T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI

T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI EKONOMİK KRİZLERİN KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİ BELİRLEMEYE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Şahin GAFUROĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA, 2007

T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI EKONOMİK KRİZLERİN KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİ BELİRLEMEYE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Şahin GAFUROĞLU DANIŞMAN : Doç.Dr. Azmi YALÇIN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA, 2007

iii ÖZET EKONOMİK KRİZLERİN KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELER (KOBİ) ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİ BELİRLEMEYE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Şahin GAFUROĞLU Yüksek Lisans Tezi, İşletme Anabilim Dalı Danışman: Doç.Dr. Azmi YALÇIN Kasım 2007, 176 Sayfa Bu çalışma, ekonomik krizlerin, küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) finansal, yönetsel ve örgütsel yapıları üzerine etkilerini ortaya koymak amacıyla yapılmaktadır. Ölçek farkı gözetmeksizin yaşanılan kriz süreci işletmelerin yaşamlarını tehdit etmektedir. Büyük ölçekli işletmeler krizler karşısında gerekli önlemleri bilinçli olarak alırken KOBİ niteliğindeki işletmelerin çoğunluğu bu bilinci henüz yakalayamamışlardır. KOBİ ler, ekonomik büyüklükleri, istihdam oranı, değişimi etkileme gücü ve teknolojik gelişmelere uyum konusundaki rolleri nedeniyle ülke ekonomisinin önemli yapı taşlarından biri olarak kabul edilmektedirler. KOBİ lerin etkin yönetimi ülke ekonomisine katkı sağlamaktadır. Bu çerçevede tez çalışmasında, yaşanılan krizlerin KOBİ lere etkileri ve işletmelerin kriz yönetim faaliyetleri belirlenmeye çalışılmıştır. Yaşanılan krizlerin ekonomik yönlü olması, var olan kriz yönetim çabalarının da ekonomik tabanlı olmasına neden olmaktadır. Bu çalışmada İskenderun Organize Sanayi Bölgesi içerisinde ve yakın çevresinde faaliyet gösteren altmışiki küçük ve orta ölçekli işletme seçilmiştir. İlk olarak sorumlu kişiler ile yüzyüze görüşme yapılmıştır. Daha sonra araştırma anketi işletme sahiplerine ve işletmenin üst kademe yöneticilerine uygulanmıştır. Araştırma bulguları, çalışmanın teorik bölümlerini desteklemektedir. Anahtar Kelimeler : Kriz, Ekonomik Kriz, Kriz Yönetimi, Küçük ve Orta Ölçekli İşletme (KOBİ), Örgüt Yapısı

iv ABSTRACT AN INVESTIGATION OF DETERMINING TO THE IMPACTS OF ECONOMIC CRISES ON SMALL AND MEDIUM SIZE ENTERPRISES (SMEs) Şahin GAFUROĞLU Master of Science Thesis, Department of Business Supervisor: Doç. Dr. Azmi YALÇIN November 2007, 176 Pages The main aim of this research is to determine the effects of economic crises on the financial, administrative and organizational structure of Small and Medium Size Enterprises (SMEs). Crises leave a permanent mark on national economy and businesses. Crises threat existence of businesses without distinction of size. While large size businesses take conscious precaution to crises, majority of small and medium size enterprises could not catch that kind of consciousness. SMEs are accepted an important part of national economy because of the roles (economic sizes, employment rate, the influence of change and adaptation of technologic development) of SMEs in market. The well-organized management of SMEs does not only provide a contribution to SMEs, but also provide an important contribution to general economy of the nation. In this context, the main aim of this research is to determine the impacts of economic crises to SMEs and the crisis management actions of businesses. According to findings of this research, the lived crises showed that most of the crises in our nation have an economic based, so that the current crisis management strategies of the businesses must have an economic based. In this research, 62 Small and Medium Size Enterprises were chosen which are working inside and near of the Iskenderun industrial zone. First, made a face to face interview with responsible person and then research survey applied the owner and top management level of SMEs. The findings supported the theoretical frame of the research. Keywords: Crisis, Economic Crisis, Crisis Management, Small and Medium Size Enterprise (SME), Organizational Structure.

v ÖNSÖZ Bu çalışmanın amacı yaşanılan ekonomik krizlerin küçük ve orta ölçekli işletmelere etkilerini belirleyebilmek, bu noktadan hareketle mevcut işletmelerin kriz dönemi stratejilerini ortaya koyabilmektir. Kriz dönemlerinde KOBİ lerin etkin, planlı ve rasyonel bir şekilde yönetilerek krizi en az zararla atlatabilmeleri ülke ekonomisi açısından hayati önem taşımaktadır. KOBİ ler istihdam ve üretime katkıları, değişen pazar koşullarına hızla uyum sağlama esneklikleri, büyük işletmeleri tamamlama yetenekleri, bölgelerarası dengeli büyüme ve çevre korumasına olumlu etkileri ve gelirin daha adil dağılımı açısından oldukça önemli roller üstlenmektedirler. Kriz ve kriz yönetimi ile KOBİ lere ilişkin işletme yazınında çok sayıda çalışma olmasına karşın, özellikle KOBİ lerin kriz dönemindeki yönetimini açıklayan yeni araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu alanda ortaya çıkacak yeni çalışmalarla KOBİ lerin kriz dönemlerinde hukuksal, yapısal ve finansal bağlamda yaşadıkları değişimi nedenleri ile birlikte detaylı bir şekilde açıklamak ve anlamak mümkün olabilecektir. Mevcut çalışmada, belirtilen hususlara odaklanmaya çalışılmış ve işletme yazını ile konuyla alakalı üçüncü kişilere katma bir değer sağlanmak istenmiştir. Çalışmanın her safhasında desteklerini esirgemeyen hocam Sn. Doç.Dr. Azmi YALÇIN a, sürecin başlangıcından sonuna kadar benimle yol alan ve sürekli yol gösteren Sn.Yar. Doç Dr. Kemal Can KILIÇ ve Sn. Dr. Mehmet Fatih GÜNER e, uygulama çalışmasında kendi işlerinden feragat edip yardımlarını esirgemeyen kardeşim Şeref GAFUROĞLU na, manevi desteğini sürekli hissettiğim Ayda OTURAK a, her daim yanımda olan annem Hatice GAFUROĞLU ve babam M.Fevzi GAFUROĞLU na sonsuz teşekkür ederim.

vi İÇİNDEKİLER BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Çalışmanın Önemi..2 1.2. Çalışmanın Amacı..3 1.3. Çalışmanın Yöntemi...3 1.4. Çalışmanın Planı.4 BÖLÜM II KRİZ YÖNETİM KAVRAMI VE TÜRKİYE DEKİ EKONOMİK KRİZLER 2.1.Temel Kavramlar.7 2.1.1. Kriz 7 2.1.2. Ekonomik Kriz..9 2.1.3. KOBİ...10 2.1.4. Kriz Yönetimi..13 2.1.4.1. Kriz Yönetiminin Özellikleri 14 2.1.4.2.Kriz Yönetim Süreci..15 2.2. Cumhuriyet ten Günümüze Türkiye de Ekonominin Kırılma Dönemleri......16 2.2.1. Dışa Açık Ekonomi (1923-1929) 16 2.2.2. Korumacı-Devletçi Sanayileşme (1930-1939) 18 2.2.3. Savaş Yılları (1940-1945)...20 2.2.4 Yeni Dünya Düzeni (Serbest Dış Ticaret): 1946-1960 21 2.2.5. Planlama ve İthal İkamesinde Birinci Aşama :1960-1970..23 2.2.6. İthal İkamesinde ikinci Aşama: 1970-1980.24 2.2.7. 1980-1990 Dönemi: 24 Ocak Kararları...25 2.2.8. 1990-1995 Dönemi: 5 Nisan Kararları 27 2.2.9. Son dönem: 1996 dan Günümüze..28 2.3.Cumhuriyet ten Günümüze Türkiye de Yaşanan Ekonomik Krizler....30 2.3.1. 1929-1932 Krizi...30

