ÖNSÖZ Bu standard, CEN tarafından kabul edilen EN 10027-1 standardı esas alınarak, TSE Metalurji Hazırlık Grubu nca hazırlanmış ve TSE Teknik Kurulu nun 18 Ocak 1996 tarihli toplantısında Türk Standardı olarak kabul edilerek yayımına karar verilmiştir.
İÇİNDEKİLER 1 - KAPSAM... 1 2 - ATIF YAPILAN STANDARDLAR... 1 3 - TARİFLER... 1 4 - PRENSİPLER... 1 4.1 - Tek Bir Çelik Adı... 1 4.2 - Çelik Adlarının Formülasyonu... 1 4.3 - Çelik Adlarının Verilmesi... 2 4.4 - Danışma... 2 5 - MAMUL STANDARDLARI İÇİN ATIFLAR... 2 6 - ÇELİK ADLARININ SINIFLANDIRILMASI... 2 7 - ÇELİK ADLARININ YAPISI... 2
ÇELİKLERİN KISA GÖSTERİLİŞ SİSTEMLERİ - KISIM 1: ÇELİK ADLARI, TEMEL SEMBOLLER 1 - KAPSAM 1.1 - Bu standard çeliklerin kısaltılmış tanıtımını sağlamak için, çeliğin uygulama alanı ve başlıca karakteristiklerini (örneğin; mekanik, fiziksel ve kimyasal) ifade eden, sembolik harf ve sayılarla gösteriliş kaidelerini kapsar. Belirsizlikleri önlemek için, bu standarda göre oluşturulmuş çelik mamullerin ilave karakteristiklerini (örneğin; yüksek veya alçak sıcaklıkta kullanıma uygunluk, yüzey durumu, ısıl işlem şartı ve deoksidasyon) tanımlayan ek sembollerle tamamlamak gerekebilir. Bu ek semboller; IC 10 bilgi sirkülerinde verilmiştir. NOT - IC 10 la birlikte bu standard tarafından kapsanan kısa gösteriliş, İngilizcede, steel names (çelik adları), Fransızcada, designation symbolique (sembolik kısa gösteriliş), Almancada da, Kurznamen (kısa adlandırma) olarak bilinir. 1.2 - Bu kurallar Avrupa standardlarında, Harmonizasyon Dökümanlarında ve CEN üyelerinin ulusal standardlarında belirtilen çeliklere uygulanır. 1.3 - Bu kurallar standardlaştırılmamış çeliklere de uygulanabilir. 1.4 - Çelik numaraları olarak bilinen çeliklerin nümerik gösteriliş sistemi EN 10027-2 de verilmiştir. 2 - ATIF YAPILAN STANDARDLAR Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standardlara atıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste halinde verilmiştir. Tarih belirtilen atıflarda daha sonra yapılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapılması şartı ile uygulanır. Atıf yapılan standardın tarihinin belirtilmemesi halinde ilgili standardın en son baskısı kullanılır. EN, ISO, IEC,EU vb. Adı TS No Adı No (İngilizce) (Türkçe) EN 10020 Definition and classification of grades of steel TS 1111 Çelik ve Demir-Karbon Döküm Malzemesi Sınıflar ve İşaretler EN 10027-2 EN 10079 Designation systems for steel- Part 2: Steel numbers Definition of steel products TS 1111 Çelik ve Demir-Karbon Döküm Malzemesi Sınıflar ve İşaretler IC 10 1) 1) tasarı hazırlık halinde Additional Symbols for steel names covered by EN 10027-1 3 - TARİFLER Bu standardın amaçları için, EN 10020 ve EN 10079 daki tarifler uygulanır. 4 - PRENSİPLER 4.1 - Tek Bir Çelik Adı Her bir çelik için, bir tek, çelik adı olur. 4.2 - Çelik Adlarının Formülasyonu Aksi belirtilmedikçe bu standard veya IC 10 daki çelik adlarında kullanılan semboller, aralıksız yazılmalıdır. 1
4.3 - Çelik Adlarının Verilmesi 4.3.1 - Avrupa standardlarında veya Harmonizasyon Dökümanlarında belirtilen çelikler için, çelik adları, ECISS in ilgili Teknik Komitesi tarafından verilir. 4.3.2 - CEN üyelerinin ulusal standardlarında belirtilen çelikler için ve başka çelikler için, çelik adları, ilgili ulusal standardlar kurumu tarafından veya bu kurumun sorumluluğu altında verilir. Temelde aynı olan çeliklere çok çeşitli çelik adları verilmesini önlemek için Avrupa Tescil Bürosu (European Registration Office) EN 10027-2 deki şartları sağlamak kaydıyla bir çelik numarasına uniform (uyumlu) adlar verebilmek için ulusal standardların ilgili organlarıyla işbirliği yapar. 4.4 - Danışma Çelik adlarını vermekte; güçlükler ve tereddütler varsa ECISS/TC 7 ye danışılarak fikir edinilmelidir. 