BİR KAMU POLİTİKASI ARAcı OLARAK İNTERNET KAFELER Mete YILDIZ * Özet: Vatandaşların İnternete erişimi, bugün dünyanın pek çok ülkesinde tartışılan önemli bir kamu yönetimi konusudur. Her ülke, kendi olanak/arı çerçevesinde vatandaşlarına İnternete erişme imkanı sağlayarak geleceğin küresel ekonomik, politik ve toplumsal şartlarında avantaj kazanmaya calışmaktadır. Bu yazıda, vatandaşların İnternete daha yaygın erişimi için Türkiye 'de İnternet kale/erin bir kamu politika aracı olarak kullanılıp kullanılamayacağı konusu incelenmektedir. Bu inceleme sonucunda İnternet ka/elerin, İnternet erişimine yönelik özel sektör odaklı bir seçenek olarak, kamu ve sivil toplum odaklı erişim seçeneklerine göre bir çok yönden daha üstün olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar Sözcükler: İnternete erişim, bilişsel uçurum, İnternet ka/eler, bilişim politikaları. GİRİş Bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) giderek artan bir oranda hayatımıza etki etmekte; bu gelişmenin yansımalan kendilerini ekonomide (e-ticaret), siyasette (e-demokrasi), toplumsal hayatta (sanal topluluklar), akademik alanlarda (İnternet ortamındaki akademik tartışma ve çalışma gruplan) ve yönetsel alanda (e-devlet) göstermektedirler. İnternet, gerek içinde banndırdığı bilgi ve iletişim olanakları (Web, e-posta iletileri, ftp, elektronik tartışma gruplan), gerekse ağ yapısından (ağ yapısı hakkında daha geniş bilgi için, bakınız Kaya Bensghir, 2000: 38-40) kaynaklanan zengin iletişim, adem-i merkezileştirme, şeffaflaştırma ve hesap sorma ve verme aracı olma potansiyeli ile kamu yönetimi alanı açısından parlak bir gelecek vadeden bir teknolojidir. Bu yazının ana eksenini Türkiye'de bireylerin İnternete erişiminin ne yolla artınlabileceği sorusu oluşturmaktadır. Yazı, bu konuya internete erişimin sunulması, yani sunum-istek (arz-talep) denklemindeki sunum yönünden yaklaşmaktadır. Hükümetler vatandaşlann İnternete erişimini birçok nedenden dolayı teşvik etmektedirler. İlk neden sosyo-ekonomiktir. Küreselleşme ve ekonomik liberalleşme dünyanın giderek daha çok sayıda bölgesini etkisi altına aldıkça, devletlerin uluslararası pazarlardaki rekabet edebilirliği de daha fazla önem kazanmaktadır. Kaliteli insan gücü yetiştirmek ve muhafaza etmek, rekabet gucünün Indiana Üniversitesi Kamu Yönetimi Doktora Ögrencisi. Amme idaresi Dergisi, Cilt 35 Sayı 2 Haziran 2002, s. 77-92.
78 Amme idaresi Dergisi önemli bir parçasıdır. Bilgi ve iletişim teknolojilerine, özellikle İnternete erişim, kaliteli insan gücü yetiştirmek açısından önemli kabul edilmektedir (Cronin, 1998; Hargittai, 1999; Weathersby, 1999). İkinci neden tamamen ekonomiktir. İnternet üzerindeki ekonomik işlemler giderek küresel ekonomi içinde daha fazla yer tutmaya başlamaktadır. Vatandaşların (veya ekonomi özelinde "potansiyel müşterilerin") İnternete erişimini artırmak ekonomik faaliyetlerin de artmasını sağlayacaktır. Buna ek olarak, İntemetin şirketlerarası ticari işlemlerde kullanımı ekonomiye ek bir dinamizm kazandıracaktır (Brookes ve Wahhaj, 2001; Harvard Business Review, 2000; Ullman ve Williams, 1996). Üçüncü neden siyasidir. Bilgi ve iletişim teknolojileri vatandaşlar ile devlet arasındaki kopukluk ve iletişimsizlik sorunlarının çarelerinden biri olarak görülmektedirler. İnternet yardımıyla kamu hizmetlerinin daha kaliteli, daha çabuk, daha yoğun katılımla ve 24 saat boyunca her an sunulabilir oluşu, bu teknolojiyi cazip kılmaktadır (Bikson ve Panis, 1999; Bimber, 2000; Nye, 1999). Fakat aynı zamanda İntemetin ticari yönde evrilmesinin vatandaş kavramını müşteri kavramıyla değiştirerek kamu alanını olumsuz yönde dönüştürme tehlikesi içerdiğini düşünenler de bulunmaktadır (Scammel, 2000). Dördüncü neden yönetseldir. İnternet kullanımının vatandaşlann yönetime katılımını artırma potansiyeli vardır (Bikson ve Panis, 1999; Lehr ve Lichtenberg, 1998). Örneğin İnternet, vatandaşlarla kamu örgütleri arasındaki iletişimi artırabilir (Kleinberg, 2000; Neu vd. 1999). Kamu örgütleri diğer kamu örgütleriyle, ve/veya sivil toplum örgütleri, özel şirketler, lobi grupları gibi diğer yönetişim aktörleriyle İnternet yardımıyla etkileşebilirler (Peled, 2001). Vatandaşlar diğer vatandaşlar ve vatandaş gruplarıyla İnternet yolu ile bağlantı kurabilirler (Dahigren, 2000; Gastil, 2000). Son olarak, İnternete erişim birçok gelişmiş ülkede bir tüketim normu haline gelmekte; giderek devletin halkına bedava veya hayli ucuza sağlayacağı bir kamu malı (public good) statüsü kazanmaktadır. Bu nedenle yakın gelecekte Türkiye'de de vatandaşlann devletten bu yönde beklentilerinin olabileceği beklenebilir. Yukanda sayılan nedenlerden ötürü, vatandaşların İnternete erişimini artırmak her devlet için öncelikli bir hedef haline gelmiştir. Bu amaca ulaşmak için devletin elindeki seçenekler İnternet bağlantısını sunanın kimliği (kamu sektörü, özel sektör veya sivil toplum) ve kullanıcı ölçeği (bireysel veya grup kullanımı) tarafından belirlenmektedir. Bu etkileşim sonucu ortaya çıkan seçenekler Çizelge ı 'de gösterilmiştir.
