşları Örgüt Şeması Türkiye Radyo ve Televizyon Kanunu nda yönetim organları olarak Yönetim Kurulu, Genel Müdürlük ve Koordinasyon Kurulu yer alır. TRT Genel müdürü, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu tarafından teklif edilen üç aday arasından Bakanlar Kurulu Kararı ile atanmaktadır. Genel müdürün görev süresi 4 yıldır, süre sonunda aynı usul ile yeniden atanabilir. Kurumun, yayın ve program, idarî, teknik, malî olmak üzere dört genel müdür yardımcısı ve 24 Daire ve Kurul Başkanlığı ile taşra teşkilatları vardır. Genel müdür teknik yardımcısının elektronik yüksek mühendisi olması şarttır. Başkan, Başkan Yardımcısı, Müdür ve Müdür Yardımcısı olarak atanabilmek için, genel koşullara ek olarak, TRT'de en az 10 yıl çalışmış olmak gerekmektedir (Karakuş, 2006: 100). 14

Şekil 1.6: TRT nin Fonksiyonel Örgüt Şeması Kaynak: www.trt.gov.tr 18.10.2000 tarihli Resmi Gazete de yayınlanan 24204 sayılı Türkiye Radyo-Televizyon Kurumunun Teşkilatlanmasına İlişkin Usul Hakkında Yönetmelik ile TRT idari yapısı ve görevleri düzenlenmiştir. Buna göre TRT, Merkez Teşkilatı, Taşra Teşkilatı ve Yurtdışı Teşkilatı olmak üzere üç ana birime ayrılmıştır. Merkez teşkilatı, Ana Hizmet Birimleri, Danışma ve Denetim Birimleri, Yardımcı Hizmet Birimleri başlıkları altında toplanan ünitelerden oluşur. Kurumun yayıncılık politikasının belirlenmesinde ve uygulanmasında başlıca rolü oynayan birimler Haber Dairesi Başkanlığı ile Televizyon Daire Başkanlığı dır. Şekil 1.6 da görüldüğü gibi TRT, dikey bir yapılanmaya sahiptir. Taşra teşkilatı, bölge müdürlükleri, Ankara televizyon müdürlüğü, Ankara radyo müdürlüklerinden oluşmaktadır. Yurtdışı teşkilatı ise KKTC, Azerbaycan, Belçika, ABD, Mısır, Özbekistan, Türkmenistan ve Almanya nın başkentlerindedir (Menlikli, 2006: 19). TRT hizmetleri, memur, işçi sayılmayan sözleşmeli personel ve geçici personel olmak üzere adlandırılan üç farklı çalışan grubu tarafından yürütülmektedir. Bazı istisnai hükümler dışında personel özlük hakları diğer kamu iktisadi kuruluşlarının personel uygulamaları gibidir (Menlikli, 2006: 20). TRT personelinin sayısı yıllar içinde değişmektedir. Bir özel televizyon kanalında çalışan eleman sayısı 300-500 arasında değişirken TRT nin personel sayısı bunun çok üstündedir. 2004 yılında 7.606 personel çalışırken (Menlikli, 2006:20), 26 Haziran 2009 tarihi itibarıyla, 6 bin 397'si kadro karşılığı sözleşmeli ve 757'si de sözleşmeli personel olmak üzere, 7 bin 154 kişi çalışmaktadır. Mart 2012 itibarıyla TRT Genel Müdürlüğü'nde 6 bin 211 memur, 835 sözleşmeli olmak üzere 7 bin 46 personel istihdam edilmektedir. 15

İş Grupları Biçimsel örgüt; kurum içindeki iletişim ağı ve bilginin geçtiği yol demektir. Bunun gerçekleşmesi için görev tanımlarının yapılması ve çalışanların örgüt içinde özel rollerinin belirlenmesi gerekmektedir (Yangın, 1997: 27). İş tanımlaması, işletmede kimin neyi yapmakla yükümlü olduğunu belirtmektedir. İş tanımları; görev, yetki, ilişkiler ve hesap verme sorumluluğu olmak üzere dört unsuru içermektedir. Görev, bir işin genel fonksiyonu hakkında bir özettir ve çalışana işin hedefini kısaca belirtir. İşin ana hedefi ve diğer işlerden ayrılma nedeni açıkça belirlenmelidir. Yetki, bir yöneticinin beşeri kaynak ve maddi araç gereçleri serbestçe kullanabilme özelliğidir. İlişkiler, kumanda hattının aşağıdaki ve yukarıdaki ana ilişkileri ve kumanda hattının dışındaki tüm yatay ve çapraz seviyedeki ilişkilerin tanımlamasını içerir. Hesap verme sorumluluğu, çalışanın kendi üstüne karşı sorumlu olmasıdır (Eren, 2003: 245-247). Bu kavramlar ışığında bir televizyon ekibi iki ana grupta toplanmaktadır (Kars, 2003: 44). Bunlar yaratıcı ekip ve teknik ekiptir. Televizyonların örgüt şemaları incelendiğinde bu ekiplere idari personelini (veya işletme personeli de denebilir) de eklemek gerekmektedir. Yaratıcı İşler Bir yapımın hemen başında ekibe dahil olup