MEDYA ETiGi Dtrc.Dr. naeida Cinman $im$ek* MarmarailetiSim A- ciri$ 2001 vrlbasrnda artrk geride btrakmrg oiacafrmrz 20' yiizyrl, diinvanrn varoluqundan bert, en nlzll f"fis"n yi.izyri iinvantna sahiptir' En t,tiitit ielismeler ulaqrm-iletiqim alanrndi olmu9, televizyonun getlrdiei sosval deligmelere, internettn vjdi Eer teknoloii harikalannr n getrroigl ioqptcr. yenilikler eglik etmigtir ve etmekteolr. Ttirkive, kitle iletigimi alantnda' geligmig tilkelerdeki yenilikleri.di'iniaoitcl "Oiger geliqmekte olan tilkeift;; qol tiic""takip-ederel.< bu alanda Eafr goktan yakalamtg; hatta vaprlan- yatrrrmlarrn sabit sermaye initivett6ri bile kargrlanmrgur' Soru sudur... Acaba Ti'irkiye, kitle ilettiit vo da daha genel bir ifadeyle tleiiiiti ter.nnlojisinde sahip.oldulu ilerlemevi, ileiiqim alanrnda kaliteye J., iii" it. t"g*it edebilmiq midir? Cluoo ittifakla "haylr" geklinde olacaktri. Gerek giirsel, gerekse yaztlr bastn, halen ig1nde bulundufu Yozlaqma ortamrndan stynlamamtqfir' * M.U. Iletiqim Fakiiltesi Bu vozlasma sadece Ti'irkiYe'Ye 6zeu d6 deliidir ve Batr i.ilkelerinde- [i"t"ovunin da benzer problemleri vardtr. 6zel televizyonlann yaygtllasmastyla "ratlng" kaygtst, ya -d-1 "tirai rekabeti" temel problemi teqht eder"ken, medyanrn poptiler ktilttirel hazzr doyurma amactyla btr -genel. vozlaqmi igine girdigi gdzlenmektedir. Sorun (izel televizyonlann clo- geligmig, ardrndan devlet luquyla ielevi zvonlari onlarla rekabet ieine sirerek, ilkelerinden tzvizler vermeie baslamrslar, gazeteler de, Yazllr Lastnin en Onemli temsilcileri olarak. gdrsel medya karqrsrnda varhk ifadi edebilme-k iein,-boyah basrnr ttiretmiglerdir.
Marmarailetisim Gtintim{iz dtinyasrnda.kapiralizmi n etyi zaferi.,.,,para kazanma kaygrsr_ ru-en cinemli gaye, bilgiyi ise ancak i,u amaca hi*nei "Gn o'arag ola- ;H"?:,tJ:t-eve devam ettikse, hu durumun degigmejite koray orma- "Mtiqteri her zaman hakhdrr." zihniyetiyle hareket eden medy z, ur_ trk topl um salrasma i$re"ina"" iiyo"o'",."r.ro,o **;fi;, izleyicilerin ii i:#jj#cutann ulgenistne #;;;,o".rr. ]rei;il.#; islevine a!rr_ Yrtar rince prenses Diana'yr iili.ime.g6tti gilendili r_en papanzzirer konunun (imaj;i tieili;voir"..,halkrn Kcirfbz Savasrnr oa frndrk '_ - ff ;t t#fiek i zl em em ii m iv'oit t n"ur' ty. r'f Ji;;fi ;i:ek ratrn gi al- B -.AZETELER, isrnvr,rri ve 'ARI GAzETECirir Gcirsel basrnrn kitleler tizerinde daha etk'i oldulu ispatranmre or_ Tsu pi'likp,vaah basrn oit ".*ililtft;i,i.?;dii yaah basr_ nm en rinemli unsuru gazetelerdir. Gazetecilik haklanda eserleri oran Alman prof. Dovifat,,Zeituns wissenschaft" (ikrisar gur"t"iil idriiligro",,,gazete en tazeakttialitev-i, en genie sahada ve en-lasa ririnou nir.r"o*,..iffi.;lemekteydi. (cevat Fehmi Baskurt, c.i"i..irir. oersreri, 2.b., ir.ikrisar Faktiltesi Gazerecilik Enstiilisti. Vuy,nf o"',1ril"u"f., 1967,,.g.) Gazetelerin bu nitelikleri inrernet y"..u..li-rl'"tistir rtu.itir^.v1i ;,( ;;ry"na u!raflh',x'ffalien belirli bir kitle ieiiiearete "k;;"il, *ie"iir,n" zbtr ge_ Gazetecilik Enstitiisii. hocaranndan ti,nlti yazar cevat Fehmi Bagkurt, gazeteterin bir " fabrika" ot d u!un; ;; ;,-h-u#i;;d;i,.;n r zamanda sosyal bir miiessese olup "hatk Efkant'lryi g.intimtiz deyieiyre,,kamuo_ yu" yararhlrm belirtmeictedir.(ibid-,,j. ro_i]j-'^'s! uvjrerr Sosyal bir kurum olan gazetenin d6rt temel iglevi ',a- haberleri ver_ mek, b - rifretmek, rer.kit e[nek, oogru voru.gorie,o"t,-, -i1ur.it gegirt_ mek, d - ilan igin, dorayrsryra ti.arililtisadi ve srna inkigaf rgrn mi.isait zemin remin etmek"tir yararagd.e.