MÜHENDİS f MAKİNA TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI A Y i l * A Y i N D R 4 s N i TEMMUZ 1 95 426 ISSN 1300-3402 ÜRÜN HABERLERİ BİLGİSAYAR DÜNYASI İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Çalışmalarında Bilgisayar Kullanımı
^ L f» II
Güçlü Ser v i s Gelişmiş Teknoloji Gaz Brülörleri Sanayi Brülörleri RTLI Üstün Kalite Yüksek Veri Motorin Brülörleri gaztekntiu T^ISI sanayi ve ticaret a.ş. Fuel-Oil Brülörleri TERMO-HEAT ŞİRKETLER GRUBU._ Atatürk Cd. Sami bey Sk. No: 2 K. Maltepe İstanbul Tel: (0216) 305 10 33-305 82 10-370 47 46-370 47 49-352 98 60 Fax: 352 07 23 TlX: 36673 heat tr.
Alarko, uzun ömürlü, kaliteli ürünleri ve doğalgaza verdiği önemle, yıllardır geleceğe yatırım yapıyor. Yıllardır Alarko Yıllarca Alarko
VIP DUAL - TRAK GÜCÜ SIVI METAL ÜRETİMİNİ KATLIYOR HER İKİ OCAĞI AYNI ANDA ERGİTME VEYA TUTMA GÜCÜ : VIP DUAL-TRAK ÜNİTESİ l 12 puls 3000 kw 500 Hz DUAL - TRAK Ünitesi Dual - Trak üniteleri çeşitli güç ve frekansta mevcuttur. DUAL - TRAK ÜNİTELERİ İKİ OCAĞA AYNI ANDA, SÜREKLİ VE TAMAMEN DEĞİŞKEN FREKANSTA GÜÇ SAĞLAYABİLİR (Elektriksel veya mekanik şalter kullanılmaksızın) Inductotherm'in gelişkin VIP DUAL - TRAK güç ve kontrol ünitesi, kelebek yöntemi ile ergitme verimliliğini en üste çıkarmamıza yardımcı olur. Bu eşsiz cihaz, aynı anda ve sürekli olarak, ikinci bir güç ünitesine veya ocak seçme şalterine gerek kalmadan bir ocağa sıcak tutma gücü verirken, diğerine ergitme gücü verebilmektedir. Standart bir güç ünitesiyle karşılaştırıldığında DUAL - TRAK aşağıdaki avantajları sağlamaktadır. îki güç ünitesinin ergitme imkanını Kesintisiz olarak ergitme yaparken sıcak tutma veya kızdırma Ocaklara mekanik veya elektriksel seçme uygulamasına gerek yoktur Toplam gücü her iki ocağa istenilen oranlarda verebilmesi için iki ayrı kontrol ünitesi Bakım sırasında bir ocağa maksimum güç verilirken diğerini ocak seçme anahtarı ile izole edebilme imkanı Günde 24 saat, Haftada 7 gün servis A.B.D., Avustralya, Belçika, Brezilya, ingiltere, Fransa, Almanya, Hindistan, Japonya, Kore, Meksika, Tayvan, Türkiye üretim tesisleri. KELEBEK YÖNTEMİ İLE ERGİTME (Ocak 1 gücü) + (Ocak 2 gücü) = Toplam güç HER İKİ OCAK SICAK TUTMADA Ayrıca DUAL - TRAK'ın iki güç üniteli sistemlere göre de bazı avantajları vardır. Ton sıvı metal başına daha az yatırım tutarı DUAL - TRAK ünitesi bağlantıları (Su, elektrik; teklif ve devreye alma, işletme ve bakını maliyetleri daha azdır Daha az yer kaplar Teçhizattan en fazla yararın sağlanması işgücünden tasarruf. Bir operatör ikili kontrol ile her iki ocağa da kumanda edebilir. NDUCTOTHERM l OCAKLARI SANAYİ A.Ş. Sultan Orhan Mahallesi Kuruçeşme Mevkii Yan Yol 136 P.K. 47 41400 Gebze, Kocaeli - Türkiye Tel: (0262) 646 34 24-25 Fax: (0262) 646 29 62 Türkiye Temsilcisi METAMAK DIŞ TİCARET A.Ş. Darülaceze Cad. Bilaş iş Merkezi No.33 A Blok Kat 4 80270 Okmeydanı - istanbul Tel. (0212) 221 43 50-51 Fax. (0212) 221 43 51 Teleks: 27837
Uluslararası Schleifring Grubu Schleifring grubunun rotasmın hedefi: Müşterinin memnuniyeti. Zira başarılarımıza karar veren müşterilerimizdir. Bu nedenle birçok şey yapmaya niyetlendik: Hassas işleme için en uygun teknolojik ve ekonomik çözümler sunmak. Bunu için en iyi imkanlara sahibiz: Mükemmel makina tasarımları, en modern taşlama teknolojileri ve, başarıya doğru rotayı kumanda etmesini bilen uluslararası alanda deneyime sahip uzmanlardan oluşan bir ekip. Müşterilerimiz için... Kendimiz için... Satıh ve Profil Taşlama Silindrik ve Oval Taşlama Delik Taşlama Puntasız Silindirik Taslama Perdahlama AEF istanbul 28.9. - 2.10. 95 Hol 1 Stand M E 02-01 BLOHM Maschinenbau GmbH BVVFBerliner VVerkzeugmaschinenfabrik GmbH Magerle AĞ Maschinenfabrik IMIKROSA VVerkzeugmaschinen GmbH IMUUIREC S. A. R. L. lschaudt Maschinenbau GmbH Schleifmaschinenvverk GmbH Chemnit? Studer AĞ UNITED GRINDING Technologies Inc. SCHLEİFRİNG Maschinenbau GmbH Kampchaussee 63-71 D--21033 Hamburg Te^înn 040/7250-02 - Telefax 040/72 50-32 50
Mekanik Taşanım "IJC. ' Komple Çözüm... özetlemede AutoCAD Designer Parametrik ve Unsur Tabanlı Katı Modelleme Karmaşık parçaların 3-Boyutlu olarak kolayca modellenebilmesi Tamamlanmış model üzerinde değişiklik yapabilme imkanı Kütle özelliklerinin otomatik olarak güncelleştirilmesi Gelişkin kısıtlama yöntemi ve modelin denklemlerle tanımlanabilmesi Otomatik Olarak Oluşturulan Detaylı Teknik Çizimler Standartlara uygun teknik çizimlerin otomatik olarak oluşturulması Model üzerinde yapılan değişikliklerin otomatik olarak çizime aktarılabilmesi Teknik çizimde yapılan değişikliklerin model üzerinde izlenebilmesi Otomatik ölçülendirme Tasarımdan Üretime En Kısa Yo AutoSurf Serbest Formda Yüzeylere Sahip Parça ve Kalıpların Tasarımı -;.., <" Karmaşık yüzeyler içeren parça ve katıpjânrftasprırh ' Serbest formda NURBS eğri ve yüzeyler^ " \. Analiz ve NC uygulamaları için gegiş,yolir ^<- Standartlara uygun teknik çizimler T-^t^?' l Autodesk Çözüm Merkezi Kayıtlı Yazılım Geliştiricisi PCOTA Farabi Sokak 7/3-4 Çankaya, 06660 / ANKARA Tel: 0312-467 23 27, Faks: 0312-427 79 56
5*95 Bina İşiehm ve Honrrol Sistemleri Fuon Güvenlik sistemleri ve ekipmanları (hırsızlık, sabotaj, sirkülasyon vb.), Yangın alarmı ve söndürme sistemleri, Gaz alarm sistemleri, İklimlendirme kontrol sistemleri, Enerji kontrolü, Giriş kontrol sistemleri, Seslendirme ve aydınlatma sistemleri, Mekan donanımında otomasyon, Haberleşme sistemleri, Özel yazılım ve donanımlar, Komple bina otomasyon sistemleri, Özel amaçlı sistemler. 18-22EMS Mecidiyeköy FM Meliha Âvni Sözen Fuar Merkezi Barbaros Bulvarı, No. 73/6,80690 Beşiktaş, istanbul Tel: (0.212) 227 21 46-47,227 25 64-65, Faks: (0.212) 26158 62
Kaynak problemlepinize kesin cüzüm! 20 Yıldır güvenle kullanılan Askaynak ürünleri: Üstün kaliteli ve geniş ürün yelpazesi, geniş bir dağıtım ağı ve güçlü teknik hizmet kadrosu ile öncü bir kuruluş olan Askaynak, 20 yıldır sürekli kendini yenileme ve çağa ayak uydurma çabasını; müşterilerine daha iyi ve daha kaliteli hizmet verme felsefesini hiç değiştirmedi. Her türlü koruyucu bakım ve tamir uygulamaları için özel geliştirilmiş üstün Kobatek teknolojisi: Proses ve yaygın danışmanlık hizmetleri ile Kobatek teknolojisi, tarımdan elektroniğe kadar 30 değişik sanayi dalında karşılaşılan her türlü koruyucu bakım ve tamir uygulamaları için özel olarak geliştirilmiştir. Kobatek Kaynak Tekniği Sanayii ve Ticaret A.Ş. Yakacıkaltı, Yan Yol, Mermer Sok. No. 4 Kartal - istanbul, Tel: 377 30 90, Fax: 377 00 00