vii 2.3.2. 1958-1961 Krizi..32 2.3.3. 1978-83 Ekonomik Krizi...33 2.3.4. 1998 Ekonomik Krizi..34 2.3.5. 2000-2001 Krizleri..36 2.3.6. Görece Küçük Ekonomik Krizler 38 BÖLÜM III ÜLKE EKONOMİSİNDE KOBİ LER VE YAPISAL ÖZELLİKLERİ 3.1. Türkiye deki KOBİ lerin Konumları 42 3.2. KOBİ lerin Avantaj ve Dezavantajları.50 3.2.1. KOBİ lerin Avantajları...50 3.2.2. KOBİ lerin Dezavantajları.54 3.3.Türkiye deki KOBİ lerin Örgütlenme Biçimleri..56 3.3.1. Finansal Örgütlenme...57 3.3.1.1. KOBİ lerde Varlık Yönetimi.60 3.3.1.1.1. İşletme Sermayesi Yönetimi..60 3.3.1.1.2. Duran Varlıkların Yönetimi..60 3.3.1.2. Kaynak Yönetimi...61 3.3.1.2.1. Ticari Borçların Yönetimi..61 3.3.1.2.2. Mali Borçlar...61 3.3.1.2.3. Öz Kaynak Yönetimi.62 3.3.1.2.4. Sermaye Piyasasından Yararlanma 63 3.3.2. Hukuki Yapılanma..63 3.3.2.1.İşletmelerin Hukuki Biçimleri 65 3.3.2.1.1. Şahıs İşletmeleri..65 3.3.2.1.1.1. Tek Kişi İşletmeleri..65 3.3.2.1.1.2. Adi İşletmeleri..66 3.3.2.1.1.3. Kolektif Şirket..66 3.3.2.1.2. Sermaye İşletmeleri.66 3.3.2.1.2.1. Komandit Şirket...66 3.3.2.1.2.2. Anonim Şirketler..67 3.3.2.1.2.3. Limited Şirketler..67

viii 3.3.3. KOBİ lerde İdari Yapılanma...68 3.3.3.1. Aile İşletmeleri...70 3.3.3.2 KOBİ lerin Örgütlenmeleri..73 3.4 Örgüt Yapıların Ölçümü...76 BÖLÜM IV EKONOMİK KRİZLERİN KOBİ LERE YANSIMALARI VE KOBİ LERDE KRİZ YÖNETİMİ 4.1. Ekonomik Krizlerin Küçük ve Orta Ölçekli (KOBİ) İşletmelere Yansımaları 81 4.1.1. Ekonomik Krizlerin Yönetim Fonksiyonu Üzerindeki Etkileri.81 4.1.2. Üretim Fonksiyonu Üzerindeki Etkileri.82 4.1.3. Pazarlama Fonksiyonu Üzerindeki Etkileri 84 4.1.4. Krizin Finans Fonksiyonu Üzerindeki Etkisi.85 4.1.5. Yatırım Politikalarına Etkileri 87 4.1.6. Ölçek Değiştirme Etkisi..89 4.1.7. Diğer Etkiler...89 4.2. Kriz Yönetiminin KOBİ ler Açısından Önemi....89 BÖLÜM V EKONOMİK KRİZLERİN KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA 5.1. Araştırma Yapılan Kurumlar Hakkında Bilgiler..93 5.2. Örneklem Seçimi..94 5.3. Verilerin Toplanması 94 5.4. Sayısal Veriler İçin Anketlerin Hazırlanması...94 5.5. Anket Sorularının Niteliği 94 5.6. Verilerin Analiz Yöntemi.96 5.6.1. Güvenilirlik Analizi 96 5.6.2. Faktör Analizi.97

ix 5.6.3. Frekans Dağılımları 97 5.6.4. Korelasyon Analizi...98 5.6.5. Tek Grup T Testi (One-Sample Test)...98 5.6.7. Anova Testi (Varyans Analizi)..98 5.7 Araştırmanın Hipotezleri..98 BÖLÜM VI ARAŞTIRMADAN ELDE EDİLEN BULGULAR VE DEĞERLENDİRMELER 6.1. Katılımcılara İlişkin Tanımlayıcı İstatistikler.100 6.1.1. Araştırmaya Katılanların Cinsiyet Dağılımı.100 6.1.2. Araştırmaya Katılanların Yaş Grupları 101 6.1.3. Araştırmaya Katılanların Eğitim Durumu 102 6.1.4. Araştırmaya Katılanların İşletme İçerisindeki Görevi.103 6.1.5. Katılımcı İşletmelerde Çalışan Sayısı..104 6.1.6. Araştırmaya Katılan İşletmelerin Sektörel Dağılımları 105 6.1.7. Araştırmaya Katılan İşletmelerin Faaliyet Alanları.106 6.1.8. İşletme Faaliyet Süreleri...107 6.1.9. Araştırmaya Katılan İşletmelerin Hukuki Yapıları..108 6.1.10. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Firmaların Yapılanma Biçimleri.110 6.1.11. Araştırmaya Katılan İşletmelerin Yaşanan Ekonomik Krizlerden Etkilenme Dereceleri..111 6.2. Ekonomik Krizlerin İşletmelerin Yönetsel Ve Örgütsel Faktörleri Üzerine Etkileri...112 6.3. Ekonomik Krizlerin Firmaların Büyüme, Yatırım, Üretim, Satış, Pazar Payı ve Borçlanma Durumu Üzerindeki Etkisi 114 6.4. İşletmelerin Ekonomik Kriz Dönemlerinde Ne Kadar Etkilendiğini Belirlemeye Yönelik Araştırma Bulguları.117 6.4.1. Krizden Etkilenme Derecesi İçerisinde Büyüme Gücü Değişkeni...118 6.4.2. Krizden Etkilenme Derecesi İçerisinde Yatırımlar Değişkeni.119 6.4.3. Krizden Etkilenme Derecesi İçerisinde Üretim Kapasitesi Değişkeni.120 6.4.4. Krizden Etkilenme Derecesi İçerisinde Satışlar Değişkeni..120 6.4.5. Krizden Etkilenme Derecesi İçerisinde Pazar Payı Değişkeni.121 6.4.6. Krizden Etkilenme Derecesi İçerisinde Borçlanma Darlığı Değişkeni 121

x 6.5. Ekonomik Krizin İstihdam Kapasitesi Üzerindeki Etkisi...122 6.6. Ekonomik Krizin İthalat ve İhracat Üzerindeki Etkisi...123 6.7.Kriz Dönemlerinde Mali Yapıda Yaşanan Değişimler 124 6.8. Krizlerin Yaşanmasında Etkili Olan Faktörler...125 6.9. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Uygulanan Stratejiler 127 6.9.1 İş Değiştirme Stratejisi Faktörünün Dağılımı 128 6.9.2. Ürün Değiştirme Stratejisi Faktörünün Dağılımı.129 6.9.3. Çalışanlara Geçici İzin Vermek Stratejisi Faktörünün Dağılımı..129 6.9.4. Yönetici Sayısını Azaltma Stratejisi Faktörünün Dağılımı..129 6.9.5. Ürün Kalitesini Düşürme Faktörünün Dağılımı...130 6.9.6. Çalışma Süresini Azaltma Faktörünün Dağılımı..130 6.9.7. Ürün Çeşidini Arttırma Faktörünün Dağılımı..131 6.9.8. Ürün Çeşidini Azaltma Faktörünün Dağılımı..131 6.9.9. Faaliyet Dışı Gelirleri Arttırma Faktörünün Dağılımı..132 6.9.10. Fiyat Belirlemede Yabancı Bir Para Birimi Kullanma Faktör Dağılımı 132 6.9.11.Üretimde Stok Kullanım Faktörünün Dağılımı...133 6.9.12. Üretim Miktarını Azaltma Faktörünün Dağılımı...133 6.10 Kriz Yönetim Planı Kullanımı...133 6.11. Krizi Önlemeye ve Etkilerini Minimize Etmeye Yönelik Çalışmalar..135 6.11.1. Müşteri Görüş, Beklenti ve Şikâyetlerinin Yakından İzlenmesi Faktörünün Frekans Dağılımı..135 6.11.2. Daha Az Stokla Çalışılması Faktörünün Frekans Dağılımı.135 6.11.3. Toplam Kalite ve Ekip Uygulaması Faktörünün Frekans Dağılımı 136 6.11.4. Rakiplerle Karşılaştırma Faktörünün Frekans Dağılımı...136 6.11.5. Yaratıcı ve Esnek Örgüt Yapısı Oluşturma Faktörünün Frekans Dağılımı...137 6.11.6. Çalışanların Mesajların Dikkate Alınması Faktörünün Frekans Dağılımı 137 6.12. Ekonomik Kriz Dönemlerinde İşletmelerde Yaşanan Durumlar.138 6.12.1. Planların Kısa Vadeye Yönelmesi Faktörünün Dağılımı.139 6.12.2. Kriz Dönemlerinde Bilgi Akış Hızının Artma Zorunluluğu Faktör Dağılımı 140 6.12.3. İşletmede Ayrıntılı Planlar Yapıp Uygulayabilme Faktörünün Dağılımı140 6.12.4. Krizden Sonra Çalışanların Yetkisinin Daralması Faktörünün Dağılımı.141