(iuij., s. I l) Gazetelerin kamuoyu tizerinde etkisi 6yle ormugtur ki, Bagkurt: Krnm harbi esnasrnda Ingiliz askerlerini yenen Rus kuvvetleri delil, rngitiz iaqe ve ikmal servisidir'"deyip m'cadele agan, kabineyi deviren Times bir gur"i" iai. Megrutiyetin ilk yrlla'nda sadrazam - Kamil paqa'yr istifaya zorlayan, sonradan kemeler mah_ i.izerinde mtiessir.olmaya kalkrqan adliye naz'rna kargr Hiiseyin "Molla cahit imzah ve Bey selam ediyor." ser levhah yazr ile hilcuma gegip bu ciiretiarllrn rjnijnij "Tanin" alan bir gazete idi. 292
Marmnralletisim Milli miicadele aylarca ve aylarca miiddet isminin altrna "Yunanistan yrkrlmaldrr'" diye maneet koyarak grkan, bdylece miicadele azminin daima uyantk durmasrna yardrm eden Yunus Nadi'nin "Yeni Gi.in"ti bir gazete idi' demektedir.(ibid., s. 10) Krsa tariheeye delinirsek... 1793'ten itibaren istanbul, izmir, Mtsrr'da Fransnca"ve (Tlirkge - ArapEa) grkmaya baglayanlar say-llma-zsa, ik ;;"rc.i2 I 83 l'de yair1q.tr-astay-11 latvim-i-vekavil$1 ye..t,!t3nrofun emriyle grkmr{tri. (ibid.; s.zs). ts+o'ta churchill isimli bir In- ;iti;, iiki;itii ftulin" yuoormrytaceride-i Havadis'i grkartm$tr. (ibid.)' Fiur-i*O"n'yardrm almadan v-e tamamen Tiirkler'ce 1860'ta grkanlan ilk s zeteteriiiman-r Ahval olup, 1870 SOnraSl ga;zele Ssyrlnl artml$tlr' flbta. i. O don"* gazetelerinin ijnem li toplumsallaqtrrma hizmetleri suniufuno bilivoruz]1876'da I. Meqrutiyet ilan edilmiq, ijnemli meqruqy_et ""i"if*t cihsmalannr istibdatf kadar siirdiirmiigler, sonra gdrevi II' ilrleqrutiyei'in -hiir basrn mensuplanna devretmiglerdir' Dtinvada 1870-1914 arasrnda basm alantnda tig sima dikkati gek- *"tt"d"it, iskog asrlh Amerikah James Gordon Bennett, Macar asrllt Amerikah Puliizer ve Amerikah Hearst.(ibid., ss. 68-70) 1835'te Bennett, nerede bir insan toplulufu varsa adamlanm olaya.,-borsa, balo, tiuotrcr. konser ve kiliselere so'i<uyor, ve Newyork Herald aqk ytiziinden intimt edenlerden, bir baloda iki erkelin birbirini tokatlamasrna, zengin ogiunfo fakir krzrn'evlilifinden, hastasina Ylnhlilag Ye.r.en doktora kadar plpiiler haberlere yer veriyordu. (ibid., s.69) Skandallar,gazete *ityl: iarinda yer aldrkga gikayeiler artryor, aml lilaj d.a viikselivordu.(ibid.) fl"nn"tt', Amerikan sansasyonel gazetecilifin alemdarr oldu. (ibid.'s. itl) t883't" Newyork World'ti satrn alan Pulitzer de sansasyona btiyiik ijnem vermistir.(ibia.) Bu gazetede gafuean ve sonra b_abastntn San Fransisko'daki Examiner adh gazetesinin baqrna gegen Hearst, sansasyonel ropdrtailarla tirajr mtitemadiyen ytikseltmig; I 895'te Newyork'a lioip, Mornrng Journal'i satrn almrg ve Newyork Journal yapmiettr (ibid.,ss.70-7 I ) 1897'de Hearst, Amerika'nrn Ki.iba igin ispanya'ya savag ilan etmesini sallamak igin kampanya agmigtrr. (ibid_.,s.71) ispanyollann haksrz yere hipsettikleri bir Kiibah krzrn serbest brrakrlmasr igin diplomatik yollar neticesiz kaltnca, bir adamrnt Havana'ya yollamrq ve ktzt Newyork'a kagrrttrrmrgtrr. (iuio.) Bu ti.ir hadiseler yaratlp tiraj arttrrma_ydniemini segmigtir o 0a...(iUiO.) Ktiba igin agtrfr kampanya, sonunda savaem grkmasrna neden.olmug ve Hearst'iin agtlel bu yol, "sarr gazetecilik' olarak anrlmrgtr (ibid.,ss.7-72) Bu, rezalet, miistehcenlik, santaj ve cinayetin istisman kelimeleriyle (jzetlenebilir. (ibid.,s.72) ingiltere'de Daily Mail'i grkaran Alfred Harmsworth ve karde;i Harold (Lord Northliff ve Lord Rothermere), Daily Express'i satrn ahp geligtiren Max Aitkin (Lord Beaverbrook) da aynr yoldan gegmiglerdir.(ibid., ss.73-14) 293