MÜHENDİS f MAKİNA TMMOB HAKlNA MÜHENDiSLERi ODASI AYLIK TAYIN OROANI Cilt/VoI : 36 Sayı/No : 426 Temmuz/July İÇİNDEKİLER CONTENTS Tl.KMK \ \/II AR MEKANİK RADYAL YÜZEY SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI MOMENT DENGESİ-TEORİK YAKLAŞIM E. C. SABIR, E. KOÇ 12 Moment Balance of Mechanical Radial Face Seals - Theoretical Approach Mekanik radyal yüzey sızdırmazlık elemanlar) hassas sızdırmazlığın arzu edildiği zor şartlarda tercih edildiğinden elemana etki eden momentlerin istenmeyen sonuçlar doğurmaması için dengelenmesi gerekmektedir. TEKNOLOJİ ÜRETİMİNDE SAYISAL AKIŞKANLAR DİNAMİĞİ (CFD) KULLANIMI B. ÇUHADAROĞLU 25 Utilisation of the Computational Fluid Dynamics (FD) in Technology Production Bir akış probleminin sayısal modelinin kurulması ile ayrıklaştırılmış denklem takım] oluşturulur. Bu denklem takımının "uygunluk", "karlılık" ve "yakınsaklık" açısından incelenmesi gerekmektedir. DÖKME TAHIL İÇİN SÜREKLİ TİP GEMİ YÜKLEME / BOŞALTMA CİHAZLARI VE TÜRKİYE'DEKİ UYGULAMALARI S. GÜLEN 30 Continuous Type Shiploader/Unloader Units Used in Grain Handling Sector 2 Application in Turkey Tahıl taşımacılığında denizyolunun önemi özellikle son yıllarda dikkati çekecek bir artış göstermiştir. Karayolu ve denizyolu taşımacılığına nazaran son derece elverişli olanaklar sunan bu taşımacılık şekli doğal olarak tahılın limanlarda yüksek kapasitelerde ve mümkün olan en hızlı ve güvenilir tarzda yüklemesini ve boşaltılmasını sağlayacak cihazlara gereksinimi arttırılmıştır. \VI\ DOSYALARI SUNUŞ 10 ÜRÜN HABERLERİ 11 KALİTE VE YÖNETİM 20 BİLGİSAYAR DÜNYASI 24 TEKNİK 41 Yayım Koşulları: - Yazılar daktilo ile iki satır aralıkla iki kopya yazılmış olarak, 70-100 sözcükten oluşan Türkçe ve ingilizce özeti, yazı başlığının Ingilizcesi, yazarın kısa özgeçmişi, adreslen ve telefon numaraları ile birlikte Dergi Yönetim Yeri Adresi'ne gönderilmelidir. - Yazılar 12 daktilo sayfasını (yaklaşık 3000 sözcük) geçmemelidir. (12 daktilo sayfasını aşan yazıların 2 bölüm halinde birbirini izleyen sayılarda yayımlanabileceği düşünülerek bölümlere ayrılmış olarak gönderilmesi gerekir.) - Yazılarda kullanılan fotoğraflar net ve temiz olmalı, şekiller aydınger veya beyaz kağıda çini mürekkebi ile çizilmelidir. - Yazılarda SI birimleri kullanılmalı, yazıların sonuna yararlanılan kaynakça eklenmelidir. - Özgün ve derleme yazılardaki görüşler yazarına, çevirilerden doğacak sorumluluk ise çevirene aittir. - Yazılar başka bir süreli yayın organında yayımlanmış olmamalı, herhangi bir toplantıda tebliğ olarak sunulmuş veya sunulacak ise bu açık olarak belirtilmelidir. Dergide yayımlanan yazılara bir dergi sayfası için, özgün ve derleme yazılarda 250.000.- TL. çeviri yazılarda 150.000.- TL. net ödeme yapılır. - Dergideki yazılardan kaynak gösterilmek koşuluyla alıntı yapılabilir. Yazıların Değerlendirilmesi: Dergiye gönderilecek yazılar öncelikle Yayın Kurulu tarafından ön elemeden geçirilmekte daha sonra kurulun belirlediği uzmanlar tarafından değerlendirilmektedir. Uzmanların yaptığı değerlendirme sonuçları yazara da iletilecek, uzmanların önerdiği ve Yayın Kurulu'nun uygun gördüğü düzeltmelerin yapılması yazardan istenecektir. Bu düzeltmelerin yazar tarafından yapılması durumunda yazı yayınlanabilecektir. OERLIKON GAZTEKNIK ALARKO INDUCTOTHERM SCHLEIFRING PROTA BiLEŞiM KAYNAK TEKNİĞİ DOĞUŞ VANA 6 -j 8 19 VOGEL 46 VOGEL/DOĞUŞ VANA 47 TESiSAT KONGRESi 48 MAS 49 I-MAK YILMAZ REDÜKTÖR PETNlZ IZOCAM FIRAT BORU GEDiK ÖZKÖSEOĞLU- SAMSON- 51 52 54 - Orta Tanıtım Arka ISSN: 1300-3402
sunuş TMMOB MAKİNA MÜHENDiSLERi ODASI AYUK YAYIN ORGANI HAZiRAN/JUNE 1995 Cilt /Vol: 36 Sayı /No: 426 Yönetim Yeri Hea d Office Sümer Sokak 36/1-A Demirtepe - ANKARA Tel: (0-312) 231 31 59 Fax: (0-312) 231 31 65 MMO Adına Sahibi Publisher Yusuf KARAHAN Sorumlu Yazı işleri Müdürü Managing Editör Oğuz ŞAHiN Yayın Kurulu Publishing Board Melih ŞAHiN Anıl KAREL Deniz ÖVÜTMEN Ahmet SUER Katkıda Bulunanlar Members-at-Large Ali İNAN Süha SELAMOĞLU Haşmet TÜRKOĞLU Yönetmeni Production Director M. Yüksel KÖKEN ilan Sorumlusu Advertising Repıesentative Hatice ÇELlK-ASLAN Nuray ÖZER (istanbul) Komisyon ilişkileri Redactor Yaprak BOYLA Dizgi Type Setting Ali Rıza FALCIOĞLU (MMO) Baskı Printed by ÖZKAN Matbaacılık Ltd. Şti. Tel (0-312) 229 59 74 Değerli okuyucularımız; A sırlar önce ateşin çevresinde toplanarak, yıldızlara bakarak neler yapacağını planlayan insanların, günümüz teknolojilerini hayal edebilmeleri imkansızdı. Aynı şekilde sanayi devrimini yaşayan insanların da günümüzde yaşanan bilgi teknolojileri çağının ortaya koyduğu imkanları zihinlerinde canlandırmaları beklenemez. Belki bizlerde asırlar sonra kullanılacak teknolojiler üzerine yorumlar yapamayız. Fakat çağı adım adım izlemek ve çağın getirdiği teknolojileri en iyi şekilde kullanmak, çağı yorumlamak olanağına sahibiz. Günümüz teknolojilerini kullanmakla, özellikle biz mühendisler üzerimize düşen görevleri yaptığımızı kabul edemeyiz. Kullandığımız teknolojileri bilmek, bu teknolojileri geliştirmek yaşama amaçlarımızdan birisi olmalıdır. Aslında, ingilizce'de "engineer" olarak geçen mühendis sözcüğünün kökeninin, icat etmede yaratıcı kişi anlamına gelen, Latince "îngeniatorem" sözcüğü olduğu hatırlanırsa, bu amacın mühendislik eğitimine başladığımızda kazanılmış olması gerekir. Teknolojiyi bilmek, geliştirmek ve sahip olmak, artık dünyada söz sahibi olmanın en önemli parametrelerinden birisidir. Yarım yüzyıl önce bir atom bombası ile, ikinci Dünya Savaşı'm yenik olarak bırakan ve bugün sahip olduğu teknolojiler sayesinde, savaşı kaybetmesindeki en önemli rolü oynayan Amerika Birleşik Devletleri'ni ekonomik yönden sarsan, dünyada söz sahibi olan Japonya buna en güzel örnektir. Burada Japonların bugünlere gelişlerini inceleyecek ve yorumlar yapacak değiliz. Fakat özellikle yeni gelişmekte olan ve bağımsızlığını yeni ilan eden ülkeler içerisinde önemli bir yer tutmak iddiasında olduğumuz bir dönemde, yalnızca coğrafi konumumuza ve uygulamaya çalıştığımız politikalara bağlanmak, bu iddiaya ulaşmamızda yeterli olmayabilir. Bir an önce teknolojik alt yapısını tamamlamış, teknolojiler üreten, bilgi çağının gereklerini yaşayan bir ülke olmak için çalışmamız şarttır. Bu sayımızda da ilginizi çekeceğini umduğumuz yazılarımızla karşınızdayız. Dergimizde bulmak istediğiniz köşeleri, ilginiz olan konuları, eleştrilerinizi bizlere ulaştırırsamz, en iyiyi birlikte bulmamıza yardımcı olursunuz. Saygılarımızla.