5 - MAMUL STANDARDLARI İÇİN ATIFLAR Sipariş veya benzeri anlaşma dökümanlarında zikredilen çelik mamulün, tam kısa gösterilişi, çelik adına ek olarak teknik teslim şartarını da içermelidir. Standardlarda belirtilen çelikler için, bu standard ilgili mamul standardının atıfı olmalıdır. Çelik veya çelik mamul için çelik adının yapısının detayları, ilgili mamul veya boyut standardında verilir. 6 - ÇELİK ADLARININ SINIFLANDIRILMASI Kısa gösterilişin amaçları için, çelik adları iki ana (esas) grupta sınıflandırılır. - Grup 1: Kullanımları, mekanik veya fiziksel özelliklerine göre kısa gösterilen çelikler (Madde 7.2). - Grup 2: Kimyasal bileşimlerine ve ayrıca bölünmüş olduğu dört (4) alt gruba göre kısa gösterilen çelikler (Madde 7.3). 7 - ÇELİK ADLARININ YAPISI 7.1 - Çelik Dökümler İçin Başlangıç Sembolü Çelik çelik dökümü şeklinde belirtildiğinde, Madde 7.2 ve Madde 7.3 de verildiği gibi G harfi, dökümün çelik adının önüne konur. 7.2 - Uygulama Alanına, Mekanik Veya Fiziksel Özelliklere Göre Çeliklerin Kısa Gösterilişi (Grup 1) Kotlama, aşağıdaki başlıca sembolleri kapsar. a) S = Yapı Çelikleri P = Basınç Amaçları için Çelikler L = Boru Hatları için Çelikler E = Makine Çelikleri Bu harflerin devamında N/mm 2 dayanımı 2) nı belirten sayı gelir. olarak belirlenen en küçük kalınlık aralığı için; minimum akma b) B = İnşaat (Beton) Çelikleri B harfinin devamında N/mm 2 olarak belirlenen karakteristik akma dayanımı 2) nı belirten sayı gelir. c) Y = Ön gerilimli inşaat (beton) çelikleri, Y harfinin devamında N/mm 2 olarak belirlenen minimum çekme dayanımını belirten sayı gelir. d) R = Ray şeklinde veya ray çelikleri için R harfinin devamında N/mm 2 olarak belirlenen minimum çekme dayanımını belirten sayı gelir. 2) İlgili standardda belirtilen özelliklere bağlı olarak, akma dayanımı terimi bu standardda kullanıldığı gibi, ya üst akma dayanımı (R eh ) yi, ya alt akma dayanımı (R el ) yi, ya da kalıcı dayanım (R P ) yi veya kalıcı toplam dayanımı (R t ) yi karşılar. 2
e) H = Soğuk çekme için yüksek dayanımlı çeliklerin soğuk haddelenen yassı mamuller için H harfinin devamında N/mm 2 olarak belirlenen minimum akma dayanımını belirten sayı gelir veya orada yalnızca çekme dayanımı için T harfiyle belirlenmişse, T harfinin devamında N/mm 2 olarak belirtilen minimum çekme dayanımı belirtilen sayı gelir. f) D = Soğuk şekillendirme için kullanılan yassı mamuller için, (burada Madde 7.2 e hariç) aşağıdaki harflerin birisiyle devam edilir. 1) C, soğuk haddelenmiş mamuller için 2) D, doğrudan soğuk şekillendirme de kullanılan, sıcak haddelenmiş, mamuller için 3) X, Haddeleme şartı belirtilmiyen mamuller için, (sorumlu kuruluş tarafından verilen ve çeliği karakterize eden iki sembolle) (Madde 4.3) g) T = Haddelenmiş teneke mamuller de (ambalajlamada kullanılan çelik mamuller); 1) Bir defa haddelenmiş mamuller için, Rockwell HR30Tm sertliğinin ortalama değerini belirten H harfi tarafından; 2) İki defa haddelenmiş mamuller için; anma akma dayanımını (N/mm 2 ) belirten bir sayıyla devam edilir. h) M = Elektrik Çelikleri (Sanayide Kullanılan) 1) 50 Hz lik manyetik indüksiyonda, mamul anma kalınlığına karşılık maksimum özgül kaybın (W/kg) 100 katını (100x) belirten bir sayı - tane yönlendirilmemiş ve normal tane yönlendirilmiş yarı mamul çelikler için 1,5 Tesla (Wb/m 2 ), - Düşük kayıp veya yüksek geçirgenlik, tane yönlendirilmiş çelikler için 1,7 Tesla, 2) Mamul anma kalınlığının (mm) 100 katına eşit bir sayı (100x) 3) Elektrik çeliğinin tipini gösteren bir harf, örneğin - A, taneleri tanzim edilmemiş mamuller için - B, alaşımsız yarı işlem görmüş mamuller (son tavlama uygulanmamış) için - E, alaşımlı yarı işlem görmüş mamuller (son tavlama uygulanmamış) için - N, taneleri normal tanzim olmuş mamulleri için, - S, taneleri tanzim olmuş, (yönlenmiş) düşük kayıplı mamuller için, - P, taneleri tanzim olmuş yüksek geçirgenlikli mamuller için, yukardaki sayı ve harfler tarafından sıra ile takip edilir. NOT 1 - (1) ve (2) sembolleri tire (-) ile ayrılmalıdır. NOT 2 - M harfinden sonra işaret edilen semboller, 50 Hz sanayi frekansında kullanılan elektrik çelikleriyle ilgilidir. Farklı kullanımlar için, mesela rölelerde ve yüksek frekanslı uygulamalarda belli başlı semboller henüz geliştirilememiştir. 