Bir Kamu Politikası Aracı Olarak Internet Ka/eler 79 ERİşİM SAGLAYICI Çizelge I. İnternete Erişim Seçeneklerinin Sınıflandırması Bireysel ÖLÇEK Grup Devlet Örnek: Kamu çalışanının kendi Örnek: Devlet okul ve kütüphanelerindeki ofisindeki kullanımı bilgisayar tenninalleri Özel Sektör Örnek: Evdeki kişisel kullanım Örnek: İnternet Kafeler Sivil Toplum Örnek: Sivil Toplum kuruluşu Örnek: Demek. vakıfve diğer sivil toplum Kuruluşları çalışanlarının bireysel kuruluşlarındaki toplu kullanıma yönelik kullanımı bilgisayar tenninalleri Sözü edilen seçenekleri değerlendirmek için kullanılacak ölçütler ise maliyet, yönetsel kolaylık (administrative feasibility), eşitlik (sayısal uçurum tartışması), ekonomik faaliyet üzerindeki etki (yeni iş alanları açma, mevcut iş alan ÖLÇÜTLER SEÇENEKLER Devlete Maliyet Çizelge 2. Ölçütler ve Seçenekler Yönetsel Kolaylık Eşitlik Mülkiyet Yapısı Devlet-bireysel Yüksek Düşük Düşük Kamu Mülkiyeti Devlet okul ve kütüphaneleri Bireylerin bilgisayarları özel Yüksek Düşük Yüksek Kamu Mülkiyeti Düşük Yüksek Yüksek Özel Mülkiyet Ekonomik Faaliyete Etki Düşük Düşük Yüksek Sosyal Kontroll İçerik Kontrolu Yüksek Yüksek Düşük İnternet Kafeler Düşük Orta Yüksek ÖzeiM. Yüksek Düşük Toplum Sivil grup larını kapatma vs.), kullanılan bilgisayarların teknik kapasitesi, kullanıcılarca ziyaret edilen İnternet içeriğinin kontrolüdür. Sonuçlar Çizelge 2'de gösterilmiştir. Sivil Toplumbireysel Düşük orta Düşük ÖzeiM. Düşük Düşük Düşük Orta orta ÖzeIM. Düşük Düşük Bu süreçteki ana oyuncular ise merkezi ve yerel yönetimler olmak üzere ka mu örgütleri, bilişim sektöründeki özel şirketler (yazılım, donanım, araştırma geliştirme), İnternet kafe sahipleri ve işleticileri, bilgisayar kullanıcıları, sivil toplum örgütleri temsilcileridir. Söz konusu ilişkiler ise Çizelge 3'de incelenmiştir.
80 Amme Idaresi Dergisi TARAFLAR SEÇENEKLER Devlet-bireysel Hükümet (Merkezi Yönetim ve Yerel Yönetimler) -Çok masraflı -Devlet kurumlarının işleyişini aksatabilir Çizelge 3. Taraflar ve Seçenekler Yazılım ve Donanım Endüstrileri -Büyük bir pazar İnternet Kafe Sahipleri -Müşteri sayısını ve kazancı azattabilir. Sivil Toplum Kuruluşları (STK'lar) -Kamudaki işleri aksatabilir. Devlet okul ve - Çok masraflı -Çok büyük -Kafelere -Daha eşitlikçi, isteyen kütüphaneleri -Yasal birpazar seçenek olur, müşteri sayısını düzenleme ihtiyacı ve kazancı azaltabilir. - Uzman eleman ihtiyacı -İçerik denetlemesi yaygınlaşabitir. herkes bedava veya ucuza İnternet kullanabilir. -STK'lar uzman eleman saatayabilir. Bireylerin özel bilgisayarları İnternet Kafeler -Yasal düzenlemeye gerekyok -Yasal düzenleme ihtiyacı -Denetçi ihtiyacı -Çok büyük bir pazar -Çok büyük bir pazar -Müşteri sayısını ve kazancı azaltabilir. - Müşteri sayısını ve kazancı çoaaltıc. -Maddi imkanı olanın erişimi olur, eşitsiz. -Daha eşitlikçi, kaynakları sınırlı olan da İnternet kullanabilir. -Uzman eleman ihtiyacı -Yasal düzenleme ihtiyacı Sivil Toplum -Yasal -Büyük bir - Kafelere -Daha eşitlikçi, STK bireysel düzenlemeye pazar gerekyok seçenek olur, müşteri sayısını ve kazancı azaltabilir. üyeleri kullanabilir. -Uzman eleman ihtiyacı -Düzenleme ihtiyacı Sivil Toplum - Yasal -Çok - Kafelere -Daha eşitlikçi, pekçok grup düzenleme büyük bir seçenek olur, kişi bedava veya ucuza ihtiyacı pazar müşteri sayısını İnternet kullanabilir. -Denetçi ve kazancı -Uzman eleman ihtiyacı ihtiyacı azaltabilir. -Yasal düzenleme ihtiyacı Her ne kadar bu çalışmanın amacı, Türkiye özelinde kamu karar vericilerinin bakış açısından İnternet kafelerin vatandaşlann İnternete erişimini artınnak a maçlı bir kamu politikası aracı olarak kullanılıp kullanılamayacağını araştır-
Bir Kamu Politikası Aracı Olarak Internet Ka/eler 8 ı mak:sa da, çalışmanın yöntemi ve bulgulan, başka gelişmekte olan ülkeler için de kullanılabilecek niteliktedir. KAVRAMLAR Herkese Erişiml Hizmet "Herkese erişim" (Universal access/ service) ilk kez ABD'de 1907 yılında AT &T şirketinin tepe yöneticileri tarafından telefon hizmeti bağlamında kullanılmış olup, şirketin o zamanki temel ereği olarak halka sunulmuştur (Mueller, 1999: 353). Ortaya atılmasını izleyen yıllarda bu uran (slogan) AT&T'nin izin belgesi (lisans) anlaşmalan ile diğer küçük telefon şirketlerini bünyesine katmasını ve böylece bir yandan telefon sisteminin uyumunu gerçekleştirirken, diğer yandan da şirketin piyasadaki tekelinin eleştirisini önlemiştir (Preston ve Flynn, 2000: 92). 