ÜRÜN HABERLERİ Hazırlayan : Erdinç TEZCAN* KÜÇÜK PARÇALAR İÇİN MİNİ-ROCKER KELEPÇE StayLock Mini-Rocker kelepçe küçük parçaların sabrtlenmesi için kullanılır. Hidrolik basınçla harekete geçerilir ve boşaltılır. Harekete geçirildiğinde otomatik olarak kilitlenir ve boşaltma portuna hidrolik basınç uygulamaya kadar kilitli kalır. Bu yeni kelepçe dizaynı, her açıda monte edililebilir. Sıkıştırma kuvveti 200 Ibs - 900 Ibs arasıdır. Sadece kendisi monte edilebildiği gibi, manifold ile seri şekilde de bağlanabilir. Jergens, Inc 4400 Emery Industrial Parkvvay Clevaland, Ohio 44128 Bilgi İçin : Bruce Blake Tel : (216) 595-2400 Fax : (216) 481-6193 KÜÇÜK YARI-OTOMATİK YAY KIRMA MAKİNASI M ervvede International, küçük yarı otomatik bir yay kıvırma tezgahı geliştirdi. Bu tezgah Minicoiler-mini kıvırıcı adı ile pazarlanıyor. Minicoiler, sol, sağ sarımlı baskı, çeki, ve lorsiyon yaylarının üretiminin verimli olmasını sağlıyor. Bütün yaylar, istenen adımda ve şikelde kırılabilir (silindirik ya da konik). Çift-konik yaylar bile üretilebilir. Ayrıca, maksimum 120 mm uzunlukta düz... torsiyon yaylanda üretilebilir. Standart tasarımıda, tezgah 6 mm maksimum tel çapı 8 mm olan yumuşak yay çeliğini, 6 mm karbon çeliğini veya 6 mm yağda sertleştirilmiş yay çeliğini kıvırılabilir. Kıvrılabilecek minimum tel çapı ise 0.5 mm, maksimum yay çapı 120 mm dir. Yaylar istenilen çaptaki mandrel etrafında kıvrılabilir. Kullanılacak tel, üstteki makaradan otomatik olarak beslenebilir. Mandrel çapına ve kullanılacak yay çeliğinin çapına bağlı olarak, dakikadaki maksimum dönüş sayısı 380 dir. Hız kademesiz olarak ayarlanabilir. Tezgah 380V, üç fazlı akıma bağlanır. Tahrik motoru çıkışı ise 4 kv dir. Minicoiler, yüksek üretim hassasiyeti sağlar ve özellikle uygun fiyat/kalite oranı sağlayan orta büyüklükteki yayların üretiminde elverişlidir. Kontrol : Yarı otomatik Miniciler yay kıvırıcı PC ve DMC'ye dayalı modern digital kontrol sistemi ile donotılmıştır. Sistem, değişik dillerdeki yay programları için sınırsız hafızaya sahiptir. Kontrol sistemi klavye ve renkli monitörle donatılmıştır. Kullanımı ve kullanacak personelin eğitimi kolay ve basittir. Tezgahın verilen bir yay tipinden diğerine geçmişi, bir kaç dakika sürer. Ayrıca tezgah müşteri isteklerine yönelik olarak standart olmayan tasarımlar içinde ayarlanabilir. Bilgi İçin : BETA Public Relations B.V. Burg. van karnebeeklaan 6 2585 BB The Hague, the Netherlands Tel : (0) 70 3653802 Fax : (0) 70 3655807 Cilt : 36 Sayı : 426 - Mühendis ve Makina Q
MAKALE MEKANİK RADYAL YÜZEY SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI MOMENT DENGESİ - TEORİK YAKLAŞIM Emel Ceyhun SABIR* Erdem KOÇ* Anahtar Kelimeler: Mekanik Sızdırmazlık, Radyal, Moment Dengesi, Teorik Ö Z E T Bu çalışmada dinamik tipte sızdırmazlığı sağlayan mekanik radyal yüzey sızdırmazlık elemanlarının moment dengesi teorik olarak araştırılmıştır. Hidrodinamik ve hidrostatik basınç altında eleman üzerindeki moment dengesizliğine neden olan basınç etki merkezlerinin sistem parametreleriyle değişimi üzerinde durulmuştur. Analiz, bu tip sistemlere uygun olarak geliştirilen bir bilgisayar programı vasıtasıyla kolayca yapılmıştır. in this study, the moment balance ofmechanical radial face seals being capable of achieving dynamic type sealing has been investigated theoretically. The variation of pressure centres which aıe the main cause of moment unbalance under hydrostatic pressures with the system parameters has been examined. Analysis has been made with the help of a computer program developed which is suitable to these type ofsystems. GİRİŞ Genel olarak sızdırmazlık elemanları çalışılan akışkanın (yağın) sistemdeki mevcut aralıklardan arzu edilmeyen bir şekilde sızmasını önleyen elemanlardır. Kullanıldıkları yerlere uygun olarak statik veya dinamik tipte tasarlanabilmektedirler. Yüksek basınçlı akışkan ortamında sızdırmazlığı temin etmek için mekanik sızdırmazlık elemanları kullanılmaktadır. Bunlar akışkan sızıntısını hidrodinamik ve hidrostatik basınç oluşum prensibiyle önleyen, tasarımları ve çalışma prensipleri açısından eksenel kaymalı yataklara benzerlik gösteren elemanlardır. Şekil, l bir çift düzgün ve paralel yüzeyli halkadan oluşan bir mekanik sızdırmazlık düzenini göstermektedir. Burada B hareketli sızdırmazlık elemanı A ise sabit sızdırmazlık elemanıdır. Sistemde bulunan akışkan l radyal genişliğindeki yüzeye uyguladığı basınçla hareketli elemanı sabit elemana doğru itecek ve L radyal genişliğindeki aralığı kapamaya çalışacaktır. L radyal genişliğe sahip alandaki akışkan, üzerine gelen bu yüke direnç gösterecek ve aralığı açmaya çalışacaktır. Yüzeylerin eğimsiz ve pürüzsüz olması halinde kapama kuvveti (P s.l) ve açma kuvveti (P s. L/2) arasında hidrostatik denge sözkonusudur. Bu denge basınç kuvvetlerinin uygulandığı alanların oranlarıyla tarif edilmiş olup, l/ L şeklindedir. Bu oranın l'den büyük olması halinde "sistem dengeli", l'den küçük olması halinde ise "sistem dengesiz" şeklinde tarif edilir (Koç ve Çulha, 1990a). A : Sabit- Sızdırmazlık Elanan B : Hareketli Eleman C: Gövde O: H) P : Sistem Basıncı Şekil. 1 Tipik Bir Mekanik Radyal Sızdırmazlık Düzeni * Ç. Ü. Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü, ADANA Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 426
MAKALE Hidrodinamik dengeden bahsedebilmek için yüzeylerden birine eğim verilir. Verilen eğimin sistemin hidrodinamik dengesini bozacak kadar büyük olmaması istenir. Yüzeyler arasındaki izafi eğim, iki sızdırmazlık halkasının L genişliğine sahip yüzeyleri arasında bulunan akışkanın "daralan yağ kaması" prensibi ile yük taşıyıcı hidrodinamik basınç alanı oluşturmasını sağlayacaktır. Akışkanın hidrodinamik basınç kuvveti aralığı açmaya çalışacak ve kapama kuvvetine direnç gösterecektir. Elemanın dengeli çalışarak sızdırmazlığı ideal şekilde gerçekleştirebilmesi için hidrodinamik basınç kuvvetlerinden dolayı oluşan momentlerin dengelenmesi gerekmektedir. Bahsedilen basınç kuvvetlerinin (yük) eleman üzerindeki etki yerlerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Tespit edilen bu noktaya yapılacak bir karşı etkiyle momentlerin dengesi sağlanabilmektedir. Mekanik sızdırmazlık elemanları ve eksenel kaymalı yataklarda yük taşıma kapasitesi, yağ filmi oluşumu, deformasyon ve denge üzerinde çeşitli çalışmalar yürütülmüştür (Sneck, 1969; Etsıon, 1975; Koç, 1988; Koç ve Çulha, 1990a, 1990b, 1992e). Bu çalışmada mekanik radyal sızdırmazlık elemanları üzerinde etki eden hidrolik momentlerin dengesi üzerinde durulmuştur. Moment dengesizliğinin ortadan kaldırılabilmesinde büyük önem taşıyan basınç etki merkezinin değişik sistem parametreleriyle değişimi incelenmiştir. Çalışmada, sistemin bahsedilen dengesini değişik çalışma şartlarında boyutsuz olarak ve sonlu farklar metodu kullanılarak değerlendirebilen bir bilgisayar programı kullanılmıştır. HİDROLİK MOMENT VE BASINÇ ETKİ MERKEZİ Yük Taşıma Kapasitesi Sızdırmazlık halkası üzerindeki hidrolik basınç kuvveti (yük), etki ettiği yere göre farklı şiddette momentlerin meydana gelmesine neden olmaktadır. Daralan yağ kamasının meydana gelmesine imkan verecek şekilde eğimli olarak düşünülen sızdırmazlık yüzey çiftleri şematik olarak Şekil. 