xi 6.12.5. Krizden Sonra Yetki Alanların Genişlemesi Faktörünün Dağılımı.141 BÖLÜM VII SONUÇ SONUÇ...143 KAYNAKÇA 153 EK....171 ÖZGEÇMİŞ...176

xii TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Kriz Yönetimi 14 Tablo 2. Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırılmasının Maliyeti..38 Tablo 3. Bazı Ülke Ekonomilerinde KOBİ lerin Payları 43 Tablo 4. Yapısal Boyutlar ve Yapısal Tipolojiler 80 Tablo 5. Taleplerdeki Sektörel Değişim..83 Tablo 6. Harcamalar Yöntemiyle GSYİH nın Büyüme Hızı /(%)..88 Tablo 7. Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Dağılımı...100 Tablo 8. Katılımcıların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı.101 Tablo 9. Katılımcıların Eğitim Durumu 102 Tablo 10. Katılanların İşletme İçerisindeki Görevi...103 Tablo 11. İşletmelerin Çalışan Sayısı 104 Tablo 12. İşletmelerin Sektörel Dağılımı..105 Tablo 13. İşletmelerin Faaliyet Alanları 106 Tablo 14. İşletmelerin Faaliyet Süreleri 107 Tablo 15. Araştırmaya Katılan İşletmelerin Hukuki Yapıları...108 Tablo 16. Firmaların Hukuki Yapılanmaları İle Örgütsel Yapılanma Biçimleri Arasındaki İlişkiye Yönelik Çapraz Tablo...109 Tablo 17. Firmaların Yapılanma Biçimleri (Tipolojileri).110 Tablo 18. İşletmelerin Krizlerden Etkilenme Dereceleri...111 Tablo 19. Güvenilirlik Analizi..112 Tablo 20. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Firmaların Yaşadıkları Yönetsel Ve Örgütsel Faktörlere İlişkin Bulgular (T Testi).113 Tablo 21. Ekonomik Krizlerin Firmaların Büyüme,Yatırım,Üretim, Satış, Pazar Payı ve Borçlanma Durumu Üzerindeki Etkilerine İlişkin Bulgular.115 Tablo 22. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Firmaların Bu Süreçten Etkilenme Dereceleriyle Firmaların Yapılanma Biçimleri Arasındaki İlişki 116 Tablo 23. Firmaların Ekonomik Faaliyetleri ile Tipolojiler Arasındaki İlişkiye Yönelik Korelasyon Analizi (Pearson Correlation) 116 Tablo 24. Korelasyon Matriksi..117 Tablo 25. Güvenilirlik Analizi...117 Tablo 26. Faktör Analizi 118 Tablo 27. Büyüme Gücünde Azalma Değişkeni...119

xiii Tablo 28. Yatırımlar Değişkeni.119 Tablo 29.Üretim Kapasitesi Değişkeni..120 Tablo 30. Satışlar Değişkeni..120 Tablo 31. Pazar Payı Değişkeni.121 Tablo 32. Borçlanma Darlığı Değişkeni 122 Tablo 33. İstihdam Kapasitesindeki Değişim 122 Tablo 34. İstihdam Kapasitesi Azalma Oranları...122 Tablo 35. Ekonomik Krizlerin İhracatı Etkileme Derecesi...123 Tablo 36. Ekonomik Krizlerin İthalatı Etkileme Derecesi 123 Tablo 37. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Firmaların İhracat Durumları ile Yapısal Tipolojileri Arasındaki İlişki.124 Tablo 38. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Firmaların İthalat Durumları ile Yapısal Tipolojileri Arasındaki İlişki.124 Tablo 39. Ekonomik Kriz Dönemlerine Yönelik Kaynak Kullanım Bilgileri..124 Tablo 40. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Kullanılan Yabancı Kaynak Niteliği...125 Tablo 41. İşletmelerin Kriz Yaşamalarına Etki Eden Faktörler 126 Tablo 42. Kriz Stratejileri Faktör Analizi..127 Tablo 43. İş Değiştirme Stratejisi Faktör Dağılımı...128 Tablo 44. Ürün Değiştirme Stratejisi Faktör Dağılımı..129 Tablo 45. Geçici İzin Verme Stratejisi Faktör Dağılımı...129 Tablo 46. Yönetici Sayısını Azaltma Stratejisi Faktör Dağılımı...130 Tablo 47. Ürün Kalitesini Düşürme Faktör Dağılımı 130 Tablo 48. Çalışma Süresi Azaltma Faktör Dağılımı..130 Tablo 49. Ürün Çeşidini Arttırma Faktör Dağılımı...131 Tablo 50. Ürün Çeşidini Azaltma Faktörünün Dağılımı...131 Tablo 51. Faaliyet Dışı Gelirleri Arttırma Faktör Dağılımı..132 Tablo 52. Yabancı Para Birimi Kullanma Faktör Dağılımı...132 Tablo 53. Stok Kullanım Faktör Dağılımı.133 Tablo 54. Üretim Miktarı Azaltma Faktör Dağılımı.133 Tablo 55. Kriz Yönetim Planı Kullanım Oranı.134 Tablo 56. Kriz Yönetim Planı Hazırlayan Kurum ve Kuruluşlar Oranı 134 Tablo 57. Müşteri Görüş, Beklenti ve Şikayetlerinin Yakından İzlenmesi...135 Tablo 58. Daha Az Stokla Çalışılması...135 Tablo 59. Toplam Kalite ve Kendi Kendini Yöneten Ekip Uygulaması...136

xiv Tablo 60. Rakiplerle Karşılaştırma Yapmak.136 Tablo 61. Yaratıcı ve Esnek Örgüt Yapısı Oluşturmak.137 Tablo 62. İşletmede Çalışanların Gönderdiği Mesajları Dikkate Almak..138 Tablo 63.Güvenilirlik Analizi 138 Tablo 64. Faktör Analizi 139 Tablo 65. Kısa Vadeli Planlara Yönelme..139 Tablo 66. Kriz Dönemlerinde Bilgi Akış Hızının Artması...140 Tablo.67. Geniş ve Ayrıntılı Planlar Yapma ve Uygulama...140 Tablo 68. Yetki Daralması.141 Tablo 69. Yetki Genişlemesi.141

xv ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Grafiksel Dağılımı 101 Şekil 2. Katılımcıların Yaş Gruplarına Göre Grafik Dağılımı..102 Şekil 3. Katılımcıların Eğitim Durumu.103 Şekil 4. Katılımcıların Pozisyonlarına Göre Grafiksel Dağılımı..104 Şekil 5. İşletmelerde Çalışan Sayısı..105 Şekil 6. İşletme Sektörlerinin Grafiksel Dağlımı..106 Şekil 7. İşletmelerin Dahil Olduğu Faaliyet Alanlarının Grafiksel Gösterimi..107 Şekil 8. İşletmelerin Faaliyet Süreleri...108 Şekil 9. Firmaların Hukuki Yapılanmaları İle Örgütsel Yapılanma Biçimleri Arasındaki İlişki..109 Şekil10. Ekonomik Kriz Dönemlerinde Firmaların Gösterdikleri Yapılanma Biçimleri (Tipolojiler).110 Şekil 11. Krizden Etkilenme Düzeyinin Grafiksel Dağılımı 111

1 BÖLÜM I GİRİŞ Bilimde ve teknolojide yaşanan değişim ve gelişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan küreselleşme olgusu, iş dünyasında yapısal farklılaşmalara neden olmuştur. Günümüz iş dünyasında tüm ülkeler sosyal ve ekonomik bağlamda küreselleşme sürecinin bir bağımlı değişkeni haline dönüşmüştür. Artık hiçbir ülke ya da işletme kendini evrensel çaptaki gelişmelerden soyutlayamamaktadır. Ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi, sosyal ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayırımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması olarak tanımlanabilen (DPT, 1995) küreselleşmenin iş dünyasına etkileri arasında, ticarette sınırları kaldırması, serbest rekabeti arttırması, rekabeti uluslararası boyutlara taşıması, dış ticareti kolaylaştırması, ulusal çapta faaliyet gösteren işletmeleri uluslararası bir ekonomik aktöre dönüştürmesi olarak belirtilebilecektir. En önemli sonuçlarından biri olarak ise ülkeler ve ekonomiler arasındaki etkileşim düzeyini arttırması gösterilmektedir. Öyle ki ülkelerden herhangi birinde yaşanan değişim kendisi ile hiç ilişkisi olmayan uzak bir ülkeyi çok kısa sürede ciddi olarak etkileyebilmektedir. 1998 yılında yaşanan krizin Asya ülkelerinde başlayıp giderek hemen hemen bütün dünyayı ve dünya ticaretini etkilemesi bunun en önemli göstergelerindendir. Küreselleşme olgusunun diğer bir önemli sonucu ise sanayi toplumunda ulusal çapta gerçekleşen rekabetin günümüzde uluslararası platforma taşınmasıdır. Bilişim sektöründeki gelişmeler, internetin iş dünyasında yayılımı, dünya ticaretinde sınırların kalkmasına yönelik düzenlemelerin gerçekleştirilmesi işletmelerin uluslararası faaliyetlere yönelmelerini kolaylaştırmıştır. Daha önceleri sadece büyük işletmelerin görüldüğü uluslararası piyasalarda, küreselleşmenin bir sonucu olarak küçük ve orta büyüklükteki işletmeler de (KOBİ) görülmektedir.