1934 tarihli İletişim Yasası'ndan sonra bile "herkese hizmeti erişim" kavramı bugünkü eşitlikçi anlamından yoksun, "her müşteriye makul bir fiyata, kaliteli, güvenli ve aynmcılıktan uzak bir hizmet sunma" anlamını içeriyordu (Smythe, 1981: 145). Dolayısıyla "herkese hizmeti erişim" fikri sadece hizmetin fiyatını ödeyebilecek müşterileri kapsayacak şekilde anlaşılıyordu. Kavramın günümüzdeki eşitlikçi şekli 1960'lar ve 1970'lerde geliştirilmiştir (Bar ve Riis, 2000: 100). Y ıııar geçip de telefon sahibi olmak bir lüks olmaktan çıkıp herkesin paylaştığı bir tüketim nonnu, bireyi kamusal alana bağlayan temel bir toplumsal gereklilik haline geldikçe, herkese telefon hizmeti götürememek de demokratik rejimin bir başansızlığı olarak görülmeye başlanmıştır (Preston ve Flynn, 2000: 96). 1994 tarihli Amerikan Uzakiletişim (Telekomunikasyon) Yasası da yukanda sözü edilen mantıktan hareket ederek "herkese erişim/hizmet" kavramının anlamını İnternet gibi yeni teknolojileri de içine alacak şekilde genişletmiştir (Drake, 1995). Tarihsel bağlamda "herkese erişim/hizmet" yönündeki çabaları mantıklı kılan nedenler 1) eşitlik ve toplumsal refah kaygılan (hizmetin ücretini herkesin karşılayabilmesi) ve 2) durağan ağ dışsalıklannın (network externalities) yararlandır (iletişim ağına erişimi artırarak ağın değerini çoğaltmak). Bugün ise ü çüncü bir neden daha ortaya çıkmıştır: Bu kavramın gelişmeyi teşvik eden potansiyeli (Bar ve Riis, 2000: 99), yani dinamik ağ dışsaıııklan. Diğer bir deyişle, herkesin erişebildiği bir ağ yapısının deneme ile öğrenmeyi ve dolayısıyla gelişmeyi teşvik ettiğine inanılmaktadır (Bar ve Riis, 2000: 103). Sayısal (Bilişsel) Uçurum (Digital Divide) Sayısal uçurum, çok yönlü ve karmaşık bir kavramdır. Birçok değişik düzeyde ve çerçevede tanımlanabilir. Çok basit olarak, "farklı toplumsal gruplann İnternet benzeri bilgi ve iletişim teknolojilerine farklı düzeylerde erişimi sorunu" olarak açıklanabilir. Kavram daha derinlemesine incelendiğinde ise sayısal
82 Amme Idaresi Dergisi uçurumun tanımı, bireylerin! grupların arasında bilgiyi ve teknolojiyi kullanarak hayatlannı zenginleştime ve kolaylaştırma yönündeki dengesizliği ifade eder. Sayısal uçurum, ulusal ve uluslararası çerçevelerde irde leneb ilir. Ulusal boyutta incelendiğinde donanım, yazılım ve bilgiye erişim açılanndan ikiye bölünmüş bir topluma işaret eder. Uluslararası bağlamda ise gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında bilgiyi üretme, kullanma ve bilgiye erişim alanlanndaki farklılıklan içerir. ABD'de bilişsel uçurumun iki yakasını birbirinden ayıran unsurlar bireylerin ve topluluklann coğrafi konumlan, gelirleri, eğitim seviyeleri, ırkıarı ve hanehalkı özellikleri olarak belirlenmiştir (Bikson ve Panos, 1999: 31-41; Neu vd. 1999: xxii). Amerikan Ulusal Uzakiletişim ve Bilgi İdaresi (National Telecommunication and Information Administration, NTIA) bu ülkedeki bilişsel uçurum ve bu alanda kaydedilen gelişmeler hakkında hemen her yıl bir rapor yayımlamaktadır (Bu raporlann Web adresleri için kaynakçaya bakınız). Her ne kadar bu raporlar bilişsel uçurum sorununda genel bir iyileşme yönünü işaret ediyorlarsa da, Güney Amerika kökenliler (Hispanics), zenciler, yaşlılar, az eğitimli ve az para kazanan gruplar gibi toplum kesimlerinin bilgiye erişimi hala yetersiz düzeyde seyretmektedir. Küresel bağlamda bilişsel uçurum konusu yoğun bir araştırma ve tartışma konusu haline gelmiştir (Robinson, 2001; Rodriguez ve Wilson, 2000). Türkiye'deki duruma bakıldığında toplumun sadece %12.3'ünün evinde kişisel bilgisayar sahibi olduğu, evlerdeki bilgisayarlardan İnternete erişim oranının ise %7'de kaldığı görülmektedir (Göker, 2001). İNTERNET KAFELER Net kafeler, sanal kafeler, sörf istasyonları olarak da adlandınlan İnternet kafeler, bilgisayarı ve/veya modem bağlantısı olmayan bireylerin para karşılığı sınırlı bir süre için İnternete erişimini sağlayan ticari işletmeler olarak tanımlanmaktadır. Bu yerlerde İnternete erişim dışında, bilgisayar oyunları oynatmak da önemli bir kazanç kapısıdır. İnternet kafeler bilgisayar sahipliğinin ve sürekli İnternet bağlantısının ö nemli bir maddi kaynak gerektirmesi sorununa pratik bir çözüm olarak dünyanın dört bir yanında yaygınlık kazanmıstır. Giderek kendi başına bir sektör haline gelen bu olgu, dünya çapında en hızlı büyüyen hizmet kollarından birisi haline gelmiştir. Bu yüzden Reinhardt (2001: 13) İnternet kafeleri "İnternet erişiminin McDonald's'ları" olarak adlandırmaktadır. İnternet kafelerin yaygınlık kazanması, bu kafelerde erişilen içeriğin kontrolü sorununu da beraberinde getirmiştir. Birçok ülke İnternet kafeler yoluyla e rişilen Web sayfalarını denetim altında tutmakta, bu amaçla ya kafeleri kapatmakta ya da faaliyetlerini sınırlamaktadır. Örneğin Çin, 2001 Temmuz ayında