2'de görülmektedir. Daralan yağ kaması prensibi nedeniyle izafi eğime sahip yüzeyler arasındaki vağ film kalınlığı değişimi, sistem performansı ve sistemin moment dengesinin sağlanması açılarından önemli bir parametredir. Aralıkta sinizoidal bir değişim gösteren film kalınlığı dikkate alınarak, eleman üzerindeki momentlerin ve basınç etki merkezlerinin bulunabilmesi için aralıkta elemanın her noktasına etki eden hidrodinamik basınçların bulunmasına imkan veren boyutsuz Maksimum V//////////////////A Minimum Şekil. 2 Sızdırmazlık Halkaları ve Yağ Filmi Geometrisi hmin Reynolds diferansiyel denklemi nümerik olarak çözülmüştür (Koç ve Çulha, 1992; Çulha, 199:5). eşitliği ile bulunmuştur. Kullanılan akışkanın X P r dr <J0 belli bir dinamik viskoziteye sahip olduğu ve helli bir açısal hareket ettiği kabul edildiğinde şeklinde tarif edilmiştir. Elemanın maruz kaldığı W, 4 T) co r 0 bu hidrodinamik yük, eğim dolayısıyla sızdır- Cilt : 35 Sayı : 4Z6 - Mühendis ve Makina
MAKALE mazlık halkası üzerinde momentler doğmasına neden olmaktadır. Hidrolik Moment Moment dengesi üzerine yapılan analizlerin daha iyi anlaşılabilmesi için sızdırmazlık halkasının dairesel geometrisi Şekil. 3'de gösterilmiştir. Burada basınç etki merkezlerinin yeri ve bu noktalarda etkili olabilecek momentler ile maksimum ve minimum film kalınlığının açısal pozisyonu görülebilmektedir. Eleman üzerine etki x yönünde boyutsuz moment ve M y, Tİ co r 0 (6) y yönünde sızdırmazlık elemanına etki eden boyutsuz moment ifadesidir. Bu momentlerin elemanın hidrolik dengesini bozmayacak büyüklükte olması istenir. My Minimum Basınç Etki Merkezi Elemanın hidrolik dengesi ancak bu momentlerin meydana geldiği noktalara bir karşı moment uygulamakla mümkün olabileceğinden basınç etki merkezlerinin yerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Yük ve moment ifadelerine bağlı olarak sızdırmazlık halkası üzerindeki basınç etki merkezleri boyutsuz olarak x yönünde, Wı (7) Maksimum ve y yönünde, Şekil. 3 Basınç Etki Merkezlerinin Yerinin Halka Özerinde Şematik Olarak Gösterilişi eden hidrodinamik basınç kuvvetleri ve etki yeri momentlerin tespit edilmesini sağlamıştır. Bu momentler x yönünde, P r sino drd0 şeklinde ve y yönünde, M f" ı Pr 2 cosodrd0 ' J k boyutsuz olarak ifade edilmişlerdir. Burada M x, (3) (4) T co r 0 (5) Y p =^ W şeklinde tarif edilmişlerdir. Basınç etki merkezlerinin yerinin tespit edilmesi sistemin hidrolik dengesinin sağlanması açısından çok önemlidir. Bu ifadeler değişik sistem parametrelerine göre incelenmiştir. Şekil. 4, değişik geometrik yapıya sahip mekanik radyal sızdırmazlık elemanlarının teorik tasarım ve davranışlarını, boyutsuz Reynolds Diferansiyel Denkleminin sonlu farklarda Gauss-Seidel İterasyonuyla nümerik olarak çözerek tahmin edebilen, geliştirilen bilgisayar programının akış şemasını vermektedir. Şekilden de görüldüğü gibi, geliştirilen program sızdırmazlık elemanı için geometrik büyüklükler ve temel çalışma parametresi Pd (tasarım basıncı) kullanılarak sonlu farklar ızgara sisteminde eleman yüzey eğimi veya eksen kaçıklığı başta olmak üzere Reynolds Diferansiyel Denkleminin sonlu farklar karşılığında tanımlanan boyutsuz ba- (8) Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 426
MAKALE sınç etki katsayılarını (A (i,j), B (i,j),..) hesaplayarak Gauss-Seidel iterasyonuna başlamaktadır. İterasyonla lineer cebirsel denklem takımına dönüşen diferansiyel denklem, uygun sınır şartlarında çözülerek bütün noktalarda P (i,j) basınçları bbelirlenmektedir. Basınç bulunduktan sonra önceki kısımlarda verilen ifadeler yardımıyla yük taşıma kapasitesi W, hidrolik momentler M x, M y, BASLA AB.Ar l asınç etki merkezleri ve bu merkezlerin açısal ve radyal konumları boyutsuz olarak çok hızlı bir şekilde bulunabilmektedir. Geliştirilen program çok genel olup, değişik geometrik büyüklükler ve çalışma parametrelerinde sızdırmazlık elemanlarının hidrodinamik ve hidrostatik davranışlarını analiz edebilmektedir. TEORİK NETİCELER VE İRDELEME Bu bölümde elemanın moment dengesinin sağlanması için büyük önem taşıyan basınç etki merkezlerinin değişik sistem parametreleriyle değişimi incelenerek elemanın davranışı analiz edilmiştir. Aralıkta yağ film kalınlığı değişimini dolayısıyla hidrolik dengeyi etkileyen bir parametre olan maksimum film kalınlığı açısı ile basınç etki merkezi değişimi Şekil. 5'den incelenebilir. Burada rt = 0.4, t = l ve P = 0.1 alınmıştır. Şekilden 0max = O'da basınç etki merkezinin y yönündeki bileşeni y p = 0.26, x yönündeki bile- H W,M X, My, XP- y,,?p, 6rp W,M v M y.x p. yp.? p,er p Şekil. 4 Geliştirilen Programın Akış Şeması f şeni ise x p - -0.55 değerini almıştır. Şekilden 9 max 0 iken, daralan yağ kaması bölgesinin, bir başka ifadeyle yük taşıyıcı basınç alanının bulunduğu bölgenin, koordinat sisteminin ikinci bölgesine (90-180 ) tekabül ettiği görülmektedir. 9max'ın 0 'den 20 'ye kadar artması minimum x p 'de artışa neden olduğu, 9 max = 20 'den sonra x p 'yi koordinat sisteminin merkezine yaklaştırdığı görülmektedir. Buna karşın y^ 8 ma x = 0 'de pozitif değerde 9 = 120 'de x p = O iken 7 P = -0.59 değerini almıştır. y p 'nin bu değeri Xp sıfır olsa dahi elemanın y yönünde dengesiz olduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Benzer şekilde 9 ma x = 210 'de y p = O olmakta ve x p = 0.58 değerini olarak x yönünde bir dengesizlik sözkonusudur. 9 IMX 'ın bu değerinden sonra basınç etki merkezleri simetrik bir davranış göstermişlerdir. Yatak geometrisinin tasarım ve hidrolik denge açısından önemli bir parametre olduğu düşünülürse, bu parametrenin basınç etki merkezi ile 9max değişimine etkisinin de incelenmesi gerekmektedir. Şekil. 6, bahsedilen değişimi üç farklı r s değeri için göstermektedir. Burada boyutsuz basınç P = 0.1 ve t = l alınmıştır, r; değerleri sistem davranışı üzerinde pek değişiklik yapmamıştır. Ancak x p 'nin maksimum ve minimum değerlerinde bir miktar değişme gözlenmektedir. r?nin x p 'den sonra y p 'ye etkisi «Şekil. 7'den görülebilir. Burada da y p 6 max 'göre sınüzoidal bir değişme göstermektedir. x p 'de olduğu gibi burada Cilt : 35 Sayı : 426 - Mühendis ve Makina