Marntnra iletisim c. GUNUvTUznT SANSASYoNEL BASIN Bdylece sansasyoner gorllll gerigtigi ve popiiler ki.ilriirer talepler dofrultusunda yayginlag tr!r g (rriil riekiedir. Medya etilinin deligik b.yutran vardrr. sansasyonel haberrere agrr_ lft vermek baeka gey, riigvet-hediye kabur.tr"t t,isr.^j.toi..,,ergin'in anlattlerna grire, l99l'de Amerika'da The wall Street Jour_ nal'rn bir muhabiri glt N"it Barksky, "Foreman i"ryn"ia agrr siktlt 9,,*i T ugt ". igin, organi,zgsylln u gereptteqtire; D"";f t.;i p,tan 1 000 USD delerinde hediye bir bilet atrr.-itgingtir ti, miri Jfi;; tottiresen Trump'la ilgili haberler de, gazetede d"aima. riir,np i""ulunou uzman_ lagmrg olan Barksky imzasrlla grkmaktadr. Barks'kt;.;;a*" sonra da el es ri rel b ir vazr vavr nranrnca.l* p p, lve*y"*:il;r;t' ;"^i* i bi r mtil a_ katia B*rksL;,'iitital edip. hediy. r,ii"ioiote;ili;, ii,,; Woii'st.""t lou._ nzrl'in onun hakkrnda soiu$turma agmasl girektigini.tivi"i. Amerikan basrnr.kl'stl. Edit6r, muhabirin bileti hediy. or*"ut gtt;;yip kabul etmesini hatah bulur. Trump'un beklediei kendisi"hakl;ao yairlan olumsuz yaalara son.verr]m"liygi Gaziteci bileti kabuiei-ig, ancak yf9.:li'":iltltl!: yine de mriihie sekilde el"$d;ilglii. f-s".o,it E.t.; ''B,.sln Ahlakr konusunda Amerika'dan drnekler ve Ttirk Basrn'rnda"clu_ rum", Yeni riirkive, Medya 6zel sayrsr I, yir t; s;t; rrtevrtil- Ekiml996)) ^. Ygdyo ahlakrna bil diler {a1_r boyura Serdar Turgut de[inmektedir. Biri Newyork, di!eri_ washrngt.n'dan iki kovulmi;6;,d;; s(iz konu_ su... Newyork'un Daily Ngws-ga_zetesinin editi;rti peiri nam ill, sekiz ayda g(irevden ahnmrgtrr. oysa iekiz ay rince gcireve getiriloigindc. her_ kes...nun,.\e.wyork post karer.srnda hizla ti."j toyt"?en noiry News,a Piivyt canhhk gerirecelini diietinmiiettir. Halk, ledikodu haberlerine bayrlmaktadr ve Post bu konuda bir numaradrr. pete HamJr ise, ciddi haberlere alrrhk vererek- tirajr arttrracalrnr sanmaktadrr. S"riiio" tinlii ve zengin ins anlar ya$a,m?5t*. ve s r radan lgg ilerin hayatrnr bkumak delil, meghurlann y3$amryla ilgili hayal kurmak istemekiedirler. parron, ciiai gazetecilile. *g"!tk veren, bu nedenle ilk icraatr gazetenin dedikodu yazarlanndan birini igte_n-grkarmak olan ve gazeteyjtiraj kaybettiren editorii i$ten.grkalmllqr. washington'da ise, New R-epubtrc acitr haftahk clerginin editdri.i Michael5"1ly,. sekiz ayhk editorltilti boyunca Clinbn y6- netimine kargr gayet elegtirel bir rurum iginde oldugu igin, dergiye di:narni?p de. getirdigi halde,-"taraflr siyasi yayrn"la iuglanarak-igine son verilmietir. Turgut, Amerikan basmrnrn, patronlann bu mtidahalelerinin lgrgyg varacaemr o giinle_rde hayli tartrgtrlrnr yazmrgtr. (Serdar Turgut, "Iki Kcrvulma Olayr" - "Medya'dan Medya'ya Kiigesi, Gazete pazarl 14 Eyli.il 1997) 294