Bir Kamu Politikası Aracı Olarak Internet Ka/eler 83 ülke çapında 2000 İnternet kafeyi kapatmış, 6000 kafenin de faaliyetlerini yeniden düzenlenrnek üzere durdurmuştur (CNN, 2001). Benzer şekilde Mayıs 2001 tarihinde İran'daki 1500 İnternet kafeden 400'ü kapatılmıstır (NUA Internet Surveys, 2001). Wakeford (1999: l80)'a göre İnternet kafe; "İnternetin makinelerle ve/veya yiyecek ve içeceklerle zaman öldüren insanlar için üretildigi ve yorumlandıgı bilişsel dönüşüm mekanlarıdır". Wakeford İnternet kafeleri birbirleriyle kesişen üç halkanın ortasında yeralan teknokültürel sistemler olarak görmektedir (Bakınız Şekil i). Bu üç kesişen halkadan birincisi sanal dünyalar (İntemete erişildiğinde etkileşilen görsel ve yazınsal alanlar), ikincisi uzmanlık alanları (İntemete erişim ve İnternet gezginliği için gerekli teknik bilgiler), üçüncüsü ise çevrim alanlarıdır (İntemetin sıradan insanlar için üretildi ği ve yorumlandtğı alanlar) (Crang vd., 1999: 17-18). Şekil ı. Döniişüm Mekanı Olarak Internet Kareler Sanal Teknik Sanal Alanlar Sosyo-kültürel Kaynak: WakefQrd, /99: /8/. İnternet kafelerin kullanım nedenleri kişilerarası iletişimden (e-posta, chat) mesleki gelişime (sanalortamda iş arama), eğlenceden (bilgisayar oyunları,
84 Amme Idaresi Dergisi İnternet gezginliği, müstehcen sayfalan ziyaret) akademik kuııanımlara (eğitim kurumu araştırma, çeşitli yazılımlan kullanma) ve teknik kullanımlara (çıktı alma, tarama) uzanan geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Bu mekanlar sadece sanal iletişim olanaklan değil, diğer kafe kullanıcıları ile birebir sosyalleşme imkanlan da sunmaktadırlar (Kalyon, 2000; Miller ve Slater, 2000: 72-79, Reinhardt, 200I: ı 3). Örneğin Dabrowska (200 ı )'nın naklettiğine göre Yemen' de kadınlar normal kahvelere giremezken İnternet kafelere gitmeleri garipsenmemektedir. Musatov'un (200 ı) da gözlemlediği gibi: "İnternet kafeler bireylerin toplumsal ve b ilişsei ihtiyaçlannın bir bileşimini tatmin etmektedirler". İnternet kafeler konusunda dört önemli yönelim gözlemlemek olanaklıdır: Birinci olarak şu anda daha çok küçük ölçekli ve aile işletmesi niteliğinde olan bu mekanlar giderek İnternet kafe zincirleri şeklinde dikey bütünleşme eğilimleri göstermektedirler (Bowes ve Wentz, 2000; Spangler, 2000: 46). Böylesi bir gelişme şu anda İnternet kafe pazanna hakim olan küçük boy işletmeleri ortadan kaldıracaktır. İkinci yönetim ise İnternet kafe zincirlerinin İnternet hizmeti sunuculan (ISP) ve içerik sunucularla birleşerek yatay bütünleşme eğilimi ortaya koymalandır (Sairoong, 200 ı). Üçüncü yönelim İnternet kafe hizmetlerinin giderek artan oranda birörnekleşme ve yasal düzenlemelere maruz kalmalarıdır (Africa News Service, 2000; Göker, 200 i; The Star, 2000). Dördüncü yönetim ise bazı İnternet kafelerde kullanılan yeni bir işletme modelidir. Bu modele göre istek (talep) arttıkça ve kafenin koltukları doldukça, yani yeni gelecek müşteriler için kalan yer azaldıkça saatlik erişim fiyatı artınımakta, tersi durumda fiyat azaltılmaktadır (McAııister, 200 i; Reinhardt, 200 I). İnternet kafeler yasal statüleri ve sunduklan hizmetler açılarından, örneğin daha çok İnternet bağlantısı veya bilgisayar oyunu imkanı sunan kafeler olarak, alt gruplara ayrılabilirler (Şardan, 2000). Bu gruplandırma işlemi sonrasında farklı gruplara farklı türde yasal düzenlemeler yapılabilir. TÜRKİYE'DE İNTERNET KAFELER İnternet kafeler, 1990'lann ikinci yansında başta turistik mekanlar olmak üzere tüm Türkiye'ye yayılmış (Cansever, 2000; Kudat, 1999), köylere bile İnternet kafeler kurulmaya başlanmıştır (Başçiftçi, 2001). Günümüzde Türkiye' de bulunan kayıtlı 4472 İnternet kafe 'içkisiz istirahat ve eğlence yeri' adı altında ve içkili yerlerle birlikte aynı yönetmelikle düzenlenmektedir (Evren ve Göker, 2000; Göker, 200 I; Solmaz, 1998). 200 i yılının ilk üç ayında bu 4472 İnternet kafeden 600'ü (neredeyse %ls'i) hakkında bölücü, ahlak dışı ve kumar içerikli Web sayfalarına ulaşım sağlamak, küçük yaşta müşterileri kabul etmek, bilgisayarlarda kullanılan yazılımlarda telif hakkı gözetmemek gibi nedenlerle cezai işlem uygulanmıştır (Göker, 200 I).