MAKALE x 0.8 p ile yüzey eğimi (t) p =0.1 ilişkisi ise değişik boyutsuz basınç değerleri için fco.4 0.6- t; 1 Şekil. 8'de verilmiştir. ıs" Burada eğim -l ile l değerleri arasında değiştiri- î 0.4- NS lip r; = 0.5 alınmıştır. 0.2- Böylece basınç etki merkezlerinin yatak veya l sızdırmazlık elemanı üzerindeki simetrisi kontrol edilebilmektedir. P = 7> -02-\ S O'da t = -l'de x"p = -0.7 ve t = l'de X p = 0.7 3-0.4-] t/ı değerini alması bu simetriyi göstermektedir. Eğim -l'den O'a yaklaştıkça eleman üzerinde -0-& eğimin etkisi azalacağından basınç etki merkezi 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360 Maksimum Film Kalınlığı Acısı (6max) de merkeze doğru yaklaşacaktır. Eğimin O'dan l'e Şekil. S Basınç Etki Merkezleri ile Maksimum Film Kalınlığı Açısı Değişimi doğru artması yükün artda 7?nin basınç etki merkezine etkisi ancak maksimum ve minimum noktalarda belirgin olarak gözükmektedir, n arttıkça y p 'nin beklendiği gibi elemanın uç noktalarına doğru hareket ettiği gözükmektedir. 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360 Maksimum Film Kalınlığı Açısı(9max) Şekil. 6 Basınç Etki Merkezi ile Maksimum Film Kalınlığı Açısı Değişim Hidrolik dengenin sağlanabilmesi için iyi incelenmesi gereken boyutsuz Ivisinç etki merkezi ması anlamında olduğundan, basınç etki merkezi de beklendiği gibi halkanın uç kısımlarına doğru ilerleyecektir. Basınç O'dan 0.01'e artırıldığında hidrostatik basıncın da etkisiyle eleman üzerindeki basınç etki merkezi bir miktar daha azalarak yukarıdaki davranışı gösterecektir^ Hidrostatik basıncın daha da artmasıyla (P - 0.1) x p 'de ancak t'nin büyük değerlerinde dikkate değer bir değişim gözlenmektedir. Metalmetal teması gösteren +1 değerlerinde yaklaşık olarak Xp = ± 0.5 değerlerini almaktadır. Sızdırmazlık halkasının geometrisi daraldığında eleman üzerindeki bu değişimde farklılıklar gözlenecektir. _ Şekil. 9'da boyutsuz basınç P = 0.1 için x p ve t değişimi görülebilir. Burada Q max = O alınmıştır, n - 0.9 için hidrostatik basınç etkisiyle küçük eğimlerde x p 'de pek değişme gözükmemekte ancak hidrodinamik basınç etkisinin arttığı t - ± 0.8'den sonra gözle görülür bir değişim sözkonusu olmaktadır. Halka alanının biraz genişlediği durumda, n = 0.7 için eğim etkisi t =_ ± 0.6'dan sonra kendini göstermektedir. Tİ = 0.5 ve r/ = 0.4 değerlerinde ise tüm eğim değerlerinde eleman, hidrostatik basıncın yanında hidrodinamik basınç etkisindedir ve o nedenle yüzey eğimi x p 'nin farkedilir şekilde değişmesine neden olmaktadır. Hidrolik denge şartları analiz edilirken tasarım için önemli noktalar araştırılmaktadır. O nedenle Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 426
MAKALE ğişik sistem parametreleriyle değişimi Değerlendirilmiştir. Şekil. 10 Tİ - 0.4 ve t = l için değişik sistem basınçlarında 6r p ve 9max değişimini göstermektedir. Burada boyutsuz basınç değerleri P = 0,0.1,0.5 ve l alınmıştır. 9 max = 0 iken 6r p 'nin basınç arttıkça azaldığı görülmektedir. Maksimum film kalınlığı açısı ile 9r p 'nin arasında 180 'lik açısal jark olması beklenmektedir. Bu duruma P = O'da yaklaşıldığı görülmektedir. Hidrostatik basınç etkisinde basınç etki merkezi bir miktar sapma göstermektedir. O 30 60 90 120 150 180 210 TM 270 300 330 360 Maksimum Film Kalınlığı Açısı (Q max) Şekil. 7 Basınç Etki Merkezi ile Maksimum Film Kalınlığı Açısı Değişimi Xp ve y p 'nin bileşkesi olarak tarif edilebilecek, basınç etki merkezinin radyal uzunluğunu veren r p 'nin bileşkesi olarak tarif edilebilecek, basınç etki merkezinin radyal uzunluğunu veren r p 'nin -l -0.8-0.6-0.4-02 O 0.2 0.4 0.6 0.8 l -0.8 0.8 Yüzey Eğimi (t l Sakil. 8 Basınç Etki Merkezi ile Yüzey Eğimi Değişimi ve r p 'nin daire halkası üzerindeki açısal yerini gösteren 9r p 'nin sistem parametreleriyle değişimi incelenmiştir. O nedenle burada 6r p ve r p 'nin de- Şekil. 9 Basınç Etki Merkezi ile Yüzey Eğimi Değişimi Boyutsuz_basıncm tp" ile 9 max değişimine etkisi aynı Tİ ve t için Şekil. 11 'den incelenebilir. Burada boyutsuz hidrostatik basıncın artmasıyla aralıktaki hidrodinamik basınç etkisi azalmakta ve elemanın basınç etki merkezi halka uç noktalarından halka merkezine doğru ilerlemektedir. Hidrostatik basıncın azalmasıyla bu etki ortadan kalkacak ve hidrodinamik basınç daralan yağ kaması bölgesinde etkili olacak, yani r p büyüyecektir. Şekilde r p her boyutsuz basınçta farklı 9max aralığında işaret değişmiştir. Örneğin P = O'da r p 9max/ın 120 ile 300 arasında (+) işaret alırken P = l'de 9max'ın 130" ile 340 arasında (+) işaret aldığı görülmektedir. Buradan tam hidrodinamik basınç şartlarında r p 'nin koordinat sisteminde 9 max 'a simetrik olarak yerdeğiştirdiği ancak hidrostatik basınç etkisinin çok büyük olduğu çalışma ortamında, beklenen simetriyi göstermediği görülmektedir. Bu eğri gruplarına çok büyük hidrostatik basınçlar eklenere k r p 'nin tüm 9ma X değerlerinde sıfır olduğu, yani hidrodinamik etkinin tamamen ortadan kalktığı görülebilir. Hidrolik denge için Cilt ı 35 Sayı : 426 - Mühendis ve Makina
MAKALE 400 -sh o a!»h z JÎ150- ui 100 5» 5 50i O 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360 Maksimum Film Kalınlığı Açısı (8max) -0.8-0.6-0.4-02 O 0.2 Yüzey Eğimi (t) Şekil. 10 Basınç etki merkezi açısı ile maksimum film kalınlığı açısı değişimi 0.8 06 OA 0.2 S -Q2 N ı* s -0.5^ 1-0.1-0.8 O 50 100 150 200 250 300 350 400 Maksimum Film Kalınlığı Açısı (9max) Şekil. 11 Basınç etki merkezi ile maksimum film kalınlığı açısı değişimi aralıkta hidrodinamik basıncın hidrostatik basıncı dengeleyebilecek büyüklükte olması istenmektedir. _ Şekil. 12, Tİ - 0.4 için yüzey eğimi ile boyutsuz basınç etki merkezi arasındaki değişimi o Şekil. 12 Basınç merkezi ı,a yüzey eğimi değişimi değişik sistem basınçları için göstermektedir. Burada eğim -l ile +1 arasında değiştirilerek r p 'nin simetrisi kontrol edilmektedir. Boyutsuz basınçlar 0,0.1,0.5 ve l olarak alınmıştır, t - tl'de r p hidrostatik basınç arttıkça elemanın merkezine doğru yaklaşmaktadır, t - O'da r p halka merkezinde olacağından burada sıfır olmaktadır. Hidrostatik basıncın 0.1'den itibaren azalmasıyla Jıidrodinamik basınç etkisiyle tüm eğim değerleri r p 'yi farkedilir derecede etkileyecektir. SONUÇ Mekanik radyal yüzey sızdırmazlık elemanları hassas sızdırmazlığın arzu edildiği zor şartlarda tercih edildiğinden elemana etki eden momentlerin istenmeyen, sonuçlar doğurmaması için dengelenmesi gerekmektedir. Bu tip sistemlerin hidrolik moment dengesinin sağlanabilmesi için boyutsuz sistem_basıncı P, sızdırmazlık halkasının geometrisi r,, maksimum film kalınlığı açısı 6max ve yüzey eğimi t gibi önemli parametreler göz önüne alınmış ve tasarım için önemli noktalara işaret edilmiştir. Burada geliştirilen bir bilgisayar programıyla sistem birçok açıdan analiz edilebilmiştir. SEMBOLLER h Film kalınlığı hmin Minimum film kalınlığı hû Halka merkezindeki film kalınlığı h = h/ho, boyutsuz film kalınlığı r Radyal koordinat r. Halka iç yarıçapı ûı Halkada dış yarıçapı Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 426