; ;;;r*-^r#f#ff'j' 1994'r1e kurulan RTUK'iin. kurulugundan sonraki,2,5 ytl iginde t3tt/gigolve daha ziyade telefbrrla gelen gikayetlerinin ddk1imti 56yledir. $ikayet konusu l. Kiqilik haklarrna aykrn yayrn 220 2. Genel ahlak ve aild yapr^srria aykrn yaym 131 3. Biili.ictiliik ve giddete terivik edici ylyrn 47 4. Cocuk ve genilerin ruhsal geliqimini olumsuz etkileyici 30 5. at;p u. Gt tlp hakkrna siygrirzhk 16 ;. A""tkau" d.*ot totik ilkeldre aykrn yayrn 5 i. uoti,i, olaylarrn do!ru aktanlmamast 5 8. Mahkeme i.aran olriadan suqlayrcr yayrn Toplam 45tr Kaynak. Yavuz Krr, "Medya Ter6rii-Kamu_oyl1-olu;turma veya ofoeuio*uma" Yeni Ttirkiye, lvti:dya Qzel Sayrsr I,Y112, Sayr II (Eyltil - Ekim 1996), s. E. YASAL QERQEVE Medyamn tehdit ettifi kigilik haklarr acaba hangi yasalarla korunuyor'l Kiqilik haklan, uluslar arasr hukuk bakrmtndan 1950 tarihli AvruPt in.on iiatfarr Siizleqmesi (md.8), 1948 tarihli insan Haklan Evrensel e.;onno*.si (md. i, I2), i929 tarihli Cenevre S(izleEm_e_si (md.2,3,71-7;jitt; M"d"ni u" Siyaii Haklar Hakkrnda BirleEmrg-lvlilletler Andlag- *uir.iqso tarihli Roma Konvansiyonu, 1969 tarihli Sal lgse Paktl giiiii"sltti anlaqmalarla kuunmugtirr... (Fikret ilkiz, " Ki$ilik Haklan ve i{oiuir*og -6iel Yagam- Gazetecilikl ", Ye n i Ttirkiye, Medya o zel Sayrsr I, Ytl 2, Sayr II, (Eyltil - Ekim 1996), s.339) 1989'da Avrupa Konseyi'nce kab.ul edilerek imzaya agtlan.ve 1993'te yiirtirltile giren "Aviupa Srnrr_Otesi TV Siizlegmesi", Ttirkiye tarafindin ise l992de imzalanarak 1994.'ten itibaren baflayrcr duruma g"friqtii. (Ertan Karasu, "Avrupa_Srnrr. Otesi TV Spz,leqmesi ve lulgdyu i,hlokr", ieni Ttirkiye, Medya Ozel Sayrsr I, Ytl 2, Sayr II (Eyltil - Ekim 1996),s.147) Program hizmetlerinin insan Onuru ve haklanna saygr olmast, pornografilgermemesi, rrkgrhk ve giddeti ktiriiklememesi, genq ve gocuklarr{ fizlki- zihni- ahlaki geligim ini zedelememesi, gergek haber ve do!ru _ sunumla 6zgi.ir kanaatlerin olugumuna imkan sallamast, oevap ve diizeltme hakkrna iizen gdstermesi, toplumun tjnemli haberlerden haber-
Marmnrailetisim dar edilmesi <inerilmig ve aynca reklamlann da uyacalr karrplar ortaya konulmuerur. (ibid.) yayrnci bu kurallara uymahdir. Gazetecinin uymasl gerekli kurallar ise, r993'te Avrupa Konseyi Parlamenrosu'nca lespi t.erilmigtir. g.yle r.i,-or"tr"l il;; ;" kanaar ke_ sinlikle birbirinden ayntacak, tratreioogrut,ig" r"y,t ;lliiitr"n sonra ra_ ra{srz. bir.gekilde yayrnranacak, haber {+sltg] t uri"iin igeriiini yansrra_ cak, dedikodu ve sdyrenti ile haber uiruiiirie [an$u;h;;;.aktrr. Sub_ jektif yorumlar dahi, gergekleri saklama veya.saptlrma amacr m$lmayacaklardrr. Haber ve yorumlarrn isrismar.ioltmesi.;;;-rl-yi., ;ilr;; arurrma ve reklam gelirlerini Eolaltma hedefi gridulme-vjcektir. Basrn pat*)nla.,!4kt gergekleri -dfrenme hikkrna fi ;*"i "riikie'nin bilin_ cinde olacaklardrr. B asrn, " deir okrasi " nin " m edio[iuri ; y -' uil;t; - leqimr).dciniiqmesi gibi bir gayeye rattip orruyoc?1i,. dl"t""ihaberi ilginq bir hali sokmak igulgarirrtinuyo.ik,.hufi, s.irilii,oi.,n-"t amacryla *f.lj mayac ak 1.' l : t'. G aze tec i m as u m iyet ka;i n;; m ;^s ayg, g i;s tere_ cek' ozel hayatl yayrn konusu yapmayacakirr. Kamu gdrevliiiri"ve nomik eko_ gevrelerle itigkilerini, rn'.ii"r.iiulrmsrzhlrru v-e rarafsrzhlrnr ze_ delemeyeg.ef.titeii_a93rracak, gahsi itibar-ve etkifrtit.ugiuruvo gahgma_ yacaktr.(ibid., s. 148). _ Ozetle, Avrupa IqFr"Ji parlamenrerler Meclisi,nin l993,te yayrnla_ drlr "G_azerecilerin Etik Kurallan " hakkrno"ti i ziiiuyiii'rouriyerer', ilel003 ^sayrh^ "eciztim Tasarrlarr", onemli birer idrma;."di[:;;, op.cit.,s.350). Avrupa Kop.eyi.