Bir Kamu Politikası Aracı Olarak Internet Kaleler 85 Mevcut düzenleme İnternet kafeleri üçe ayırmaktadır: Birinci grup "eğitsel kafeler" olarak tanımlanabilecek şekilde eğitim-öğretim kurumlannın, kütüphanelerin, kamu kurumlannın, derneklerin, sendikalann ve benzeri kuruluşlann İnternete erişim bölümlerini kapsamaktadır. Bu gruptaki mekanlar ticari amaçla çalışmamakta; sadece kendi çalışanlanna hizmet verdiğinden dolayı yönetmelik kapsamına girmemekte ve denetlenmemektedirler. İkinci grupta ticari amaçla işlethip sadece İnternete erişim olanağı sağlayan, bilgisayarlarında oyun oynatılması yasak olan kafeler vardır. Üçüncü grubu oluşturan kafeler ise yine ticari amaçlı ama sadece oyuna yönelik yerlerdir. Üçüncü grupta aranan, eğitim-öğretim yerlerine en az 200 metre uzakta olma şartı, ikinci grup için aranmamaktadır (Göker, 2001). Emniyet Genel Müdürlüğü'nce 26 Mart 2001 tarihinde yayımlanan ek bir genelge ile ikinci gruptaki kafelere girişte yaş sının kaldınlmış, üçüncü gruptakilere girişteki yaş sının ise 15'ten 12'ye çekilmiştir. Ancak 18 yaşından küçükler yine velisiyle veya velisinin yazılı izniyle bu mekanlara girebileceklerdir (Göker, 2001). Bu düzenlernelerin getirdiği kuralların nasıl uygulanacağı ve denetleneceği ayn bir tartışma konusu olup bu yazıda incelenmeyecektir. Yukanda bahsedilen ve benzeri yasal düzenlemeler, basında sıkça çıkan İnternet kafelerin olası yarar ve zararlan hakkındaki tartışmalan akla getirmektedir. Bir yanda İnternet kafelerin müşterilerince, özellikle sanal sohbet (chat) sonrası işlenen başkalanna rahatsızlık verme, saldın ve hatta cinayet gibi suçları anlatan haberler görmek olanaklıdır (Oürol, 2001; Sever, 2001; Tamer, 2000). Öte yandan özellikle çocuklann İnternet kafelere gidişini engellemenin sonuçsuz kaldığı; yine de ailelerin cocuklannın İnternet kafelerde gezindikleri Web sayfalarını ve bu mekanlarda harcadıklan zamanı sıkı kontrol altına alması gerektiğini vurgulayan; böyle kontrollü bir kullanırnın cocuklann karar verme yeteneklerini geliştireceğini savunanlar da vardır (Çuyar, 2001). DEGERLENDİRME İnternet kafeler şu an Türkiye' de ağırlıklı olarak bir eğlence ve zaman öldürme aracı olarak algılanmakta ve daha çok çocuklar ve gençlere hitap etmektedir (Şahin, 2000). Oysa ki bu kafeler gerekli sınıflandırma ve yasal düzenlemeler yapıldığı takdirde her yaştan vatandaşın kendilerine yararlı bilgilere ulaşabilecekleri birer bilgilenme mekanına dönüşebilirler. Türkiye' de kişisel bilgisayar sahipliği düşük oranda olduğu için vatandaşlann önemli bir bölümüne İnternete evinde kendi bilgisayanndan erişme yolu kapalıdır. Devlet okulları ve halk kütüphaneleri gibi kamusal mekanlar da İnternet erişimini teşvik etmek için gerekli kaynaklardan yoksundurlar. Devlet okullarında öğrenci olmayanlann kullanabileceği bilgisayar terminalleri mevcut değildir. Türkiye genelindeki 1486 kütüphaneden sadece 23'ünde (%1.5) İnternet bağlantısı vardır (Güçlü, 2001), bunlann da
86 Amme Idaresi Dergisi ancak 22'si vatandaşlara İnternete enşım hizmeti sunmaktadırlar (Bu kütüphanelerin bir listesi için, bakınız Çizelge 4). Söz konusu kütüpheneler, çok sınırlı kaynaklarla hizmet sunmaya çalışmaktadırlar. Bu kütüphanelerde çalışan bir kütüphanecinin bir İnternet tartışma listesine gönderdiği iletideki anlatımıyla: "Kurumsal kimliği ile Internete bağlı olan tek halk kütüphanesi Polatlı Halk Kütüphanesi (www.polatli-hk.gov.tr). Telefonla bağlı kütüphaneler var ama sayı sürekli değişiyor. Bizim hizmetimiz tamamen bağışlarla yürütülüyor. Nereye kadar dayanınz bilemiyorum". Nitekim yukandaki iletide sözü edilen halk kütüphanelerinde İnternete hizmeti maddi yetersizlikler nedeniyle Haziran 200 ı'de son bağlanma bulmuştur. Çizelge 4. İnternet Bailantısına Sahip Halk Kütüphaneleri SAYı İSİM/YER BAGLANTI ÖZELLIGİI ADRESi 1 Polatlı tlçe Halk Kurumsal Bağlantı 2 Adnan ötüken tı Halk dial up 3 Kütahya tı Halk dialup 4 tstanbul Kartal İlçe Halk dial up (akyuz@polatli hk.gov.tr) 5 Merzifon İlçe Halk Dial up (merzifonhalk@superonline.com) 6 Konya tı Halk dial up 7 Sivas lı Halk dial up 8 Kastamonu tı Halk dial up 9 Bursa İl Halk dial up 10 İçel tı Halk dial up II Aydın İı Halk dial up 12 AfYon tı Halk dial up ı3 Van İl Halk dial up 14 Niğde İl Halk dial up ı5 Yenimahalle ilçe Halk Dial Up (yenimahallehk@superonline.com) ı6 Çanakkale tı Halk dial up 17 Karadeniz Ereğli İlçe Halk dial up 18 Bartın Ulus İlçe Halk dial up 19 Isparta tı Halk Kütüphanesi Dialup 20 Çorum tı Halk Kütüphanesi Dial Up (corumilhalk@superonline.com)