7.3 - Çeliklerin Kimyasal Bileşimlerine Göre Kısa Gösterilişi (Grup 2) 7.3.1 - Ortalama Mangan Miktarı <%1 Olan Alaşımsız (otomat çelikleri hariç) Çelikler (Alt Grup 2.1): Kotlama, sırasıyla aşağıdaki sembolleri kapsar: a) C harfi b) Ortalama yüzde karbon miktarının, 100 katı olan (100 x) bir sayıyla belirtilir 3). Karbon miktarının aralık olarak belirtilmediği yerde, ilgili mamul standardından sorumlu teknik komite uygulanabilir temsili bir değer seçer. 7.3.2 - Ortalama Mangan Miktarı %1 Olan Alaşımsız Çelikler, Her Bir Alaşım Elementi Kütlece % 5 (Alt Grup 2.2) Olan, Alaşımsız Otomat Çelikleri ve Alaşımlı Çelikler (Yüksek Hız Çelikleri Hariç) Kotlama, sırasıyla aşağıdaki sembolleri kapsar. a) Ortalama yüzde karbon miktarının 100 katı olan (100 x) bir sayıyla belirlenir. Karbon miktarının aralık olarak belirtilmediği yerde ilgili mamul standardından sorumlu teknik komite uygulanabilir bir değer seçer. 3) Birbirine benzer iki çelik tipini birbirinden ayırmak için, karbon miktarını gösteren sayı bir birim arttırılabilir veya eksiltilebilir. 3
b) Çeliği karakterize eden alaşım elementlerini gösteren kimyasal semboller. Sembollerin dizilişi, bu sembollerin içerdiği elementlerin miktarına göre, en yüksekten en düşüğüne doğru yapılır eğer iki veya daha fazla elementin miktarları aynı ise semboller alfabetik sıraya göre dizilir. c) Alaşım elementlerinin miktarlarını gösteren sayılar: Elementin ortalama yüzde miktarını gösteren her bir sayı, sırasıyla Çizelge 1 de verilen faktörlerle çarpılır ve en yakın tam sayıya tamamlanmak suretiyle (yuvarlatılarak) ifade edilir. Farklı elementlere karşılık olan sayılar tire (-) ile ayrılmalıdır. 7.3.3 - En Az Bir Alaşım Elementinin Kütlece Miktarı %5 Olan Alaşımlı Çeliklerde (Yüksek Hız Çelikleri Hariç) (Alt Grup 2.3) Kotlama, sırasıyla aşağıdaki sembolleri kapsar. a) X harfi b) Ortalama yüzde karbon miktanının 100 katı olan (100x) bir sayıyla belirtilir. Karbon miktarının aralık olarak belirtilmediği yerde ilgili mamul standardından sorumlu teknik komite uygulanabilir bir değer seçer. c) Çeliği karakterize eden alaşım elementlerini gösteren kimyasal semboller; Sembollerin dizilişi bu sembollerin içerdiği elementlerin miktarına göre, en yüksekten en düşüğe doğru yapılır, iki veya daha fazla elementin miktarları aynı ise semboller alfabetik sıraya göre dizilir. d) Alaşım elementlerinin miktarlarının değerlerini gösteren sayılar; elementin ortalama yüzde miktarını gösteren her bir sayı, sırasıyla Çizelge 1 de verilen faktörlerle çarpılır ve en yakın tam sayıya tamamlanmak suretiyle (yuvarlatılarak) ifade edilir. Farklı elementlere ait sayılar tire (-) ile ayrılır. 7.3.4 - Yüksek Hız Çelikleri (Alt Grup 2.4) Kodlama, sırasıyla aşağıdaki sembolleri kapsar. a) HS harfleri b) Alaşım elementlerinin yüzde (%) miktarlarının değerlerini gösteren sayılar aşağıdaki sırada gösterilir. - Tungsten (W), - Molibden (Mo), - Vanadyum (V), - Kobalt (Co), Her bir sayı, sıralı elementin ortalama yüzde (%) miktarını en yakın tam sayıya tamamlayarak (yuvarlatarak) ifade edilir. Farklı elementlere karşılık olan sayılar tire (-) ile ayrılır. ÇİZELGE 1 - Madde 7.3.2 deki Çelikler İçin Alaşım Elementleri Faktörleri Element Faktör Cr, Co, Mn, Ni, Si, W 4 Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V, Zr 10 Ce, N, P, S 100 B 1000 4) Birbirine benzer iki çelik tipini birbirinden ayırmak için, karbon miktaını gösteren sayı bir birim arttırılabilir veya eksiltebilir. 4