2 Faaliyet gösteren işletme sayısının çok olması, ülke geneline dağılmış bulunmaları, tedarik zincirinin önemli bir unsuru olmaları, KOBİ leri ülke ekonomisinin önemli bir öğesi haline getirmektedir. Türkiye ekonomisinde de önemli yere sahip olan KOBİ lerin artık uluslararası pazarlarda daha fazla faaliyet göstermeye başladıkları gözlemlenmektedir. KOBİ ler son yıllarda dünyada küreselleşme ve bölgeselleşme eğilimi ile birlikte artan rekabet ortamından önemli ölçüde etkilenmektedir. Bu durum KOBİ'lerin sorunlarının çözümünü daha önemli ve ivedi hale getirmektedir. 1.1. Çalışmanın Önemi Küresel rekabetin yaşandığı iş dünyasında, birçok ülke KOBİ lerin ayakta kalabilmelerini sağlamak, rekabet üstünlüğünü artırmak, yönetim ve organizasyon yeteneklerinin geliştirmek için çalışmalar, araştırmalar yapmakta, birtakım yasal düzenlemelerle teşvik programları uygulamaktadır. Bunun yanı sıra sadece KOBİ leri gerek ekonomik gerekse enformatik alanda destekleyen yeni kuruluşlar, enstitüler ya da araştırma merkezleri kurmaktadırlar. Çünkü KOBİ ler, ekonomik büyüklükleri, istihdam oranı, değişimi etkileme gücü ve teknolojik gelişmelere uyum konusundaki rolleri nedeniyle ülke ekonomisinin önemli yapı taşlarından biri olarak kabul edilmektedirler. KOBİ lerin etkin bir şekilde yönetimi sadece KOBİ lere değil, ülke ekonomisinin geneline olumlu katkı sağlamaktadır. Kriz, öncesiyle ve sonrasıyla, işletmeler ve genel ekonomi üzerinde birçok kalıcı etki bırakabilmektedir. İşletme düzeyindeki normal karar alma süreçlerini bozması, işletme içi iletişim yollarını kapatması, merkezi yönetim eğilimini arttırması, belirsizlik nedeniyle işletmelerin hareketsiz kalması, yönetimin ve çalışanların gelecek baskısı altında çalışmaları, üretim, satış, pazarlama gibi faaliyetleri aksatması, ödemelerdeki gecikmeler nedeniyle finansal sıkıntıların ortaya çıkması v.b. birçok durum krizlerin işletme üzerindeki etkilerine örnek olarak gösterilebilir. Makro ekonomi açısından bakıldığında ise ekonomik büyümenin yavaşlaması, hatta küçülmeye dönmesi, milli gelirin azalması, işsizliğin artması, refah seviyesinin düşmesi ve bunlara bağlı olarak sosyal huzursuzlukların baş göstermesi gibi sorunlar kriz sonuçları olarak ortaya çıkmaktadır.

3 Kriz dönemlerinde KOBİ lerin etkin, planlı ve rasyonel bir şekilde yönetilerek krizi en az zararla atlatabilmeleri ülke ekonomisi açısından hayati önem taşımaktadır. Çünkü KOBİ ler ekonomik büyümenin ve kalkınmanın, sosyal gelişimin, sağlıklı kentleşmenin, toplumsal barış ve huzurun önemli bir unsurudur. KOBİ ler istihdam ve üretime katkıları, değişen pazar koşullarına hızla uyum sağlama esneklikleri, büyük işletmeleri tamamlama yetenekleri, bölgelerarası dengeli büyüme ve çevre korumasına olumlu etkileri ve gelirin daha adil dağılımı açısından oldukça önemli roller üstlenmektedirler. Bütün bu özelliklerinden dolayı KOBİ lerin krize hazırlıklı olması, krizi sağlıklı bir şekilde yönetebilmesi gerekmektedir. 1.2. Çalışmanın Amacı Kriz ve kriz yönetimi ile KOBİ lere ilişkin işletme yazınında çok sayıda çalışma olmasına karşın, özellikle KOBİ lerin kriz dönemindeki yönetimini açıklayan yeni araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu alanda ortaya çıkacak yeni çalışmalarla KOBİ lerin kriz dönemlerinde hukuksal, yapısal ve finansal bağlamda yaşadıkları değişimi nedenleri ile birlikte detaylı bir şekilde açıklamak ve anlamak mümkün olabilecektir. Diğer taraftan bu çalışmalar, KOBİ lerin kriz dönemlerine stratejik bir bakış açısı geliştirmelerini kolaylaştırarak, krizi daha etkin bir şekilde yönetmelerine yardımcı olacağı düşünülmektedir. Bu çalışmanın amacı, KOBİ lerin kriz dönemlerinde yaşadıkları değişimleri ortaya çıkarmak ve kriz yönetimine ilişkin stratejik bir yaklaşımı ortaya koymaktır. 1.3. Çalışmanın Yöntemi Çalışmada araştırma yöntemi olarak literatür ve alan araştırması olmak üzere iki yöntem kullanılmıştır. 2., 3. ve 4. bölümlerde literatür araştırması sonucunda elde edilen teorik bilgilere yer verilmiş olup bu sayede, alan araştırması için kullanılacak olan anket soruları hazırlanmıştır. Sosyal bilimlerde yapılan araştırmaların çoğunda olduğu gibi, bu çalışmada da veri toplama aracı olarak anket yönteminden faydalanılmıştır. Bu yöntem sayesinde geniş bir örneklem grubundan veri toplama ve değerlendirme olanağı elde edilmiştir. Üç bölümden oluşan anketin, birinci bölümünde işletme sahip/yöneticilerinin demografik

4 özellikleri ve işletmelerin tanımlanmasına yönelik bilgiler, ikinci bölümde, kriz dönemlerinde işletmelerin nasıl organize olduğu, krizlerin işletmenin yönetsel, örgütsel ve finansal yapısı üzerindeki etkileri, son bölümde ise ankete katılan küçük ve orta ölçekli işletmelerin kriz yönetim uygulamaları belirlenmeye çalışılmıştır. 1.4. Çalışmanın Planı Birinci bölümde, mevcut çalışmanın ortaya konmasına neden olan problem ve etkilendiği diğer argümanlar belirlenmeye çalışılmış amacının ne olduğu tanımlanmıştır. Çalışmaya ilişkin kullanılan yöntem ve bu yöntemin seçilme nedeninin açıklanmasının ardından çalışmaya ait bölümlerin içerikleri ile ilgili bilgiler verilerek bölüm tamamlanmıştır. İkinci bölümde, kriz, ekonomik kriz, kriz yönetimi, küçük ve orta ölçekli işletme (KOBİ) gibi çalışmanın temelini oluşturan kavramlar ile birlikte ülkemizin ekonomi tarihi, kırılma noktalarından hareketle incelenmeye çalışılmıştır. Bölümün son kısmında ise Büyük Dünya Buhranı ndan (1929) itibaren dünyada ve ülkemizde yaşanan ekonomik krizler, başlama nedenleri, etkileri ve sonuçları sınırlılıklarında tartışılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde, KOBİ lerin ulusal ve uluslararası önemi üzerinde durulmaya çalışılmış, ülkemiz ekonomisindeki konumu irdelenmiştir. KOBİ lerin ülke ekonomilerindeki önemi ve kapsadığı alan incelendikten sonra KOBİ lerin avantaj ve dezavantajları tartışılmaya çalışılmıştır. İlgili bölümün son kısmında ise, KOBİ lerin finansal ve yönetsel yapıları üzerinde detaylı bir şekilde tartışılmaya çalışılmıştır. Dördüncü bölümde, ekonomik krizlerin KOBİ ler üzerindeki etkileri incelenmiş, sonrasında ise günümüzde her seviyedeki işletmeler için hayati öneme sahip kriz yönetimi olgusunun KOBİ lerde uygulanması değerlendirilmeye çalışılmıştır. Beşinci bölümde, uygulama yapılacak bölge, ortaya konulan hipotezler ve uygulanacak metod belirlenmiş, bunların yanı sıra araştırma ile ilgili evren ve örneklem seçiminin nasıl yapıldığı, anket ve verilerin toplanması sırasında izlenilen yöntemler, verilerin analizinde kullanılan teknikler hakkında bilgiler verilmiştir.