MAKALE ti r^ r p t_ x p Y P P - rı/ro, boyutsuz halka iç yarıçapı Basınç etki merkezi = ip/io, boyutsuz basınç etki merkezi = (ho - h min ) / ho, yüzey eğimi x yönündeki boyutsuz basınç etki merkezi Y yönündeki boyutsuz basınç etki merkezi Basınç P - Pho 2 / (T co ro 2 ) boyutsuz basınç M_ M x Moment = Mx h o 2 / ( T w ro 5 ), x yönündeki boyutsuz moment M y - M y ho 1 ( T) cû ro 5 ), y yönündeki boyutsuz moment W Yük W - Who 2 / h co ro 4 ) boyutsuz yük r Akışkanın (yağın) dinamik viskozitesi co Açısal hız 9 Açısal koordinat 9max 6r p Maksimum film kalınlığı açısı Basınç etki merkezi açısı KAYNAKÇA 1. Çulha, E.C., "Endüstriyel Me kanik Sızdırmazlık Elemanlarının Tasarım Esasları ve Hidrolik Dengesi", Ç.O. Fen Bil. Enst., Master tezi, Şubat 1993. 2. Etsion, I., "Radial Forces in a Misaligned Radial Face Seal", Trans. of ASME, Journal of Lubrication Tech., 101, 81-85, January 1975. 3. Koç, E., "Elasto-Hidrodinamik Yağlama ve Kaymalı Eksene! Yatak Tasarımı", Mühendis ve Makina Dergisi, 29, 345, 248-253, Ekim 1988. 4. Koç, E., Çulha E.C., "Mekanik Radyal Sızdırmazlık Elemanlarının Hidrodinamik Analizi 1: Elastik Deformasyon", Ç.Ü. Müh. Mim. Fak. Dergisi, 5,2,93-109, 1990. 5. Koç, E., Çulha E.C., "Mekanik Radyal Sızdırmazlık Elemanlarının Hidrodinamik Analizi H: Yük Taşıma Kapasitesi ve Rijitlik", Ç.Ü. Müh. Mim. Fak. Dergisi, 5,2,111-122, 1990. 6. Koç, E., Çulha E.C., "Mekanik Radyal Sızdırmazlık Elemanlarının Tasarım Esasları ve Hidrodinamik Dengesi", 5. Ulusal Tasarım ve imalat Kongresi, ODTÜ, Ankara, 6-18 Eylül 1992. 7. Koç, E., Çulha E.C., "Mekanik Radyal Yüzey Sızdır mazlık Elemanlarının Analizi: Teorik Yaklaşım", Ç. Müh. Mim. Fak. Dergisi, 7,2, 133-147, Aralık 1992. 8. Sneck, H.I., "The Misaligned Eccentric Face Seal", lournal ör Lubrication Technology, Trans. of ASME, 695-703, October 1969. PLASTİK SELENOİD VANALAR ve BASINÇ DÜŞÜRÜCÜ VANALAR Basınç Düşürücü Vana Selenoid Vana Yüksek akış kapasiteli ve düşük basınç kaybına sahiptir. Çalışma basıncı 0,7-10 kg/cm 2 dir. Açılma ve kapanmada sistemde basınç dalgalanması yaratmaz. Tuzlu sularda dahi güvenle çalışır. Akış oranını ayarlamak için manuel kumandaya sahiptir. Enerji kesilmesinde, vana manuel olarak açılıp-kapatılabilir. Pilot ilavesi ile aynı zamanda basınç düşürücü vana olarak çalışır. DAHA GENiŞ BiLGi l Ç l N LÜTFEN B l Z l A R A Y I N I Z ĞUŞ DOĞUŞ VANA LTD. ŞTİ. Merkez : 1202 / l Sokak No : 26 -A Yenişehir - izmir Tel : (232) 433 59 43-449 46 69-237 20 77 Fax : (232) 458 08 96 Fabrika : Aşık Veysel Mah. 5733 Sk. No: 82/2 Karabağlar-lZMlR Cilt : 35 Sayı : 426 - Mühendis ve Makina
KALİTE VE YÖNETİM KALİTE EL KİTABI NASIL HAZIRLANIR Çeviren: Selaml YUMURTACI* Firmanızın Kalite El Kitabı en son ne zaman güncelleştirildi? Mevcut versiyon ISO 9000 Standartları serisine uygun mu? Kalite personeliniz, bu el kitabını gururla ve güvenle müşteri denetimlerinde bir rehber olarak gösteriyor ve kullanabiliyor mu? Cevabınız Evet değilse, neden? Biraz değişiklik yapılabilir mi? Peki neden kimse yapmıyor? Bazı mazeretlere alışkın olmalısınız. "Çok zaman alıyor", "Nereden başlayacağımı bilemiyorum" veya daha öncelikli işlerim var". Kalite El Kitabı bir iletişim aracıdır. Kalite prosedürlerinin, (izlek) politikalarının ve yönetim hiyerarşisinin açık ve yeteri kadar detaylandırılmış tanımlarını sağlar. İyi yazılmış bir Kalite El Kitabından hem firmanın kendi iç bölümleri hem de dış müşteriler yararlanır. Müşteriler, firma dokümantasyonu ve genel prosedürleri, tek kaynaktan öğretmekten yararlanacaktır. Bu, müşteri temsilcisi firma çalışmalarınızı denetlerken önemli bir artıdır. Potansiyel bir temsilci (veya denetleyici) bu El Kitabını gözden geçirerek tedarikçiyi kalifiye etmek için, gerekli spesifik doküman ve prosedürel örnekleri isteyebilir. Bölümler (örneğin, pazarlama ve satış, üretim ve firma yönetimi) genel kalite prosedürlerinin ve politikalarına bir referans olarak kullanabilirler, iyi bir uygulama örneği olması için, firmada çalışan her çalışan Kalite El Kitabı başlıklarına aşina olmalıdırlar. Küçük ve orta ölçekli firmalarda, Kalite El Kitabı göreceli olarak çabuk ve kolayca hazırlanabilir. 5000'den fazla personeli olan büyük firmalar ise daha yoğun bir çalışma ve onay döngüsü vardır. Her iki durumda da, en akıllıca hareket, diğer firmaların kendi Kalite El Kitaplarını nasıl hazırladıklarını görmektir. Aynı teknik her firma için geçerli olmayabilir, ama bu cesaretinizi kırmamalı. Yüksek motivasyonla desteklenen, yeterli planlama ve ileri görüşlülük bu projeyi gerçek kılacaktır. Eğer projeyi, süpervizörünüze satacaksanız, güncel ve pratik bir El Kitabının aşağıdaki noktalardan bahsetmek size yardımcı olacaktır; 1. ISO 9000 sertifikası alabilmek için, güncelleştirilmiş bir Kalite El Kitabına ihtiyacınız var. Eğer firmanız, ISO 9000 standartlarına sahip olmak istiyorsa, ilk isteklerden biri Kalite El Kitabını sunmaktır. El Kitabı tamamlılığı açısından dikkatle incelenir ve ISO 9000 sertifikaları' için firmadan neler değişmesi gerektiği konusunda bir temel oluşturur. 2. Dış denetten gereklerini sağlayabilmek, firmanın kalite sistemini, iyi yazılmış bir Kalite El Kitabıyla başarılı bir şekilde karşılanabilir. Tabi, Kalite El Kitabının ne kadar iyi olursa olsun, yalnız başına müşteriden iyi bir not almak için yeterli olmayacağı bilinmelidir. Fakat sonuçta bir avantajdır. Denetçinin, firmanızın mevcut kalite sisteminin tanımını anlamak için harcayacağı zaman ne kadar az olursa, notunuz o derece yüksek olacaktır. 3. Kalite El Kitabı, firmanın kalite bilinçliliğini temsil eder (gösterir). Yönetimden üretime herkese yol gösterir. Güçlü yazılmış bir Kalite El Kitabı müşterinizi etkileyecektir. Müşteriler, firmanızın, yüksek kalite için harcadığı yüksek eforu, yaptığı çalışmaları gördükçe ürünleriniz ve servisleriniz hakkında dana fazla güven duyacaklardır. Yeni El Kitabı, fikrini amirinize ve onun müdürüne sattıktan sonra, bu işi nasıl başaracağınızı dikkatlice planlamak zorundasınız. Şekil, l'de takip edebileceğiniz bir örnek oluşturmaktadır. Projeye başlamak için çok acele etmeyin; kapsam dahilindeki çeşitli konuları bitirmek için kendinize geniş zaman verin. Planlama, yönetimle müzakere ve son revizyon aşamaları için en az üçer aylık süreler tanıyın. Tüm proje yaklaşık bir yıl sürmeli. Şimdi El Kitabı hazırlarken takip edeceğimiz aşamaları biraz daha detaylı inceleyelim: ADIM-1: Diğer El Kitaplarını İnceleyiniz Kullanımda olan yaklaşık altı çeşit Kalite El Kitabını incelemelisiniz. Bunlar her çeşit firmadan olabilir ama en azından birkaç tanesi sizinle benzer işi yapan firmalardan olmalıdır, (ideali, rakip firmaların El Kitaplarını incelemektir, ama bu her za.man mümkün olmayabilir.) Firmanızın malzeme ikmal bölümünü kontrol ediniz. Tedarikçilerden gelmiş olan El Kitapları olabilir. Benzer şekilde, müşterilerinizden El Kitaplarının kopyalarını isteyebilirsiniz. Bu El Kitaplarını okuyarak ve beğendiğiniz ve beğenmediğiniz konuları not ediniz. Şu noktalara dikkat ediniz; Okunması kolay mı? Hangi bilgiler içerilmekte? Herhangi bir kalite konusunu kolayca bulabiliyor musunuz? Görünüşü göze güzel geliyor mu? Konuların mantıklı bir akışı mevcut mu? Hangi sıklıkta revize edilmiş? Firmanın El Kitabında akılda kalan şey neydi? Firmanın Kalite politikalarını ve organizasyonunu anlayabiliyor musunuz? * Uçak Müh., ROKETSAN A.Ş., Quality Pıogıess, by William R. Hamilton April 1995. Mühendis ve Makina - Cilt : 36 Sayı : 426