{nlarrm. ve B'gi ordrlueu Bildirg;i ::?.119?",5llli:Jyq:7-md.si,kitle iletisim atan-rndak-i mes'ieki orgriiiei g.rlytg go^nuuu ahrak srandartlannrn konuldu!una dikkat gekmekiedir. (Ibid.,s.352). ',9.1:l Hayata S-ayq.Hakkr" k.nusunda 22-23 Mavrs l967,de Kufrvli..ul{.. h.ukukgularr biraraya gelmiglerdir ve kongre (orrrlo., arasrnda f:.:lll:^ti,,:me, gdzerteme ve baskr altrnda tutma harekerleri, geref ve naysryete yonehk tecavtizler vs. 6zel hayata miidahale olarak belirlenir_ I:1, :?t:_1" ve telgraf muhaberelerinin binlenn'"ii,-"i"t-tr*ik gd;i;; ve drnleme crhadanmn kullanrlmas\ gazete muhabirleri ve dilelistihba_ rat^11r9^lglyta taciz vs. unsurlar da kapsama ahnmr$dd; iill;., ss.349-350)..anayasamrz'a_gelince-.. ozel hayatrn gizliligini 20. Md., konut dokunulmazh!-rnr 21. Md., haberlegme htirriyltini ise 22. Md. dtizenlemigtir. 28' Md', "Basln hiirdtir, sansiir edilemez." der. srnrn ise, 26.,"i7. Md. gergevesindedir. 26. Md.,.diigtinceyi agrklama ve yayma hiiniy-iine dairdir ve devlet srrlannrn, baekalannrn lohret ve hiklinrun,rjzel ve aile hayatlannrn, meslek srrlannm vs. korunmasr amacryla slrur eetirilebilecelini vazetrnektedir. (!982 Anayasasr, a. g. maddeliri). Anayasa yarusrra TCK, Basrn Kanunu gibi yasalarda da kieilik hak- 296
Marmrtra iletisim lanyla ilgili maddeler oldulu gibi, iizel hukuk da, Medeni Kanun, Borglar Kanunu gibi alanlarda, sriz konusu haklan korumaktadrr.(ilkiz, op. cit., s340) 1950'de yayrnlanan 5680 sayrh Basrn Kanunu, 16. Md. ile basrnda cezai sorumlulufu dtizenlemigtir. 32. Maddeye gdre,intihar vakalarr hakkrnda haber gergevesini a$an ve okuyucularr tesir altrnda brrakacak mahiyette olan tafsilat ve vakaya mi.iteallik resimlerin yayrnlanmasr yasakur. Aykrilft durumunda,l00 liradan 1000 liraya kadar a[rr para cezasr uygulanacaktrr. (29.11. 1960-143).33. maddeye grire, kanunen evlenmeleri menedilmig kimseler arasrnda cinsi mtinasebetlere dair yazrlann, TCK'nrn birtakrm maddelerinde yanh ci.irtimlere mtiteallik yazrlann yayrnlanmasr halinde, maldurlann hi.iviyetlerini agrklayrcr maiumat ve resimlerin, l8'den kiigtik sug fail ve maldurlanrun htiviyetlerini agrklayrcr malumat ve resimlerin neeri yasaktrr. Bu yasala aykrrr davranrqrn cezasl, iig aya kadar hapis, 10-30 milyon arasr afrr para cezasrdrr. (l r.s.1988-344). L994'te yaymlanan 3984 sayrh Rd.-TV Kurulug ve Yayrnla+ Hakkrnda Kanun'a gelince...4. md., yayrn ilkelerini ele almrqtrr. Onemli birkar; tanesi gdyledir: a- TC'nin varhk ve bafrmsrzhlma, Devletin tilkesi ve milletiyle bcillinmez bi,itiinliieiine, c- Anayasa'nrn Genel Esaslar krsmrnda yer alan ilkelere, demokratik kurallara ve kigi haklanna, d- Genel ahlak, toplum huzuru ve Tiirk aile yaprsrna, f- insanlarm rrk, cinsiyet, sosyal srnrf veya dini inanglan nedeniyle krnanmamasr ilkesine, g- Toplumu giddet, tercir, etnik aynmcrhla sevkeden ve toplumda nefret duygulan oluqturacak yayrnlara imkan verilmemesi ilkesine aykm olmamak; j- Kigi ya da kuruluglan elegtiri srnrrlan rjtesinde ktigiik dligtiriici.i, aqalrlayrcr ve iftira nitelili ta$lyan yayrn yasaklanna, m- Qocuklann ve genglerin fiziksel, zihinsel, ruhsal ve ahlaki geligimini olumsuz etkileyecek yayrn yaprlmamasl esasma, n- Aksi yargr karanyla kesinlegmedikge, hig kimsenin suglu olarak ilan edilemeyecefi ilkesine uygun olmak suretiyle yaprhr. 3984'iin 25. Md.si yayrnlarrn metniyle ilgilidir. BaEbakan veya 96- revlendireceli bakan, ancak milli gi.ivenlik ve.kamu di.izeni bozulma gerekgesiyle yaylnl durdurabilir. 33. Md., RTUK'tin uyan,durdurma ve iptaliyle ilgilidir. Reklam Yayrn ilkeleri Yonetmelili 1994'te yayrnlanmqnr. Rd-TV Yayrnlarr Yayrn Esas ve Ustlleri Hakkrnda Ycinetmelik ise RTUK tarafindan 1995'te grkarrlmrgtrr. 297