yapımın sonuna değin görevli olan çalışanlar; yapımcı, yönetmen, yapım yardımcıları, yönetmen yardımcıları ve görüntü yönetmenidir (Yangın, 1997: 16). Yaratıcı ekip; televizyon örgütleri için özgün ve vazgeçilmez işlevler üstlenirler, yapımcı ve yönetmen bu ekipte yönetici konumundadırlar. Bu nedenle yapımcı ve yönetmenin görev tanımlarına aşağıda kısaca değinilecektir. Yaratıcı ekip; program yapımına sanatsal yeteneklerini kullanarak katkı veren kişilerden oluşur. Bu ekibin başında yapımcı, yönetmen, alanlarına göre görüntü yönetmeni ve sanat yönetmeni vardır. Yapımcı ve yapım yardımcıları organizasyon ekibindendir. Fakat yaratıcı ekibe her türlü müdahalesi olduğundan yaratıcı ekip içinde incelenmektedir. Program yapımcısı, bir TV yapımında takımın yöneticisidir. Yapımın düzenlenmesinden tümüyle sorumlu olan kişidir. Bir TV programını oluşturacak fikri bulmak; programın gerçekleşmesi için olanakları sağlamak; her türlü mali işlerin, denetlemelerin ve malzeme izinlerinin, teknik olanakların ayrılmasını ve organizasyonunu üstlenmek görevleridir (Gökçe, 1997: 74). Yapımcının bu işlevini yapabilmesi için lider özelliklerini taşıması gerekir. Yapımcı programın tüm aşamalarında görev aldığı için teknik ya da yaratıcılık gerektiren tüm işlerde sorumluluk almak zorundadır. Bu nedenle yeniliğe ve yaratıcılığa açık olmalıdır (Kars, 2003: 64). TV program yapımcısının en önemli görevlerinden biri bilgi edinmek ve bilgilerini başkalarına aktarmaktır. Bir yapımcı yayın kurumunun politikası içinde kalmak şartıyla özgür bırakılır. Yapımcı, ortalama izleyicinin anlama kapasitesi ile kültürü arasında bir yol bulmalıdır (Gökçe, 1997: 75). Yapımcının yaratıcılığı, kendisine tanınan özgürlük ve özerklik ortamı ile doğrudan ilişkilidir (Aziz, 1999: 292). Yapım öncesi aşamada yapımcının yapması gerekenler; program fikrinin geliştirilmesi, hedef kitlenin belirlenmesi, izleyici araştırması, stüdyo-dış mekan karşılaştırması, canlı yayın-video bant-film yapım kararının verilmesi, program bütçesinin hesaplanması ve yapım klasörünün hazırlanması olarak sıralanabilir (Kars, 2003: 65-88). Yapım klasöründe, temel yapım takvimi; ekip üyeleri ve sanatçılar; prova takvimi; talep formu; ekip çalışma zaman listesi, sanatçıların/konukların zaman listesi; çekim programı; çekim ve yayın izinleri yer almalıdır (Kars, 2003: 92-94). TV yönetmeni stüdyoya girmeden önce gösterinin yönetimi ile ilgili tüm ayrıntıları planlamış ve bu plan üzerinde tüm ilgililerle anlaşma sağlamış olmalıdır. Yönetmen, yapımcı ile uyumlu çalışacak bir kişi olmalıdır. Yönetmen bütün yapım öncesi toplantılara katılmalı; metin/senaryo, oyuncu/ sanatçı kadrosunu ya da sunucu/spiker ile ilgili yapımı ilgilendiren konularda hem bilgi sahibi hem söz sahibi olmalıdır (Kars, 2003: 89). Yönetmen; stüdyonun kendilerine ayrılan zamanı içinde monitörlerdeki görüntüleri belirli bir sıraya uygun olarak yayına verirken yapımda görevli kişilerle konuşmak, akışı sağlamak amacıyla durmaksızın komutlar vermek, çabuk kararlar vererek çözümler üretmek gibi pek çok şeyi aynı anda yapmaktadır. Yönetmenin yaratıcı olması gerekir, fakat bu yaratıcılık araç ve gereçleri kapsayan bir yönteme dayanmalıdır. Bir yönetmen, araç gereç ve teknikler, kamera açıları, aydınlatma yöntemleri, çekimlerin 16

birinden bir diğerine geçmenin yolları, mikrofon ve ses kaynakları gibi eldeki yapım unsurlarını seçme, düzenleme ve programın bütünleme işini yapmaktadır. Kamera çekimlerini hazırlamak yönetmenin işleri arasındadır. İzleyicinin ne göreceğine yönetmen karar verir. İzleyicinin ne gördüğünü, nasıl ve ne zaman gördüğünü yönetmen kamera çekimlerini planlarken düşünmelidir (Gökçe, 1997:135-161). Eğer program stüdyoda çekilecekse yönetmenin çalışmasının büyük bir kesimi stüdyoda geçmektedir. Stüdyo çalışması için ayrıca plan yapılmalıdır. Stüdyo çalışmasında yönetmenin yeri kontrol odasıdır. Tüm ilişkilerini