5 Altıncı bölümde, yapılan araştırmanın bulguları ve bu bulguların değerlendirilmesi bulunmaktadır. Yedinci bölümde, anket çalışması sonucunda elde edilen verilerin ve ortaya konulan hipotezlerin analizlerinin sonuçlarına dayanılarak genel sonuçlar çıkartılmış ve öneriler belirlenmiştir.

6 BÖLÜM II KRİZ YÖNETİMİ KAVRAMI VE TÜRKİYE DEKİ EKONOMİK KRİZLER Günümüz organizasyonlarının pek çoğu, yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde meydana gelen değişimle karşı karşıya bulunmaktadır. Ulaşım ve enformatik alanında kaydedilen teknolojik gelişmeler, söz konusu değişim olgusunu devamlı kılarken, ulusal ve uluslararası düzeyde faaliyet gösteren farklı birim, sektör ve örgütler arasındaki bağımlılık ve etkileşim karmaşık bir yapı doğurmaktadır. Organizasyon bünyesinde veya çevresel ilişkilerinde gerçekleşen sosyal olay ve ilişkilerin doğrusal olmayan bir eğilim göstermesi, geleceğe ilişkin tahmin ve beklentiler açısından belirsizliğe yol açmaktadır (Çorbacıoğlu, 2004, 537). İşletmelerin başarısı ve dolayısıyla da yaşamlarını devam ettirebilmeleri büyük ölçüde çevrenin yarattığı kısıt ve olanakları zamanında görüp değerlendirmelerine bağlıdır (Demir ve Sütçü, 2002, 79). Küreselleşme, dünyanın herhangi bir yerinde meydana gelen değişimin, hızla dünyanın diğer bölgelerine dağılımının kolaylaştığı bir süreci ifade etmektedir. Dünya ekonomisinin küreselleşmesi ile birlikte, hızlı değişim ve bu değişimin sonucu ekonomik faaliyetlerdeki hızlı ve etkin yeniden yapılanma çabalarının birçok alanda belirsizlikler yarattığı görülmektedir. Yaşadığımız küreselleşme olgusu işletmeleri eskiye oranla daha yoğun bir rekabet ortamına sokmuştur. Bu ortamda işletmelerin varlıklarını sürdürebilmeleri ve kar edebilmeleri yaşanılan değişimlere ayak uydurma ve yenilik yapabilme yetenekleri ile ilgilidir (Demir ve Sütçü, 2002, 79). İşletmelerin amaçlarının gerçekleştirilebilmesi ve yaşamlarını sürdürebilmeleri, bir yönden içinde bulundukları çevreye uyum gösterebilmelerine ve kendi davranışlarını çevrenin istem ve beklentileri doğrultusunda biçimlendirebilmelerine, diğer yönden de yapısındaki alt sistemlerin etkileşimlerini düzenlemelerine bağlı olacaktır. Örgütsel çevrenin sürekli değişmekte olması, çevresel etkilerden dolayı gerekli önlemleri almayan ve denge sağlamayan organizasyonlara tehlikeler yaratacağı yadsınamaz bir gerçektir. İşletme başarıları büyük ölçüde bu tehlikeleri öngörüp, değerlendirebilmeleri ile doğru orantılı olacaktır. İşletmeler değişik

7 örgüt içi ve çevresel kaynaklardan gelen tehdit ve krizlerle karşı karşıya kalabilirler. Bu noktada en önemli husus, yıkıcı etkilerinden dolayı yöneticilerin krizi aşma becerilerinin örgüt açısından yaşamsal öneme sahip olduğudur. (Ayvazova, 2002,2) Çalışmanın bu bölümünde öncelikle kriz ve kriz yönetimi kavramsal bir bakış açısı ile temel kavramlar çerçevesinde derinlemesine incelenmeye çalışılmıştır. Sonra çalışmanın Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerde (KOBİ) gerçekleştirileceği göz önünde bulundurularak, KOBİ lere ilişkin özet bilgilere yer verilmektedir. Son olarak Türkiye de yaşanan ekonomik krizler, ülke ekonomisinin kırılma dönemleri ışığında tartışılmaktadır. 2.1.Temel Kavramlar Bir konunun iyi anlaşılabilmesi için temel kavramların doğru tanımlanması ve kavramsal birliğin sağlanması oldukça önemlidir. Bu bağlamda krize ilişkin çeşitli tanımlamalara aşağıdaki paragraflarda yer verilmektedir. 2.1.1. Kriz Kriz, en basit anlamıyla işletme örgütünün normal aktivitelerini tahrip eden önemli bir dengesizlik durumudur. Örgütün uzun ve kısa dönemli amaçlarını tehdit eden, acil tepkiler gerektiren ve bununla birlikte yanıt için karar verme süresini kısıtlayan ve en önemlisi varlığıyla karar verme birimlerini şaşırtan ve kararsızlığa yönelten bir süreçtir (Irvine, 1987, 36-37). Bu anlamda, kriz belirli bir anda veya son derece hayati olan bir zamanda daha kötüye dönüş noktası, kritik bir devreye ulaşan durum (Fink, 1986, 15), çabuk uyum sağlamayı gerektiren değişiklikler (Saraçoğlu, 1995, 196), daha kapsamlı bir değerlendirme de ise tehdit edici şartlara müdahale edebilme yetersizliği (Can, 1992, 300) şekillerinde tanımlanabilmektedir (Titiz ve Çarıkçı,2001,204). Dinçer krizi (1988, 385); beklenmeyen ve önceden sezilmeyen ancak cevap verilmesi gereken, örgütlerin önleme ve uyum mekanizmalarını etkisiz hale getirerek mevcut değerlerini amaçlarını ve işleyiş düzenini tehdit eden gerilim durumudur. şeklinde tanımlamıştır.

8 Mitroff (1994,102), işletme açısından krizi toplumu, çevreyi, çalışanları, üretim sürecini, hizmetleri, işletmenin temel ürününü tehdit eden çeşitli baskılar olarak tanımlamıştır. Diğer bir tanımla; örgütsel kriz, düşük olasılıklı, yüksek etkili, bir örgütün yaşamsallığını tehdit eden ve sebep, etki ve çözüm açısından belirsizlikle karakterize olan ve ani karar verme ihtiyacı olduğuna inanılan bir olaydır. (Pearson ve Clair, 1998, 60; Sezgili, 2003, 13) Mitroff a göre (2000,6) işletme yönetiminde ve literatüründe krize ve kriz yönetimine temel yönelim Johnson and Johnson firmasının 1982 de yaşadığı Tylenol olayıyla gündeme gelmiştir. Geçen yaklaşık 25 yıllık kriz literatürüne ve bu alanda yaşanan bir çok üzüntü verici olaya rağmen işletmelerin hala büyük bir bölümünün krizlere karşı hazırlıklı olmadıkları görülmektedir. Bordwin (1999,53), bir şirketin var oluşunun herhangi bir krizin patladığı andaki dengesine bağlı olduğunu, büyük bir kriz yaşayan şirketlerin büyük çoğunluğunun krizden sonraki 5 yıl içinde iflas ettiği belirtmiştir (Gerçik, 2002,14). Mevcut tüm tanımlardan hareket ederek krizin temel özelliklerini şöyle belirtebiliriz (Tağraf ve Arslan, 2003, 150; Yeniçeri, 1993, 218; Akat, 1997, 348; Ayvazova, 2002, 9-11). Kriz durumu genellikle tahmin edilmez, Örgütün tahmin ve kriz önleme mekanizmaları yetersiz kalır, Kriz, örgütün amaç ve varlığını tehdit eder, Kriz üstesinden gelmek ve izlenmesi gereken yolların kararlaştırılması için yeterli bilgi ve zaman bulunmaz, Kriz ivedi müdahale gerektirir, yöneticiler uyguladıkları standart karar mekanizmaları ile krize cevap veremezler, Kriz, karar veren kişilerde gerilime neden olur, Meydana gelen değişim örgütün devamlılığını ciddi şekilde tehdit eder.