Bir Kamu Politikası Aracı Olarak Internet Ka/eler 87 21 Kadıköy Aziz Berker ilçe Halk. Kütfiphanesi Dial Up (azizberker@weezy.com) 22 Denizli Honaz İlçe Halk Kütüphanesi Dial Up (honaz kutuphane@yahoo.com 23 İzmir Foça İlçe Halk Kütüphanesi Dial Up (focakut@yahoo.com) Kaynak: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürluğü. 27 Mart 2001 tarihinde [htlp:/iwww.kutuphanelergm.goıı.trl] Adresinde Erişiimiştir. Kamu calışanlarının İnternete işyerlerindeki bilgisayarlardan ulaşması ise, çalışma disiplinini ve verimliliği etkileyebilecek ölçüde çalışanların dikkatinin dağılmasına neden olabilmektedir. Son olarak, sivil toplum kuruluşlarının kendi üyeleri dışındaki vatandaşlara İnternet erişimi sağlama yönünde gözle gorülür bir çabası görülmemektedir. Her ne kadar İnternet kafeler, vatandaşlara daha yaygın İnternet erişimi sağlamak için tek seçenek gibi gözüküyorlarsa da, bu işlevi şu andaki yapıları ve mevcut yasal düzenlemelerle gerçekleştirmek mümkün değildir. İlk sorun, İnternet kafelerin sınıflandırılması ve bu sınıflar çerçevesinde birörnekleştirilmesidir. Gerçi yukarıda bahsedilen mevcut düzenlemeler bir sınıflandırma getirmiştir, ama bu yazıda bahsedilen türden bir sınıflandırma şu anda bu kafelere gitmeyen her yaş grubundan insanları da İnternete bağlanmaya teşvik edecek, İnternet kafe sahiplerini de bu gelişmeye özendirici önlemleri barındıran bir sınıflandırmadır. Örneğin devlet, sadece oyun oynatan ve genel olarak çocuk ve gençlere hitap eden "oyun kafelerinden" yüksek oranda, sadece İnternete erişim olanağı sağlayan kafelerden orta derecede, İnternete erişimde müşterilerine yol gösterip yardım eden ve onları eğitim, kişisel gelişim benzeri Web sayfalarına yöneiten, orta yaş ve üstü insanları hedef alan kafelerden ise az vergi alabilir ya da hiç almayabilir. Bu düzenlemeleri uygulamak için polis yerine, bilişim konularında uzman sivil denetçiler kullanılabilir. Bu denetçiler belediyelere, sivil toplum örgütlerine veya okul-aile birlikleri gibi örgütlenmelere bağlı olabilirler. İkinci sorun, İnternet kafelerde ortaya çıkan müstehcen Web sayfalarına girişin denetimi ve küçük yaştaki kafe kullanıcılarının engellenmesi gibi disiplin sorunlarına nasıl çözüm getirileceğidir. Bu konuda da yine uzman sivil denetçilerden yararlanılabilir. Üçüncü ve en önemli sorun ise bir kere geniş toplum katmanlarının İnternete erişimi sağlandığında, bunun ne gibi bir yarar ve artı verilecek yanıttır. İNTERNET ERİşİMİNİN ETKİLERİ değer yaratacağı sorusuna Türkiye' de İnternet kullanıcıları hala toplumun orta-üst ve üst kesimleriyle, eğitimli bir azınlıkla sınırlıdır. Her ne kadar bilgisayar fıyatları ve İnternete bağlanma ücreti giderek düşüyorsa da İnternet erişimi, ekonomik sıkıntılarla boğuşan milyonlarca Türk ailesi için bir öncelik değildir. Diğer bir deyişle,
88 Amme Idaresi Dergisi İnternete erişim, telefon bağlantısı gibi toplumsal bir gereklilik ve tüketim normu haline gelmemiştir. Buna ek olarak, toplumun geniş kesimleri İnternete bağlansa da bu toplumsal erişim sivil toplum hareketleri benzeri demokratik bir örgütlülük hareketi yaratmadıkça İnternet teknolojisinin genel etkisi sınırlı olacaktır. Diğer bir deyişle, eğer İnternet bireyin devlet ile ilişkileri (e-devlet) ve diğer bireylerle olan ilişkileri (sivil toplum örgütlenmesi) alanlannda etkin olarak kullanılamazsa, sadece ekonomik ilişkiler (e-ticaret) ve sanal eğlence akımlanndan ibaret kalacaktır. İntemetin karar alma süreçlerine katılımı artırdığı durumlarda bile, söz konusu katılımın niteliği, bireylere gerçek anlamda bir tercih hakkı verip vermediği incelenmelidir. Sorulması gereken temel soru, İnternet teknolojisinin bireylere ve gruplara daha fazla sosyoekonomik güvence, fırsat ve kabiliyet sağlayıp sağlamadığıdır. Bu soruya verilen yanıt evet bile olsa, yine de hatırda tutulmalıdır ki teknoloji, bireylerin hayatlannı zenginleştiren süreçlerin sadece bir tanesidir; diğer süreçlerle (eğitim, aile hayatı, vs.) dengeli bir şekilde kullanılmalıdır. Türkiye'de bireylerin, özellikle gençlerin İnternete erişiminde sadece oyun, chat gibi eğlence amaçlı etkinlikler önemli bir yer tutmaktadır (Dündar, 2001). Eğlence odaklı kullanımın yararları ve zararları hakkında değişik görüşler ortaya atılmaktadır. Örneğin İnternet kafelerde oynanan bilgisayar oyunları, bu oyunlann kullanıcılar için yararsız olduğundan, takım ruhunu geliştirdiğine; insanı rahatlattığından, kişiliği olumsuz etkilediğine kadar birçok iddiaya konu olmaktadır (Avcı, 2001). İnterneti eğlence amaçlı kullanmanın etkisi ne olursa olsun, kullanımları eğlence odaklı olan bireyler, İntemetin sunduğu ekonomik, eğitsel, toplumsal ve politik seçeneklere görece ilgisiz kalmaktadırlar. Eğlence odaklı kullanımın kişileri daha "ciddi" kullanım alanlanna hazırlayan bir ilk adım olduğu iddia edilebilir. İnsanlann İnterneti yoğun olarak kullanıp, bu teknoloj inin sunduğu geniş seçenekler yelpazesini daha iyi kavradıkça eğlence odaklı kullanımlar azalmasa da, diğer kullanımların artacağı umulabilir. İnternet kafeler hakkındaki diğer bir eleştiri de bu mekanların daha çok çocuk ve gençlerce kullanıldığı, müşteriler arasında orta yaş ve üstü kişilerin azınlıkta kaldığıdır. Bu, haklı bir eleştiri olmasına rağmen, olumsuz bir durum olmayabilir. Bir araştırma (Kraut vd., 2000) çocuk ve gençlerin diğer aile üyelerinin teknoloji ile tanışması ve haşır-neşir olması sürecinde kilit roller üstlendiklerini ortaya koymuştur. SONUÇ İnternet kafelerin Türk insanının kendini geliştirmesi yönünde ciddi bir yardımcı olabilmesi için bazı ciddi adımlann atılması gerekmektedir. İlk olarak insanlara İntemetin sunduğu olanaklar yelpazesi açık ve net olarak anlatılmalı, ve bu kullanım alanlannın değerlendirilmesi teşvik edilmelidir. İkinci bir sorun ise İnternetteki Türkçe içerik yetersizliğidir. Eğer İnternette insanlann hayatını