KALİTE VE YÖNETİM Ş İncele ve i Değiştir Onaylanmadığını dökümante edin ; Hayır Kalite El Kitaplarının incelenmesi Yönetime zaman zilegeli yapı planı onay için sunulması Taslak hazırlanması / Yönetim </ Taslağı \>. \ Onayladı \ mı? / Evet r Kalite El Kitabının, kontrollü doküman yapılması dikten sonra, (itlerinizi revize ediniz ve her bölüm müdürüne gönderiniz. Müdürlerin fikirlerini toplayınız ve planınızı tekrar gözden geçiriniz. Bu aşamada, Kalite El Kitabınız için bir planınız oluşmuş olacaktır. Daha sonra, Kalite El Kitabı tasarımını ve kısa bir açıklamayı Genel Müdürlüğe sununuz. Bu aşamaya nasıl gelindiği hakkında kısaca açıklama veriniz. Eğer, tüm sorumluları toparlayamazsanız, tek tek ziyaret ederek fikirlerini ve yorumlarını alınız. En yüksek kademeden yazılı onay almayı ihmal etmeyiniz. En sonunda, Kalite El Kitabı tasarımı onaylanınca, bir yazı hazırlayarak, onaylı planınızı yönetime ve yardım aldığınız kişilere dağıtınız. ADIM-3 : El Kitabının Oluşturulması j Kopyaların firma içinde ve müşterilere dağıtımı Şekil. 1 Temel Kalite El Kitabı Hazırlanması Şeması Kapyalann dağıtım için hazırlanması Bu çalışmada El Kitabınıza koymanız gereken önemli konuların koymamanız gereken zayıf noktaların listesini sağlayacaktır. Eğer firmanız, özel bir amaç için mesela ISO 9000 sertifikası için El Kitabı hazırlıyorsa, bu konuda yayınlanmış rehberler olup olmadığını da kontrol etmelisiniz. Örneğin, eğer El Kitabınız ISO 9000'e uygun olacaksa size yardımcı olabilecek 2 kaynak vardır; ISO 9000 Kalite Standartları, Uygunluk El Kitabı ve ISO 9000 Kitabi; Genel Uygunluk ve Sertifikasyon Rehberi. ADIM-2 : Yapı Planı Hazırlayın Çeşitli Kalite El Kitaplarını inceledikten sonra, yeni adım, El Kitabınızın yapısını planlamak ve yönetimin, onayını almaktır. Aşağıda birçok yoldan bir kaçı anlatılmaktadır: El Kitabının ilk harfini yazmadan önce, (herşeyden önce), El Kitabının ana hatlarını, içerik tanımını ve faydalarını içeren bir teklif geliştiriniz. Bu teklifi Kalite bölümüne dağıtınız ve bu konudaki görüşleri almak ve tartışmak için bir toplantı ayarlayınız. Bu aktiviteyi firmadaki her bölüm ile gerçeklestiriniz. Bu formu bölümlerdeki her çalışana vermek durumunda değilsiniz, yalnızca firmanın çalışma sistemini iyi bilen anahtar kişilere vermeniz yeterlidir. Herkesin fikrini ve düzeltmelerini birleştir- ' Bir Kalite El Kitabı aşağıdaki özellikleri taşımalıdır: 1. Müşterinin ilk göreceği şey, El Kitabının görüntüsü olacağından, El Kitabı düzgün olmalı ve göze hitap etmelidir. Kapağı sizi açmaya ve içindekini okumaya teşvik et- melidir. Grafik bir tasarımda kullanılabilir. Mesela, yarı-ıletken üreten bir üretici büyük bir devre resmi üzerinde, istatistiksel proses grafikleri, kılçık diyagramları ve insan silvetleri kullanılabilir. Yaratıcı olunuz. Kapak dayanıklı olmalıdır. Plastik kaplama veya şeffaf ünilex gibi malzemelerle kaplanabilir. Eğer kaplamanız çekici ve dayanıklı ise doğru yönde hareket ediyorsunuz demektir. 2. El Kitabının metinleri yüksek çözülünürlüklü (lazer baskı kalitesi) ve okunması kolay font ve büyüklükte olmalıdır. Mesela "Times", 14 punto gibi. Buna ek olarak, El Kitabı sayfanın yalnızca bir yüzüne basılı olmalıdır. Kelime hatalarının önlenmesi amacıyla bir kelime işlemci veya gramer kontrolcu kullanılması iyi olur. Bu El Kitabını devamlı geliştirecek ve güncelleştireceksiniz. Bir kelime işlemci ile değişiklikler kolayca yapılabilir. 3. Kalite El Kitabınızın biri "İçindekiler" sayfası olmalıdır. Burada konu başlıkları ve sayfa numaraları verilmelidir. 4. El Kitabı şirketin bir şartnamesi olduğu için her sayfada şu bilgiler yer almalıdır: Şartname numarası, doküman adı, sayfa numarası, toplam sayfa numarası, uöküman revizyonu, ve firma ismi. Firma logosunu veya amblemini her sayfaya eklemekte etkileyici olacaktır. 5. Kalite El Kitabı firmanın Kalite politikasını içermelidir. Bunun için firmanızın Gn. Md. Yrd. veya Kalite direktöründen, en son onaylı versi- 36 Sayı : 426 - Mühendis ve Makina Hl
KALİTE VE YÖNETİM yönünü almalısınız. Bu politika Gn. Md. tarafından uygun bulunmuş olmalıdır. Eğer Kalite politikası bu zamana, kadar oluşturulmamışsa, siz bir tane geliştirebilirsiniz. Taslak bir politika hazırlayınız ve yönetimin onayını alınız. Politika bir iki satırı geçmemelidir ve genel vizyonu vermelidir. Mesela "Değerli müşterilerinize hatasız ürünler ve eksiksiz kalite servisi sağlamak, firmanızın her çalışanının ilk ödevidir. Yönetim onayını aldıktan sonra Gn. Md.'den de yazılı bir onay alınız. 6. Kalite El Kitabı, Genel Müdür onayını içermelidir. Bu El Kitabını onaylayan otorite seviyesini göstermektedir. Eğer imza yalnızca Gn. Md. Yrd. veya direktörlük seviyesinde olursa, El Kitabında otorite eksikliği olur. Gn. Md. imzası ayrıca, kalitenin, üst yönetimden, en alt seviyeye kadar tüm yönetimce uygulandığını söyler. Bu önemli noktada kestirme yolları tercih etmeyiniz. 7. Kalite El Kitabı, amacını kısaca açıklayan bir önsöz içermelidir. Bu önsözde, firmanın uyduğu hükümet ve ticari standartlarda listelenmelidir. Önsözün kısa ve öz olmasına dikkat edin. Örneğin: "Bu WIDGE A.Ş. firmasının Kalite El Kitabıdır. İçeride, uygulanan kalite sisteminin sistematik ele alınışını ve yönetimin bu sistemdeki sorumlulukları verilmektedir. Bu doküman, burada bulunmayan gerekli detay bilgilerin bulunduğu diğer firma şartnamelerinin referanslarını da içermektedir. Bu Kalite El Kitabı, aşağıda listelenen idari ve ticari şartnamelere uygundur... " 8. Kalite El Kitabı, firmanın referans dokümanlarının listesini de içermelidir. Tartışmasız, her çeşit dokümanın referansını vermelisiniz. Bu bölümde, bu El Kitabını hazırlarken yararlandığınız tüm dokümanları gözden geçiriniz. Bir tablo halinde, doküman numarası ve adını vererek Kalite El Kitabına ekleyiniz. El Kitabınız için gerekli şartnameler, dokümanınızın ana çatısına bağlıdır. 9. El Kitabı, dokümanın ana çatısına bir tanıtım vermelidir. Bu tanıtım aşağıdakilerin kısa oluşumlarıdır: Firma, (üretim, hizmet ve yönetim adresleri dahil) Firmanın Kalite felsefesi ve çalışanlarca nasıl anlaşıldığı Kalite sisteminin firmaca nasıl yönetildiği. Bu kısım, Kalite bölümünün sorumluluklarını, oluşturulan takım ve komitelerin rollerini anlatmalıdır. Firmanın kalite planı. Kalite planını açıklayınız. Kimin yayınladığını ve ne sıklıkta güncelleştirildiğini veriniz. Kalite eğitim programları, çalışanlara verilen kalite eğitimini kısaca açıklayınız. 