9 Konuya işletme yönetiminin bir sorunu olarak bakıldığında, işletme yönetimini tehdit etmeyen, işletmedeki mevcut dengeleri bozmayan, karar mekanizmalarını işlemez duruma sokmayan, geçici olarak ortaya çıkan çatışma, direniş ve değişmeye kriz demek doğru değildir (Yeniçeri, 1992, 314). Ancak, krizin bu tür sorunlara yol açtığı söylenebilir. Krizi sorunlardan ayıran faktör, örgütün devamlılığını yok etme tehdidi olarak değerlendirilmesidir. Kriz durumunda örgüt yönetimini gerilime sokan en önemli konu belirsizliktir. Değişme ve gelişmelere uyum sağlama ivediliği vardır. Kriz durumu, örgütün krizi tespit etmede, önlemede veya değişikliklere uygun cevap vermede yetersiz kalması durumunda ortaya çıkmaktadır (Tüz, 2001, 10; Bayram, 2004,3). Ülke ve dünya ekonomisinin içinde bulunduğu olumsuz durumlar, döviz darboğazları, dış borç ödeme sıkıntıları, yeterli yabancı sermayenin ithal edilememesi, uluslar arası finans çevrelerinde ülke kredi notlarının düşürülmesi, işsizlik problemleri v.b. süreçler hem kriz sonucu hem de kriz nedenleri arasında sayılabilmektedir (Sweezy-Magdoff, 1983, 26-27;Titiz ve Çarıkçı,2001,205). Yaşanan krizlerin en önemli nedeni ise ülke düzeyinde yaşanan ekonomik ve siyasi dalgalanmalar ve belirsizliklerdir (Özdevecioğlu, 2002, 93). Bu noktada karşımıza ekonomik kriz çıkmaktadır. 2.1.2. Ekonomik Kriz Ekonomik Kriz, ekonomide aniden ve beklenmedik şekilde ortaya çıkan olayların makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan ise işletmeleri ciddi anlamda sarsacak sonuçlar ortaya çıkarmasıdır (Ateşsaçan, 2005, 1; Kınaytürk, 2006). Ekonomik kriz, ekonomide genel dengenin bozulması ile ilgilidir. Toplam arz ve toplam talep dengesizliği genellikle talep eksikliği şeklinde olmaktadır. Ekonomik kriz döneminde, bir ekonomide toplam talebin uyardığı üretim düzeyinin, o ekonominin üretim kapasitesinin tam olarak kullanımını sağlayamadığı durumda, milli gelir eksik istihdam düzeyinde gerçekleşecek, istihdam azalacak, faktör ve mal fiyatlarında genel bir düşme eğilimi gözlenecektir (Bulut, 2002, 3; Kınaytürk, 2006,5). Ekonomik kriz kavramı konjonktürel dalgalanmalarda gerileme ve daralma dönemleri içerisinde üretimin daralması olarak nitelendirilmektedir (Eroğlu, 2002, 94). Kriz her şeyden önce ekonomide normal olmayan bir durumdur. Piyasa mekanizması

10 içerisinde piyasaların işlememesi, kilitlenmesi ya da aşırı duyarlı hale gelerek büyük boyutlu dalgalanmalara neden olmasıdır (Eroğlu, 2002, 97). 2.1.3. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ) Üretim faaliyetleri, buharlı makinelerin devreye girmesiyle önce makineli üretim yapan büyük atölyelerde, sonra giderek artan ölçüde kitle üretimi yapan fabrikalarda yapılmaya başlanmıştır. Gerçeklesen teknolojik gelişmeler sonucunda, üretim otomatik makinelerle yapılmaya başlanmış ve böylece daha verimli olan büyük ölçekli üretim mümkün hale gelmiştir. Yani, seri ve kütlevi bir üretim tarzına geçilmiştir. Sanayi devrimi ile ortaya çıkan üretim tarzında, makinelere ve teknolojiye bağımlı, esnek olmayan, katı bir üretim tarzı, katı bir iş yeri ve katı bir endüstri ilişkileri söz konusudur (Kurtulmuş, 1996, 23). Yaşanan gelişmeler birim başına ortalama maliyeti azaltarak ölçeğe göre artan getiri sonucunu doğurmuştur. Bu sonuç, firmaları sürekli büyümeye teşvik etmiştir. Ne kadar büyükse o kadar iyidir anlayışı, dev firmaların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu eğilim 1970'lere kadar sürmüştür. 1970'lerde ardı ardına gelen petrol krizinin neden olduğu durgunluktan, büyük ölçekli işletmelerin hızla etkilenerek üretim ve finansman dar boğazına girdiklerine tanık olunmuştur. Büyük işletmelerin, kriz ortamından daha çabuk etkilenmeleri ve dünya konjonktürüne adapte olmakta güçlük çekmeleri, bunlara olan güvenin sarsılmasına yol açmıştır. Buna karşılık söz konusu yıllara kadar, üretim sürecinde geri plana atılan küçük ve orta boy işletmelerin ise, yaşanan ekonomik krize rağmen, kendilerini daha çabuk toparlamaları, piyasa koşullarına, büyük işletmelere nazaran daha kolay uyum sağlamaları ve ekonomik yapıdaki boşlukları doldurma da gösterdikleri başarı, bu işletmelerin desteklenmesi yönündeki görüşlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır (İZSİAD,1993, 15; http://www.emu.edu.tr/ smeconf/turkcepdf /bildiri_19.pdf). Bu işyerlerinin teknik yeniliklere daha yatkın, tüketici tercihlerine daha esnek karakterleri, konjonktürel dalgalanmalara uymadaki üstünlükleri, üretimdeki boşlukları daha hızlı doldurmadaki katkıları, büyük firmalara yönelik olumlu etkileri, bölgeler arası dengeli büyümeye tesirleri bakımından önemli bir güç haline gelmişlerdir (KOSGEB, 1993, 22).

11 KOBİ ler genelde bağımsız bir şahıs tarafından kolayca kurulan, sahip ya da sahiplerince yönetilen, büyümesi için sermayeyi kendi içinden sağlayan, yerel çalışan, üretim yaptığı alanda çok fazla etkili olamayan ve göreceli olarak küçük iktisadi kuruluşlardır. KOBİ lerin en belirgin özellikleri genel olarak, az sermaye kullanımı yanında daha çok el emeği ile çalışan, çabuk karar verme yeteneğine sahip, düşük düzeyde yönetim giderleri ile çalışan ve ucuz bir üretim gerçekleştiren ekonomik kuruluşlar olmalarıdır (Aydemir, 2002, 6; Erkoç, 2006). Küçük ve Orta Ölçekli İşletme (KOBİ) Tanımı KOBİ lerin tanımlanmasında genelde nitelik ve nicelik yönünden büyüklük kriterleri kullanılmaktadır. Nicel yaklaşımın önemli gerekçesi; KOBİ lerin nitel ölçütlere dayandırılması halinde açık, objektif ve belirgin bir sınıflandırmanın olamayacağı şeklindedir. Nitel ölçütte ise gerekçe olarak ülke şartları göz önünde bulundurulmalı ve girişimcilerin sahip oldukları özellikler vurgulanmaktadır (Müftüoğlu, 1991, 99; Erkoç, 2006). Ülkemizde ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından üzerinde tamamen uzlaşılmış bir KOBİ tanımı yoktur. KOBİ lere hizmet veren her kurum farklı bir KOBİ tanımından hareket etmektedir. Bu nedenle, uygulamada farklılıklar oluşmakta, KOBİ lerin bir kısmı bazı uygulamaların içinde yer alırken, diğer bazı uygulamaların dışında kalabilmektedir. Bu bağlamda çalışmamızda, objektif yapıdan uzaklaşmamak adına ortaya konmuş KOBİ tanımlamalarının tamamı verilmeye çalışılmıştır. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) Tanımı (3624 Sayılı Kanun): 1-50 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri küçük ölçekli. 51-150 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri orta ölçekli. Halk Bankası Tanımı: Teşvik Belgeli KOBİ: 1-150 işçi çalıştıran, sabit yatırım tutarı TL 100 milyarı geçmeyen imalat sanayi işletmeleri. Normal KOBİ: 1-250 işçi çalıştıran, sabit yatırım tutarı TL 400 milyarı geçmeyen imalat sanayi işletmeleri.