Bir Kamu Politikası Aracı Olarak Internet Kaleler 89 kolaylaştıracak ve zenginleştirecek içerik bulunabilirse, kullanıcılar da daha istekli hale geleceklerdir. Üçüncü sorun, devletin İnternet politikalannı detaylı olarak planlama ve toplumla paylaşma gerekliliğidir. Bu politikalar demetinde daha fazla altyapı (uzakiletişim ve bilgisayar donanımlan), daha fazla katılım (bireysel erişimden çok grup erişimini teşvik etme), daha fazla insani kapasite (geleceğin bilgi toplumu için gerekli insan gücünü hazırlama), daha fazla içerik (yerel görüşleri, haberleri, kültürü ve ticareti İnternete taşıma), daha çok yaratıcılık (teknolojiyi yerel ihtiyaç ve fırsatlarla uyumlu hale getirmek), daha fazla işbirliği (devlet, özel sektör ve sivil toplum kururrılannın kendi içlerinde ve aralannda bilişim konulannda diyalog kurmak ve ortak akıl üretmek), daha fazla maddi olanak (bilişim toplumunun oluşumunu parasalolarak desteklemek için yaratıcı yollar bulmak) olmalıdır (UNDP, 1999: 7). KAYNAKÇA Avcı, Ümran (2001), "İnternet'teki Şiddet çocuğu Etkiler mi?", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/200 1/06/22/gunceVgun08.html, 22.06.200 i) Bar, Francois ve Munk Riis, Annemarie (2000), "Tapping User-Oriven Innovation: A New Rationale for Universal Service", The Information Society Dergisi Herkese Erişim Ozel Sayısı, Cilt 16, Sayı 2, s. 99-1 08. Başçiftçi, Dalça (2001), "Koca Köy Sanal Alemden Koptu", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/200 1/02/22/yasamlyas05.html, 22.02.2001). Bikson, Tora K. ve Panos, Constantijn W. A. (1999), Citizens, Computers and Connectivity: A Review oftrends, Santa Monica, CA: Rand. Bimber, Bruce (2000), "The Study of Infonnation Technologyand Civic Engagement", Political Communication, Cilt 17, s. 329-333. Bowes, Elena ve Wentz, Laurel (2000), "Like a Virgin", Advertising Age, Cilt 71, Sayı 49, s. 1-3. Brookes, Martin ve Wahhaj, Zaki (2001), "The Economic Effects of Business to Business Internet Activity", National Institute Economic Review, Cilt 175, s. 95 111. Cansever, Y. Ziya (2000), "Özalp'e İnternet Geldi, Terör Gitti", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/2000/03/10/yasamlyas03.html. 10.03.2001). Crang, Mike; Crang Phil ve May, Jon (1999), "Introduction' Crang, Mike vd. (Ed.) Virtual Geographies: Bodies, Space and Relations, London: Routledge, s. 1-20. Cronin, Blaise (1998), "Infonnation Professionals in the Digital Age", International Information & Library Review, Cilt 30, Sayı 1, s. 37-50. çuyar, Neslihan (2001), "İnternetten Soğutmayın", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/200 1/0 1/21/yasamlayas.html, 07.04.2001). Dabrowska, Karen (2001), "Yemen's Internet Future", Middle East, Sayı 311, s. 50.
90 Amme Idaresi Dergisi Dalılgren, Peter (2000), "The Internet and the Democratization of the Civic Culture", Political Communication, Cilt 17, s.335-340. Drake, WJ. (1995), (Ed.) The New Information Infrastructure: Strategiesfor U.S. Policy. New York: Twentieth Century Fund. Dündar, Can (2001), "Gençler Nasıl Rahatlıyor?", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/2001/06/19/yazar/dundar.html, 19.06.2001). Evren, Aslı ve Göker Gamze (2000), "E Tipi İnternet Cafe", BTNet, (http://www.btnet.com.tr/haberler/haber.aso?hbr=3182. 25.07.2001). Gastil, John (2000), "Is Face-to-Face Citizen Deliberation a Luxury or a Necessity?" Political Communication, Cilt 17, s. 357-361. Göker, Gamze (2001), "İnternet Kafeşantan", BTHaber, (http://www.bthaber.com.tr/haber.phtml?yazi id=1500000004, 16/04/2001). Güçlü, Abbas (2001), "37. Ağlama Haftası", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/2001/03/27/yazar/guclu.html, 27.03.2001). Gürol, Nezih (2001), ":» Sım.. Ben 'Chat' Sapığınız", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com/200l/02/11/yasam/ayas.html.l 1.02.2001). Hargittai, Eszter (1999), "Weaving the Western Web: Explaining Differences in Internet Connectivity among OECD Countries", Telecommunications Policy, Cilt 23, Sayı l0/ı 1, s. 701-720. Heintze, Theresa ve Bretschneider, Stuart (2000), "Infonnation Technologyand Restructuring in Public Organizations: Does Adoption of Infonnation Technology Affect Organizational Structures, Communications, and Decision Making?", Journal ofpublic Administration Research and Theory, Cilt 10, Sayı 4, s. 801-830. Kalyon, Süleyman (2000), 4'Özgürlük Sanal, Yasak Gerçek", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/2000/03/27/yasam/yas08.html, 27.03.2000). Kaya Bensghir, Türksel (2000), "Bilgi Toplumu Bakanlığı Kuruluşu Üzerine: Mekanik Bir örgüt mü?", Amme Idaresi Dergisi, Cilt 33, Sayı 3, s. 33-62. Kraut, Robert; KiesIer, Sara; Lundmark, Vicki; Zdaniuk, Bozena; Scherlis, William ve Mukhopadhyay, Tridas (2000), "Troubles with the Internet: The Dynamics of Help at Home", (http://homenet.hcii.cs.cmu.edu/progress/helpdesk.html, 30.04.2001). Kleinberg, David (2000), "A Federal E-government Report", Public Manager, Cilt 29, Sayı ı, s. 59. Kudat, Beliz (1999), '4Her Köşe Başında İnternet Cafe", BTNet, (http://www.btnet.com.tr/haberler/haber.asp?hbr=1486, 25.07.2001). Lehr, William ve Lichtenberg, Frank R. (1998), "Computer Use and Productivity Growth in U.S. Federal Government Agencies, 1987-92", The Journal ofindustrial Economics, Cilt 46, Sayı 2, s. 257-279. McAllister, J. F. O. (2001), 4'Easy All Over Europe", Time, 23 Temmuz 2001,Cilt 158, Sayı 3. Miller, Daniel ve Slater, Don (2000), The Internet: An Ethnographic Approach, New York: Berg.