buradan stüdyo şefi kanalıyla yürütür. Yönetmen stüdyo şefini atlayarak doğrudan çalışanla konuşmamalıdır. İlk provanın akışı sırasında kameramanlar yönetmene değişik çekimler önerebilirler. Monitörleri izleyerek yönetmenin bu önerilerden haberi olmalıdır. Öneriyi kabul ederse kamera kartına öneriyi işlemelidir (Gökçe, 1997:179-181). Televizyon stüdyosunda bazı yapım personeli aşırı yoğun şekilde çalışır görünürken bazıları ise bir şey yapmıyor gibi görünür. Televizyonda bir projede çalışan her bir kişinin önemli rolleri vardır. Bazıları makineleri çalıştırmak için veya bazıları da ekibin diğer üyeleriyle veya oyuncularla iletişim kurmak için bekliyordur. Diğerleri işleri fiili çekim öncesinde bittiği için seyrediyordur veya bazıları da fiili çekimin bitmesini ve zamanlarının gelmesini bekliyordur. Bir kısım çalışan da stüdyo dışında kontrol merkezlerinde çalışmaktadır. VTR teknisyenleri özel bir odadadır, normal bir ziyaretçi göremez (Zettl, 1992: 32). Teknik İşler Teknik işler, bilgi işlem, uydu haberleşme, vericiler, ölçü bakım ve kameramanların yer aldığı bölümdür. Teknik ekip çalışanları alanlarında uzmandırlar. Teknik yönetmen, ses teknisyeni, ışık yönetmeni, sahne/dekor tasarımcısı, stüdyo şefi, kameraman, kayıt teknisyeni, kurgu teknisyeni gibi çalışanlar teknik ekibi oluşturmaktadır (Wurtzel ve Stephen, 2003: 46-50.; Gökçe, 1997:292-293). Televizyon ekibinden uzmanlık gerektiren işlerle uğraşan personeli yazarlar, sanat yönetmeni, grafik sanatçısı, makyöz, kostüm tasarımcısı, baş mühendis, baş mühendis yardımcısı ve bakım mühendisi olarak sınıflandırabiliriz (Zettl, 1992: 30-33). Genellikle serbest çalışanın kiralandığı büyük bir üretim merkezinde çalışanlar yukarı hat çalışanı ve aşağı hat çalışanı şeklinde sınıflandırılmaktadır. Bu ayrım ayrı bütçe yapılması alışkanlığından gelmektedir. Yukarı hat çalışanları olarak yönetici yapımcı, yapımcı ve yardımcıları, yönetmen ve yardımcıları, yazar, sanat yönetmeni, besteci, sanatçı, oyuncu, müzisyen ve aktörler sayılmaktadır. Aşağı hat çalışanları olarak stüdyo şefi, teknik yönetmen, ışık yönetmeni, bakım mühendisi, video kullanıcısı, ses teknisyeni, VTR kullanıcısı, ses tasarımcısı ve kat personeli gibi çalışanlar için kullanılmaktadır. Yukarı hat çalışanı; bir yapımın yapım fikrinin ortaya çıkışından son ekrandaki görüntüye dönüştüğü tüm aşamalarla ilgilidir ve yapım personelini oluşturur. Aşağı hat çalışanı; yapım ekipmanını koordine eden ve ellerini kullanan kişilerdir. Pek çok büro çalışanı, zaman satar, sözleşmeleri müzakere eder, seti inşa eder, boyar, binayı temizler. Bu insanlar temel yapım sisteminin dışındadır (Zettl, 1992: 32-33). İdari İşler İdari ekip, genel işletmecilik işlevlerini yerine getirmektedirler; finans, muhasebe, reklam, satın alma, insan kaynakları, depo, arşiv, ulaştırma, santral işlevlerini yerine getirilir. Genellikle doğrudan genel müdüre bağlı olarak çalışırlar. İdari ekipte yer alan program müdürü önemli bir rol üstlenmektedir. Televizyon programcısı, program seçimi ile ilgili özel yeteneklere sahip olmalıdır. Programcının sahip olması gereken özel yetenekler; uygun hedef izleyici ile programları çakıştırmak, program edinmek, müzakere edebilmek, pazarı, rakiplerini, avantajlarını tanımlamak, program kaynaklarını belirlemektir. Programcı hangi izleyiciyi amaçlayarak hangisini feda edeceğine karar vermelidir. Programcı kanalına uygun program bulmada bolluk içinde değildir. Bu nedenle program piyasasını iyi bilmelidir. Programcılar program üretimi ve dağıtımını yapan arz ediciler ile sürekli görüşme halindedirler. Uluslararası film fuarlarında bulunur, yapım şirketleri ile iletişimi sağlarlar. Bir programcı yayıncılık ile ilgili tüm yasal düzenlemeleri bilmek zorundadır. Telif hakkı ödeme sisteminin nasıl çalıştığını bir programdan sorumlu yönetici iyi bilmeli ve pazarlamacı ile müzakere edebilmelidir. Program yöneticisi 17