12 Türkiye İhracat Kredi Bankası (Eximbank) Tanımı: Kısa vadeli TL krediler kapsamında KOBİ ihracat kredisi için 1-200 işçi çalıştıran sabit sermaye yatırımları $ 2 milyonu geçmeyen imalat sanayi işletmeleri. Hazine Müsteşarlığı Tanımı : İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve yasal defter kayıtlarında arsa ve bina hariç net sabit yatırım tutarı TL 400 milyarı aşmayan, 1-9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli, 10-49 işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli, 50-250 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli. Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) Tanımı: İmalat sanayiinde faaliyette bulunan ve 1-200 işçi çalıştıran, gerçek usulde defter tutan, arsa ve bina hariç sabit sermaye tutarı bilanço net değeri itibariyle $ 2 milyon karşılığı TL yi aşmayan işletmeler. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) ve Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Tanımı: 1-9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli, 10-49 işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli, 50-99 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli. Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı (TOSYÖV) Tanımı: 1-5 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük ölçekli, 5-100 işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli, 100-200 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli. AB Komisyonu Tanımı: Küçük İşletmeler: 50 den az işçi çalıştıran, Yıllık satış cirosu 7 milyonu veya arsa ve bina hariç mevcut sabit sermaye tutarı, bilanço net değeri itibariyle, 5 milyonu geçmeyen, Bağımsızlık kriterine uygun olan işletmeler.

13 Orta Büyüklükteki İşletmeler: 250 den az işçi çalıştıran, Yıllık satış cirosu 40 milyonu veya arsa ve bina hariç mevcut sabit sermaye tutarı, bilanço net değeri itibariyle 27 milyonu geçmeyen Bağımsızlık kriterine uygun olan işletmeler. Mikro işletmeleri küçük ve orta büyüklükteki işletmelerden ayırmak gerektiğinde, bunlar 10 dan az işçi çalıştıran işletmeler olarak tanımlanmaktadır. AB komisyonu yukarıdaki tanıma göre, içinde KOBİ, orta büyüklükte işletme, küçük işletme ve mikro işletme terimleri geçen tüm AB mevzuatını uyumlandırmıştır. (www.isbank.com.tr/dosya/ekon-tr_kobiler2004.pdf) 2.1.4. Kriz Yönetimi Günümüzde yöneticiler krizin artık işletmeyi etkileyip etkilemeyeceğini düşünmek yerine nerede, ne zaman, nasıl ve ne şekilde bir krizle karşılaşabileceklerini, kimin ve kaç kişinin bu krizden etkilenebileceğini düşünmek zorundadırlar. Bundan dolayı işletme yöneticileri herhangi bir zamanda karşılaşabilecekleri krizleri önlemek ya da en az kayıpla atlatabilmek için kriz yönetimi çalışmalarına daha çok zaman ayırmak zorunda kalmaktadırlar. Çünkü işletmeler krizlere ne kadar çok hazırlanıp tahmin yürütürlerse (krizlerin önlenebilir veya önlenemez olmasına bakmaksızın) krizleri önleme şansları o derece yüksek olabilmektedir (Zemanova, 2002,43). Haşit (2000,64) tarafından verilen bir tanımlamada kriz yönetimi, karşılaşabilecek bir kriz durumunda kriz sinyallerinin yakalanarak değerlendirilmesi ve işletmenin kriz durumunu en az kayıpla atlatabilmesi için gerekli önlemlerin alınması ve uygulanması faaliyetlerini kapsayan bir süreç olarak belirtilmiştir. Mitroff açısından bakıldığında ise (1993,26), krizi tahmin etme, önleme, hazırlanma, özelliklerini belirleme, iyileşme ve öğrenme mekanizmalarının planlanması, tekrar planlanması ve uygulanması gibi seri faaliyetleri içeren bir süreçtir.

14 Tablo 1. Kriz Yönetimi KRİZ YÖNETİMİ Ürünlerin, hizmetlerin, üretim sürecinin, işletme ürününün, personelin, çevrenin ve toplumun karşılaştığı tehlikeleri temel alan risk değerlendirme çalışmaları. Kriz planlarının hazırlanması ve uygulanması, krizlerin saptanması, önlenmesi, sınırlandırılması, iyileştirme ve belli başlı krizlerden bir şeyler öğrenme çalışmaları Mitroff (1994,102), Crisis Management and Environmantalism, California Management Review 2.1.4.1. Kriz Yönetiminin Özellikleri Kriz Yönetiminin klasik yöneticilik anlayışından farklı kendine özgü bir takım özellikleri bulunmaktadır. Bu özelliklerden bazıları şunlardır (Zemanova,2002,45); Ana gayesi, krizleri önceden görebilen, bunların türlerini ayırt edebilen, önlemler alabilen, bir çok alanda yeni şeyler öğrenebilen, direnç göstererek en kısa zamanda toparlanabilen işletmeler oluşturabilmektir (Smith v.d., 1993, 29). Krizleri önlemedeki yönetim başarısı, yöneticilerin krizleri ne şekilde algıladıklarına bağlı olarak değişebilmektedir. Kriz Yönetimi sürekli bir işlem olup başlangıç ve sonu yoktur. İletişim, düzenleme, kontrol, maliyet, kültür, durumsallık planlaması, sistemlerin karmaşıklığı ve birbirine bağlılığı gibi faktörler kriz yönetiminde önemli yer tutmaktadır. Smith ve arkadaşlarına göre (1993, 29) bu yedi faktör işletmenin krize karşı dayanıklılığını belirleyecektir. Kriz yönetimi, stratejik yönetimin alanına girmektedir. Çünkü krizler stratejik hedefleri de tehlikeye sokabilir (Kuklan, 1986, 43).

15 2.1.4.2.Kriz Yönetim Süreci Kriz yönetim süreci genel olarak beş aşamadan oluşmaktadır. Bu aşamalar (Mitroff, 1994, 53): Krizle ilgili sinyallerin saptanması, Krize hazırlık ve önleme, Krizin yarattığı zararın sınırlandırılması, İyileşme (normal duruma dönüş), Öğrenme ve değerlendirme. Kriz durumları tüm şiddetiyle ortaya çıkmadan önce işletmelere bazı sinyaller göndermektedirler. Kriz bu sinyallerin takip edilmesi veya doğru bir şekilde yorumlanmaması sonucunda ortaya çıkabilecektir (Haşit, 2000, 69). Kriz sinyallerinin yakalanabilmesi için, örgütte değişik sinyalleri alabilen çeşitli erken uyarı sistemlerinin kurulması ve işletilmesi gerekmektedir. İkinci aşamada erken uyarı sistemleri ile saptanan bilgiler ışığında karşılaşılabilecek bir krizde kullanılacak önleme ve korunma mekanizmalarının oluşturulmasına çalışılmaktadır (Mitroff, 1987, 285). Bu noktadan sonra işletmelerin erken uyarı sistemleri ile yakaladığı kriz sinyalleri, krizi önleme ve hazırlık mekanizmalarını harekete geçirmesi gerekecektir. Zararın sınırlandırılma isteğindeki amaç, kriz etkilerinin daha büyük seviyelere ulaşmasını önleme olarak değerlendirilebilir. İyileşme aşamasında, işletmenin mümkün olan en kısa sürede normal duruma dönmesine çalışılacaktır. Kriz dönemlerinde örgütsel sistemde önemli bozulmalar görülmektedir. Bu bozulmaların düzeltilmesiyle ilgili kısa ve uzun dönem içerisinde yapılması gereken çalışmalar kriz yönetim sürecinin bu aşamasında yapılmaktadır. Son aşamada ise kriz dönemlerinde alınan karar ve önlemlerin değerlendirilerek ileride karşılaşılabilecek krizlerle daha iyi mücadele etmeyi sağlama şeklinde olacaktır (Murat ve Mısırlı, 2005,7). Çalışmamızın temel tanımları yukarıda ayrıntılı olarak verilmeye çalışılmıştır. Bu açıklamalardan sonra kriz konusunun tarihsel değişimi incelenmeye çalışılacaktır.