Bir Kamu Politikası Aracı Olarak Internet Kaleler 91 Mueller, Milton (1993), "Universal Service in Telephone History: A Reconstruction", Telecommunications Policy, Cilt 17, Sayı 5, s. 352-369. Musatov, Andrey (2001), "Net Cafes: A Chance To Surfand Snack", The St. Petersburg Times, 13 Şubat 2001. Neu, C. Richard; Anderson, Robert H. ve Bikson, Tora K. (1999), Sending Your Government a Message: E-Mail Communication Between Citizens and Government, Santa Monica, CA: Rand. Nye, Joseph S. Jr. (1999), "Information Technologyand Democratic Governance", Kamarc~ Elaine C. ve Nye Jr., Joseph S. (Ed.), Http://democracy.com? Governance in a Networked World, Hollis NH: Hollis Publishing Co, s. 1-18. Peled, Alon (200 ı), "Centralization or Diffusion?" Administration and Society, Cilt 32, Sayı 6, s. 686-710. Preston, Paschal ve Flynn, Roderick (2000), "Rethinking Universal Service: Citizenship, Consumption Norms and Telephone", The Information Society Dergisi Herkese Erişim Özel Sayısı, Cilt ı 6, Sayı 2, s. 91-98. Reinhardt, Andy (2001), "The McDonald's ofnet Access?", Business Week International Edition, Sayı 3740, s. 13. Robinson, Scott S. (2001), "Rethinking Telecenters: Knowledge Demands, Marginal Markets, Microbanks, and Remittance Flows", On the Internet Elektronik Dergisi 'İnternet ve Gelişmekte Olan Ülkeler' Özel Sayısı, (http://www. isoc.orgl otilarticles/040 l/robinson.html, 02.05.2001). Rodriguez, Fransisco ve Wilson, Ernest J. (2000), "Are Poor Countries Losing the Information Revolution?" Dünya Bankası 'ıin InfoDev Programı için Yazılmış Makale, (http://www.bsos.umd.edu/cidcmlpapers/ewilsonlwor1dbank/, 28.04.2001). Sairoong, Dhamacharoen (2001), "Jakfree.com Launches Cafe Program", Nation, 16 Şubat 2001. Sever, Sabri (2001), "Bir 'Her Chatçinin Eti Yenmez' Vakası", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/2001/0l/20/yasamlyas04.html. 20.01.2001). Scammel, Margaret (2000), "The Internet and Civic Engagement: The Age ofcitizen Consumer", Political Communication, Cilt 17, s. 351-355. Smythe, Dallas (1981), Dependency Road: Communications, Capitalism and Consciousness and Canada, Norwood, NJ: Ablex. Solmaz, Hüseyin (1998), "Bilgi Çağında Bu Kafa!", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/1998/12120lhaberlhab03a.html. 20.12.1998). Spangler, Todd (2000), "Cafe Colossus", Inter@ctive Week, Cilt 7, Sayı 49, s. 46. Şahin, Banu (2000), "Tatilde İnternet Keyfi", Milliyet Gazetesi, (http://www.mimyet.com.tr/2000/02/10lhaberlhab03.html. 10.02.2000). Şardan, Tolga (2000), "İnternet Cafelere Yeni Düzen", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/2000/03/06lhaberlhab07.html, 06.03.2000). Tamer, Meral (2000), "Kavga Sanal, Cinayet Gerçek", Milliyet Gazetesi, (http://www.milliyet.com.tr/2000/11113/yazar/tamer.html.13.1 1.2000).
92 Amme Idaresi Dergisi Ullman, Darrell A.ve Williams, Steve (1996), "Using Technology to Stimulate Rural Economic Development Activity", Economic Development Review, Cilt 14, Sayı I, s.ı4~16. Wakeford, Nina (1999), "Gender and the Landscapes ofcomputing in An Internet Cafe", Crang, Mike vd. (Ed.) Virtual Geographies: Bodies. Space and Relations, London: Routledge, s. 180~201. W eathersby, George B. (1999), "You've Got the Power". Management Review, Cilt 88, Sayı 1, s. 5~6. "Business Chronicle Hammering Internet Cafes" (2000), The Star, 17 A~tos 2000. "China Shuts Down 2000 Net Cafes" (2001), CNN, (http://www.cnn.com/200 I/TECHlinternetl07120/china.internet.reutl, 25.07.2001). "Crackdown on Cybercafes in Iran" (2001), Nua Internet Surveys, 15 Mayıs 2001. "The Future ofcommerce" (2000), Harvard Business Review, Cilt 78, Sayı 1, s. 38~39. "Regulators To Move in on Illegal Cyber Cafes" (2000), Africa News Service, 1 Ağustos, 2000. National Telecommunication and Information Administration (NTlA) Bi1işsel Uçurum Raporları, (http://www.ntia.doc.gov/ntiahome/digitaldivide/, 28.04.200 ı). United Nations Development Program (UNDP) İnsani Gelişme Raporu (1999), Globalization with a Human Face, (http://www.undp.orglhdro/99.htm. 05.01.2001).