- Marmnrailetisim 2954 say'lr TRT Kanunu da RTYK'na yaym sonrasr kollektif denetim getirmigtir. F-BASININ KENDINE GETiRDiGi DENETiM (otokontrol). I-BASIN AHLAK YASASI Ttirk basrnrnda 1960 yrhnda Ozdenetim mekanizmasrrun kurulmasr cihetine gidilmiq ve Basm Ahlak Yasasr ve bunu yiiriitmekle gdrevli Basrn $eref Divanr ytirtirliife girmigtir. (Ash Yapar,"Baslnda Etik", iletiqim Fakiiltesi Dergisi, Sayr 4 (1997), s.3l). Basrn mensuplanna yasaklanan yrjnler goyledir: l- 1 3-4- 5-6- 1 8-9- l0- Gazetecilik meslelini ahlaka aykrn iizel amag ve yararlara alet etmek ve kamu yaranna zarar verici bir gekilde kullanmak, Miistehcen yayrnda bulunmak, Galiz kelimeler kullanmak, $eref ve haysiyetlere kargr haksrz yayln yapmak, 5*l yarannr ilgilendirmeyen hallerde kigilerin iizel hayatlanm kiigiik dtigiirticii gekilde teehir ermek, Iftira ve isnatta bulunmak, Dini istismar etmek, Gergeklerden maksath olarak aynlmak, Kigisel kanaat ve giirtiglere haberlerin metninde yer vermek, Su-.u yaran mutlak liizum gdstermedili hallerde mahrem kaydryla verilen bilgileri yayrnlamak, 11- Haber baqhklarrnda haberin ihtiva ettili hususlan tahrif etmek. (Ibid., ss31-32). Yasanm gazetecilere ytikledili g6revler de gdyleydi: l- Do!rulufu gi.iphe uyandrrabilen ve rahkiki gazetecilik imkanlan iginde bulunan haberleri yayrnlamadan 6nce tahkik etmek, 2- Haber kaynaklannrn mahremiyetini korumak ve kendisine verilen srlara saygr gcistermek, 3- Ambargolara uyftat, 4- Ilan nitelilindeki yayrnlann ilan olduklannr tereddiide yer vermeyecek gekilde belirtmek, 5- Verilen yanhg bilgilerden dolayr yollanan hakh cevap veya tekzipleri en krsa zamanda ve yanhq verilmig bilginin tesirini giderecek gekilde yayrnlamak (Ibid.,s.32). Ancak, Basm $eref Divanr'na cezai bir yaptrrrm yetkisi verilmemig; ve kurulun miiteakip yillarda etkisini yitirdili goriilm iigttir. (Ibid. ). 298
Marmnrailetisim Daha sonra Gazeteciler Cemiyeti ve nihayet Basm Konseyi be1z91i kurallar koyacaklardrr. Gazeteciler Cemiyetl'nrn 1972'de ka.bul ettigi 9,*OO"fit bisrn etifine dair kurallar, daha sonra g6zden geeirilerek yenilegtirilmigtir. II.BASIN MESLEK it,ttinni. Basln meslek ilkeleri, Basm Konseyi'nce kabul edilmiq ilkelerdir. Bir yandan otokontroltin en safhkh uygulama olacalr., diler taraftan da basrnrn daha 6nce kendine geiirmig oldulu stntrlamalarrn yeterli olmadrlrna dair dtigtincelerle, Basm Konseyi oluqturulmugtur' Hasan Cemal, Gtineri Civaoflu, Yalgrn Dclfan, Oktay Ek$i, Teoman Erel, orhan ErinE, Yurdakul Fincancr,Gtingor Vl-e1ei, Rauf Tamer gibi saieteriterclen olusan bir Eahgma grubunun hazrrladrlr metin, 294 basm ii"nsut,onun rinerisine sunulmug ve Basrn Konseyi olugurken, agaftdaki t;* Meslek ilkeleri de tegkil edilmigtir. (Yusuf Tavaslt, Basrn Rehbe.i,4.b., istanbul, 1995, s. 109;. Basrn Konseyi, daha.cizgtir ve daha savstn bir basrn isteyen gazetecilerin, kendi iizgiir iradeleriyle biraraya gei,jret olugrurduklirr zemindir. (inid.).nasrn Konseyi, gazeteler, gt.veieciler ue onlan suglayanlar hakkrnda karar verebilir, "uyan".ya da "ktnun1u" da bulunabilir. (ibid., s.l l6). Bir basrn organlnln delil de, sadece bir gazetecinin Basrn Konseyi'ne kattlmasr durumund?-, Konsey-ancak o "gtzeteci hakkrnda karaiverme hakkrna sahiptir.