16 Ülke olarak krizlerin nedeni ve/veya sonucu olan birçok etken ile karşılaşmamıza rağmen makro anlamda ülkemizi, mikro temelde ise büyüklü küçüklü işletmeleri etkileyen en önemli unsurların ekonomik nitelikli olduğu tarafımızdan değerlendirilmektedir. Mevcut doğrultuda öncelikli olarak ülke ekonomimizin değişim süreci açıklanmaya çalışılacak sonrasında ise bu bilgiler ışığında yaşanan ekonomik krizler değerlendirilecektir. 2.2. Cumhuriyet ten Günümüze Türkiye Ekonomisinin Kırılma Dönemleri Ekonomik yapının geri kaldığı Osmanlı Devleti nin son dönemi ile Cumhuriyet yönetimine geçiş süreci ve Kurtuluş mücadelesi, Cumhuriyet Dönemi ndeki iktisat politikalarını ve kurumsal yapıyı derinden etkilemiştir. Günümüze kadar gelinen süreci tarihsel bilgililer içinde açıklamaya çalışacağımız bu bölümde değerlendirmeler, sürecin kırılma noktalarından hareketle ele alınmaya çalışılmıştır. Sınıflandırma, 1923 ten günümüze kadar geçen süreyi üç genel döneme (1923-46, 1946-80 ve 1980 den günümüze) bunları da genel dönemlerinden özü itibariyle ayrılmayan ve analizi kolaylaştıran alt bölümlere ayırmaktır. Dünya geneline bakılacak olursa 1923-46 yıllarını kapsayan birinci dönem henüz dünyada egemen bir düzenin olmadığı süreci, 1946 dan sonra Amerikan Barışı adı altında (Pax American), Amerikan gücünün olduğu süreci ifade etmektedir. 1923-80 arasında ülkemizde ekonomi politikalarını etkileyen unsurlar dönem dönem hızlanan karma ekonomi ve ithal ikamesi, sosyal refah devleti uygulamalarıdır. 1980 sonrasında ulus-devletin yeniden yapılanması ve yeni devlet modelini bulma arayışları küreselleşmenin ikinci dalgasının şekillenmesidir (Kuruç, 1998, 20-34). 2.2.1. Dışa Açık Ekonomi (1923-1929) Türkiye Cumhuriyeti kurulduğu yıllarda, dünya ekonomisi içinde hammadde ihracatçısı, sınaî ürün ithalatçısı ve dış borçlanmalar, Duyun-u Umumiye İdaresi ile sürekli imtiyazların verilmiş olduğu bir iktisadi yapıyı devralmıştır (Boratav, 1989, 11-13). 1923-29 arası yıllar devlet işletmeciliği ve müdahalelerin asgari düzeyde tutulduğu ve piyasa şartlarında sanayileşmenin benimsendiği yıllardır. Ancak ilk yılların ekonomik tablosunu yokluklar ve en temelde ise milli ellerde sermaye yokluğu

17 oluşturmaktadır. İlk yılların iktisat politikalarının atmosferinde ve daha sonraki uygulamalarda bu yoklukları ortadan kaldıracak, sermaye kazançlarını milli olmayan unsurlardan milli unsurlara aktaracak, kalkınma hamlesini devlet desteğiyle ve milli özel girişimci eliyle sağlayacak milli iktisat anlayışı bulunmaktadır (Kuruç, 1987, 46). Dönem içinde iktisat politikalarını etkileyen iki önemli gelişme, İzmir İktisat Kongresi ve Lozan Barış Antlaşmasıdır. Henüz Cumhuriyet ilan edilmeden toplanan İzmir İktisat Kongresinin amacı, izlenecek iktisat politikalarını ve iktisadi kalkınma hamlelerini tespit etmek, çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmada Batı nın birtakım kurum ve kurallarını alarak en kısa zamanda iktisadi ve toplumsal gelişmeyi sağlamaktı (Kepenek, Yentürk, 2000, 33-34; Güldiken, 2006, 142). Dışa açık ekonomi sürecinin iktisat politikalarına damgasını vuran diğer önemli gelişmesi Lozan Barış Antlaşması dır. Antlaşmanın 28. maddesinde Türkiye de kapitülasyonların her bakımdan kaldırıldığı hükme bağlanmakla birlikte diğer iki önemli gelişme lehimize sonuçlanmamıştır. Antlaşma hükmü gereği, gümrük tarifelerinin beş yıl süre ile 1916 yılındaki seviyede tutulması, sınai üretimi bir süre daha gümrük korumasından mahrum bırakmıştır. Ayrıca Osmanlı dış borçlarından bir bölümü genç Cumhuriyet tarafından devralınmış ve daha başlangıçta borç yükü altına girilmiştir (Aktan, 1998, 34). Bütün çabalara rağmen (Aşar Vergisi nin kaldırılması, İş Bankası, Sanayi ve Maden Bankası nın kurulması, 1913 tarihli Teşvik-i Sanayi Kanunu nun yeniden düzenlenip yürürlüğe konması.) ülke hızlı bir sanayileşme atılımı gösterememiştir. Bunun nedeni belirtilen nedenlerin yanında, altyapı, sermaye, girişimci ve teknik eleman yetersizliğidir. Yabancıların belirsizlik nedeniyle yeni yatırımlara gitmemesi ve gayrı müslim azınlıkların ülkeyi terk etmesi sınaî üretimi olumsuz etkileyen diğer nedenlerdir. Devletin sanayiye yatırım yapma eğilimi vardır, ancak yetersiz kamu sermayesinin önemli bir bölümü demiryolu yapımı ve yabancıların elindeki demiryollarının satın alınmasında kullanılmıştır. Milli iktisat anlayışı içerisinde sermayenin yerli ellerde toplanması istenmektedir. Fakat yeterince olumlu sonuçlar alınamamıştır (Aktan, 1998, 34; Kaştan, 2003, 492).

18 Bu dönemde Milli İktisat anlayışının da etkisiyle para politikasında sağlam ve istikrarlı para anlayışı hakim olurken maliye politikasında denk bütçe ve düzgün ödeme ilkesi benimsenmiştir. Genişlemeci bir maliye politikasından titizlikle kaçınılırken, açık finansmana ve borçlanmaya sıcak bakılmamış, önce gelirin edinilmesi sonra harcanması söz konusu olmuştur. Bu dönemde merkez bankasının bulunmayışı kağıt para arzının artırılması ihtimalini de ortadan kaldırmıştır (Oktar, 1998, 248-251). 2.2.2. Korumacı-Devletçi Sanayileşme (1930-1939) 1930 ve 1939 yılları arasında iktisat politikaları açısından iki belirleyici özellik vardır. Bunlar korumacılık ve devletçiliktir. İktisat politikalarının yöneldiği amaç ve elde edilen sonuçlar bakımından bu yılları ilk sanayileşme dönemi olarak nitelendirmek uygun olur (Boratav, 2006, 59). Dünya ekonomisinin girdiği büyük bunalım yıllarında Türkiye ekonomisi dışa kapanarak devlet eliyle bir sanayileşme hamlesine girmiştir. Krizin hammadde fiyatlarını sanayi fiyatlarından daha çok düşürmesi sonucu bir önceki dönemdeki serbest ticaret-açık kapı politikalarının sürdürülmesinin dış ticarette yaratacağı olumsuz gelişmeler sezilmişti. 1929 da Lozan ın sınırlamalarının da son bulmasıyla ithalatı denetleyen koruma önlemlerine başvurularak koruma duvarları altında eskiden ithal edilen sınai tüketim mallarında ithal ikameci yatırımlara gidildi. Böylece bunalım döneminde azgelişmiş ülkelerin sanayisiz yapıyı değiştirmeye yönelik ilk adımlarına Türkiye de katıldı (Altıparmak, 2002, 37-38). Boratav a göre (2006, 67) 1930-39 döneminin iktisat politikalarının evriminde gözlenen başlıca uğraklar, salt korumacı önlemlerle yetinilen 1930 ve 1931 yılları, devletçi uygulamalara geçişi temsil eden 1932 yılı ve devletçiliğin rayına oturduğu 1933-39 yılları olarak saptanabilecektir. Devletçi iktisat politikaları ilgili dönemde iki şekilde yürütülmüştür. Birincisi devlet işletmeciliği, ikincisi de fiyat mekanizması, dış ticaret gibi konularda iktisadi yaşamın kontrol yoluyla düzenlenmesidir. Bu kapsamda bir dizi kanun ve düzenleme çıkarılmıştır. Ülkede takip edilen devletçilik anlayışı hakkında Atatürk fikrini şöyle belirtmiştir: Bizim takip ettiğimiz devletçilik, ferdi mesai ve faaliyeti esas almakla beraber, mümkün olduğu kadar az zaman içinde, milleti refaha ve memleketi mamuriyete eriştirmek için, milletin umumi ve yüksek menfaatlerinin icap ettirdiği