10. Kalite El Kitabı, firmanın genel prosedür ve pratiklerini veren kapsamlı ama açık bir ana çatıya sahip olmalıdır. Denetimciler bu bölüme özel dikkat gösterirler. Ana çatıda müşterinin aradığı kalite standartlarını ve gereklerinin çoğunun bulunması etkileyici olacaktır. Bölümler arası geçişler sürükleyici olmalıdır. Eğer bu zor bir iş gibi geliyorsa, haklısınız. Evet zordur. Burası en çok zamanınızı harcamanız gereken yerdir. Her Kalite El Kitabının yapısı farklıdır. Esnek olunuz ve firmanıza has ye etkileyici idealleri ekleyiniz. Metinde yazacağınız başlıkların bir taslağını hazırlayınız. Adım-2'de hazırladığınız yapı planı size başlangıç için iyi bir yerdir. Örnek taslaklar Mr. Juran'ın "Kalite Kontrol El Kitabı'nda veya askeri standart MILQ-9858'de bulunabilir. Konu başlıklarını tespit ettikten sonra, bu başlıklarla ilgili firma dokümanlarını belirleyiniz. Bu adımı yalnız başınıza yapmayınız, Kalite bölümünden ikinci müdürün yardımını isteyiniz. Dokümanları tespit ettikten sonra, üretim alanlarını isteyiniz. Dokümanları tespit ettikten sonra, üretim alanlarından yetkili kimselere de onaylatınız. Şimdi, dokümanın ana gövdesini yazmaya başlayabilirsiniz. Her konu şunları içermelidir: Amaç, açıklaması. Bu açıklamalar, uygun firma dokümanlarında bulunabilir. Kritik istekler. Kritik istekler, özel bir konunun geliştirilmesinde kullanılan özel prosedürlere gönderide bulunan isteklerdir. Çeşitli kalite başlıkları için amaç açıklamalar ve kritik istekler, Quality Analysis 4 Planning isimli kitapta verilmektedir. Kalite yönetimi başlıkları ile ilgili diğer örnekler TQM: Management Process for Quality Operations. Bir örnek olarak, eğitim konusunu ele alalım. Amaç açıklamalarında firmanızın neden çalışanlarını eğittiğini söylemelisiniz. Diğer bir deyişle eğitim aktivitelerin amacı nedir? "Bütün çalışanlar, harici profesyonel Kalite Kurumlarından, 8 saat eğitim alırlar. Bu programda, kontrol şemaları, kılçık diagramları, Pareto analizi... " gibi spesifik konulara girmeyiniz. Bunlar çok fazla detaydır ve ileride El Kitabınızı çok fazla revize etmenize neden olurlar. Daha iyi bir söylem şöyle olabilir "Firma genelinde Kalite bilincini oluşturmak amacıyla, her çalışan onaylı firma kalite eğitim programına katılır." Kritik istekler ise, detay konuların bulunabileceği dokümanlara gönderme yapar. Ayrıca bu konuda hangi bölümün, eğitim vereceğini, bu bölümün sorumlulukları, kayıtların nasıl saklanacağı gibi konulara da gönderme yapar. Ana yazının formatında, hangi paragrafın hangi bölüme veya alt bölüme ait olduğunu belirtecek biçimde bir numaralama formatı kullanın. Örnek verecek olursak: 3. Eğitim 3.1. Politika 3.1.1. Çalışanların kendilerinden beklenen görevleri yerine getirmeleri için gereken eğitimin verilmesi her bölümün sorumluluğudur. 3.1.2. Özel bir işlevi yerine getirebilecek eğitimi almamış kişilerin o işi yapmasına müsade edilmez. Mühendis ve Makina - Cilt : 36 Sayı : 426
KALİTE VE YÖNETİM Her başlık için en az iki alt başlık (veya paragraf) kullanılması iyi bir formattır. Böylece, el Kitabı hem okunması hem de gönderme yapılması kolay hale gelecektir. Dokümanda, karmaşık (kalabalık) gözükmesini engelleyecek kadar ama yeterli bilgi bulunmalıdır. Kolayca okunmalı ve anlaşılmalıdır. 11. Kalite El Kitabında firmanın organizasyon şeması bulunmalıdır. Bunun için bir yazılımın bilgisayarda bulunması, işi kolaylaştırır. İsimleri ve unvanları içermeyen, kolay takip edilebilir bir şema oluşturunuz. İsimler ve bazen de unvanlar devamlı değişmektedir. Bundan dolayı çok spesifik olmayınız, yalnızca yüksek seviyeleri içeren genel bir şema hazırlayınız. 12. Kalite El Kitabı, aynı zamanda firmanın kalite organizasyon şemasını da içermelidir. Firma organizasyon şemasında uygulanan kurallar burada da geçerlidir (No: 11). Kalite organizasyon şeması, firma organizasyon şemasından detay açısından farklı olmalıdır, çünkü zaten bu bir kalite El Kitabı olacaktır. Tüm bölümleri, grupları, timleri, liderleri, yani tüm kalite bölümünü tanımlayınız. Denetimcilere, denetim sırasındaki güncel isimleri yazabilmeleri için figürlerde yeterli boşluk bırakınız. Bu onların işini biraz kolaylaştıracaktır ve buda biraz artı puan demektir. 13. Kalite El Kitabı, firma dokümantasyonu ile hükümet ve ISO 9000 standartlarına bir çapraz referans içermelidir. Bu bölümde, hangi standartlar karşılığında, hangi firma dokümanlarını kullandığınızı listeleyiniz. Bu bilgiyi tablolar halinde veriniz. Denetimci, muhtemelen bir hükümet veya ISO 9000 standardını takip ediyor olacaktır. Firma dokümanlarını listelemek, araştırmayı kolaylaştıracaktır. Buradaki ana fikir, ihtiyacı olan kimseye firmanın anahtar dokümanlarına çabucak gönderme yapan güçlü bir dokümana sahip olmaktır. 14. Kalite El Kitabı, kalite terim ve kısaltmalarını içeren bir sözlüğe sahip olmalıdır. Farklı firma ve sektörler farklı terminoloji kullanırlar. Tüm firma ve sektör- özel terimleri listeleyerek en fazla iki cümle ile açıklayınız. Kısaltmalar için, her harfin neyi temsil ettiğini yazarak kısaca açıklayınız. ADIM-4 : Yönetimin Onayını Alınız Birçok firma dokümanı gibi, bu Kalite El Kitabını da çeşitli yönetim kademelerinde onaylatmak durumundasınız. Tartışmasız, dokümanınız onaylanırken çeşitli seviyelerde, değişikliğe uğrayacaktır. Eğer ADIM-2'de geri beslemeyi iyi şekilde yerine getirirseniz bu değişiklikler az olacaktır. Dokümanın son halini Genel Müdüre sununuz. Bu seviyede istenebilecek değişiklikleri tartışmak için bir toplantı düzenleyiniz. Genel Müdür imzasız bir El Kitabının bütünlüğü tartışılır. Her firmanın Kalite El Kitabı tek ve farklı olacaktır. Yeni Kalite El Kitabınız eskisine göre daha gelişmiş olacaktır. Bu dokümanı hazırlarken, firmanızın kalite organizasyonundaki aksaklıkları da görmüş olacaksınız. Bu kalite El Kitabını hazırlamanızın diğer önemli bir yararıdır. Müşterinizin tespit etmiş olabileceği, firmanızın kalite konusundaki zayıflığının yerini ve derecesini tespit edeceksiniz. Kalite El Kitabı, bir firmanın kaliteye ve müşteri tatminine verdiği önemin göstergesidir. Kapsamlı ve net bir Kalite El Kitabı, potansiyel müşterileri elde etmek için iyi bir araçtır. Bu El Kitabı, firmanızın nasıl iyi bir şekilde kalite prosedürlerini ve proseslerini planladığını, uyguladığını ve geliştirdiğini gösterir. ISO 9000 gibi standartların uluslararası pazarda bir zorunluluk olduğu düşünüldüğünde, iyi tasarımlanmış bir Kalite El Kitabının da bir iç gereğidir. KAYNAKÇA 1. Bureau of Business Practice. ISO 9000 Handbook of Quality standards and Complience (Englewood Cliffs, NJ: Pestice Hail, 1992). p. 134. 2. John T. Rabbitt and Pcter A. Bergh. The ISO 9000 Book: A Global Competitor's Guide to Compliance Certification (Whıte Plains, NY: Quality Resources, 1993). 3. J. M. Juran, Editör, and Frank M. Gryna Jr. ııssociate editör, luran's Ouality Control Handbook, fourth edition (New York NY: Mc Graw-Hill Book Co. 19881. pp. 6.40-6.45. 4. Militery Standard MIL-O-9858A "Quality Program Reguirements" 5. J.M. Juran and Frank M. Gryna Jr. Ouality Planinp & Analysis, second edıtion (New York QY: Mc Gravv Hill Book Co. 1980). 6. Richard S. Johnson, TQM: Management Processes f ör Ouality Operations (Milwawkee, VI: ASQC Ouality Press, 1993). Doğru İnsan Siz misiniz? Şirketinizin Kalite El Kitabını kim hazırlayacak! Bu kişi, firmanızda en az bir sene. ve sektörde en az üç yıl deneyimli olmalıdır. Aday kişi hükümete, ISO 9000 ve diğer ilgili standartlara aşina olmalıdır. Yazım yeteneği ve bilgisayar bilgisi önemlidir. Eğer kış'i bu konularda yetersizse, başka biri ile birlikte çalışmalıdır. El Kitabınızın, kapağında "Kalite El Kitabı" yazıyor olması, bunu illaki kalite departmanından bir kişinin hazırlamasını veya Kalite Bölümünün bu projeyi yürütmesini gerektirmez. Kalite bilinci, tüm firma genelinde var olması gerekir, bu yüzden El Kitabını yazacak kişi herhangi bir bölümdeki olabilir. Buna rağmen, El Kitabında daha çok kalite, prosedürleri ve prosesleri olacağından, birçok firmada bu görevi Kalite Departmanı üstlenmiştir. Cilt : 36 Say! 426 - Mühendis ve Makina