(ibid., s.ll7). Ancatiir medya patronu Konsey'e katrlrrsa, ona-ba[l lqdla kyt_o-loslarrndaki basrn-mensuplan da katrlmrq olacaklardrr' (Ibid.)Ancak Konsev. bir eazetecivi deeil meslekten men, galigtrfr igyerinden dahi Erkartmift git] bir yeikiye-sahip degildir. (-ItriO., s. I l8). Dolayrsryla, ancak tiii"-""tit*enier ttlibti surbtinde olabilmiqtir. (ibid., s. I l9)' ilkeler Eoyledir: l- Yayrnlarda hig kimse; rrkr, cinsiyeti, sosyal dtizeyi ve inanelarr nedeniyle krnanamaz, a;afrlanamaz. Z- Diigiinle, vicdan ve ifade 6zgtirltiliinti srnrrlayrcr; genel +luk anliyrgrm, din duygulannr, aile kurumunun temel dayanaklarrm sarsrcl ya da incitici yayrn yaptlamaz. 3- Kamusal bir g6rev olan gazetecilik, ahlaka aykrn t'izel amag ve gftarlara alet edilemez. 4- kigileri ve kuruluglarr, eleqtiri srnrrlarrnrn tjtesinde ktigiik dtigiiren, asa!ilayan ve iftira nitelili ta$lyan ifadelere yer-verilemez. 5- Kigilerin 6zel yaeamr, kamu Etkarlannm gerektirdili durumlar dtgrnda, yaym konusu olamaz. 6- Sorugturulmasl gazeteoilik olanaklal iginde bulunan haberler, sorugturulmakstzrn veya dofrululuna emin olunmaksrzm yaylnlanamaz.
MarmarailetiSim 7- sakh kalmasr kaydryla verilen bilgiler, kamu yar:ur ciddi bir bigimde gerektirmedikge yayrnla namaz. 8- Bir basrnorg.anpt da$tir stireci tamamlanmadan o basrn organmrn cizel gabalarla gergeklegtirdili iirtin, bir bagka basrn organr tarafindan kendi.u1ti.1ti.vryt\ gibi k-amuoyuna sunul amaz. Ajinslardan Shnan cizel tirtinlerin kaynalrmn bltirtitmesine <jzen gbste_ rilir. 9- suglu.oldulu yargl karanyla belirlenmedikge hig kimse "suglu" ilan edilemez. l0- Yasalann sug saydrlr eylemler, gergek olduluna inandr'cr makul nedenler bulunm adrkg a kimseye atfedileriez. ll- Gazeteci, kaynaklannln gizliligini korur. Kaynalrn kamuoyunu kieisel,-siyasal, ekonomik ve benzeri nedi:nrjrle yanrrtmayr amagladrlr haller bunun drgrndadrr. 12- Gazeter:i gcirevini, taerdrfr srfatrn saygrnhlrna grilge dtigi.irebilecek ycintem ve tutumlarla yapmaktan sirkrnr. 13- $iddet ve zorbahlr tjzendirici yaym yapmaktan kagrnrhr. 14- Ilan ve reklam niteligindeki yayrnlarrn bu nitelikleri, tereddiite yer brrakmayacak gekilde belirtilir. 15- Yayrn tarihi igin konan zamankaydrna saygr gristerilir. l6- Bas-rn organlan, yanhq yayrnlardan kaynaklanan cevap ve tekzip hakkrna saygr duyarlar. Kaynak: www.dorduncukuvvetmedya.com rrr-turkiyn c^lzetecileni cnruiyeti ir,xprbni Cemiyetin belirledifi kurallar gdyledir: A. GAZETECiNiN SORUMLULUGU Gazeteci, basrn dzgiirliifiini.i, halkrn dolru ve diirtist haber alma, bilgi edinme hakkr adrna diirtist bieimde kullanrr. Bu amagla her ti.irlti sanstir ve otosansi.irle mi.icadele etmeli, halkr da bu yrinde bilgilendirmelidir. Gazetecinin halka kargr kamusal sorumlulufu, bagta iglerenine veya kamu otoritelerine kargr olmak izere, difeittim sorumluluklardan once gelir. Bilgi ve haber ile dzgtir diigtince,-herhangi bir ticari mal ve hizmetten farkh olarak.toplumsal bir nitelik tagrr. Gazeteci, ilettili haber ve bilginin sorumlululunu tl$rr ve paylagrr.gazetecinin dzgtirltili.ini.in igerigini ve srrurlannr, tjncelikle sorumluluklan ile meslek ilkeleribelirler. (www.dorduncukuvvetmedya.com) b. GAZETECiNiN HAKLARI l- Gazeteci ttim bilgi kaynaklanna serbestge ulaqma ve kamu yagamrm belirleyen, halkr ilgilendiren tiim olaylan izleme, ara!firma hakkrna sahiptir. Kamusal ve cizel ti.im iglerde, gazetecinin kargr- 300
4-5- Marmnrailetisim 6- srna grkanlacak gizlilik ve srr gibi engeller, agrk ve ikna edici gerekgelere sahlp olmahdr. 2- Gazeteci, gahqtrlr basm ve yaytn organlnm kendisiyle yapult sdzleemede de kaydedilen temel gizgisini dikkate alrr.o temel gizgi drgrndaki ve onunla geligen yahut orada agftga belirtilmemiq olan tiim telkin, cineri, istek ve talimatlarr reddetme hakkma sahiptir. 3- Gazeteci, inanmadrlr bir gdriiqti savunmaya veya meslek ilkelerine aykrn bir ig yapmtyazorlanamaz. Gazeteciler, tizellikle de yazr iqleri gahganlan, bastn - yayrn igletmesinin igleyigini belirleyen, etkileyen Onemli kararlardan haberdar edilmeli ve gerelinde kararlann ahnmastna katlmahdr. iglevi ve sorumluluklan rerfrnda, gazetecller drgiitlenme hakklrun yarusra gtirevinin maddi ve manevi giivencesini saflayan bir kigisel sdzlegme yapma ve ekonomik balrmsrzhlrnr garantiye alacak gekilde, toplumsal roltine ve emefi ile yetenefine uygun bir iicret alma haklanna sahiptir. Gazeteci, kaynaklarrn gizlilifi ilkesi uyannca, kaynalrnr aerklamaya ve tanrkhk yapmaya zorlanamaz. Kaynalr tarafindan agrkga yanrltrldr!r durumlar bunun istisnasrdrr. (Kaynak: www. dorduncukuvvetmedva. com ) C. GAZETECiNiN TEMEL CONBVT.TNi VN it,tei,bni l-. 3-4- 5- Halkrn gergekleri ve dolrularr bilme hakkr adlna, gazeteci kendi agrsrndan sonuglan ne olursa olsun, gergeklere ve do!rulara saygr duymak ve uymak zorundadu. Gazeteci bilgi ve haber alma, yorum yapma ve eiegtirme tizgi,irliiklerini ne pahasma olursa olsun savunur. Gazeteci, bagta bang, demokrasi ve insan haklan olmak izere, insanhlrn evrensel deferlerini, gok seslilili, farkhhklara sayglyl savunur. Irk, etnisite, cinsiyet, dil, milliyet, din, stnrf ve felsefi inang ayrrmcrhlr yapmadan tiim uluslarrn, ttim halklann ve ttim bireylerin haklannr ve saygrnhlrnr tanr. Insanlar, topluluklar ve uluslar arasrnda nefreti, diiemanhlr k6rtikleyici yayrndan kagtnrr.bir ulusun, bir toplululun ve bireylerin ktilttirel deferlerini ve inanglarrnr (veya inangsrzhfirnr) dolrudan saldrrr konusu yapamaz. Gazeteci, her ti.irden giddeti hakh gdsterici, dzendirici ve hgkutrcr yaym yapmamaya ijzen giisterir. Gaznteci, kaynalrnr bilmedili bilgi ve haberleri yaynlamaz;kaynak agft olmadrfrnda, yaytnlamaya karar verdifi durumlarda da kamuoyuna gerekli uyanlan yapmak zorundadrr. Ajanslardan alman 6zel haberler kullamlrken kaynak belirtilmesine dzen gdsterilir. Gazeteci temel bilgileri yok edemez, gormezllkten gelemez ve metinlerle belgeleri defigtiremez, tahrif edemez. Yanltg, yanrltrcr ve tahrif edilmiq yayrn malzemesi kullanmaktan uzak durur. 301
Marmarailetisim 6- Gazetec bilgi, haber, fotofraf, g6ri.intti, ses, belge elde etmek igin yamltrcr yontemler kullanamaz. 7- Gazeteci, kamuya mal olmue bir Eahsiyet bile olsa, halkrn haber alma, bilgilenme hakkryla dofrudan ballantrh olmayan hig bir amag igin, izin verilmedikge Ozel yagamin gizlilili ilicesini ihlal edemez. 8- Gazeteci, basilmre, yayrnlanmrg her yanhgr en krsa silrede diizeltmekle ytikiim li.id tir.gazeteci, cevap hakkrna saygrh olm ahdrr. 9 - Gazeteci, kendisine g.ti.venilerek verilmie bilgilerin, belgelerin kaynaklarrnr, kendileri izin vermedili stirece, mesleki gzlitit itkesi uyannca, hig bir Eekilde agrklamaz. l0- Gazeteci, intihal (agrrma), iftira, hakaret, lekeleme, saptrrrna, manip.tilasyon, sdylenti, dedikodu ve mesnetsiz suglamalardan kesinlikle uzak durur. l1- Gazelegi, bir bilginin, haberin yaymr yahut yayrnlanmamasr kargilrlr higbir maddi veya manevi avantajrn pegiirde olamaz. Gaze_ teci, devlet bagkanrndan milletvekiline, iq adamrndan bi.irokratrna lio{q haber kaynalr olarak da kabul edilen kiei ve kurumlarla iletigim ini m es lek ilkel erin i gri zererek ytiri.irtir. L2- Gazeteci, gazetecilik meslefini, reklamcrhkla, halkla iliqkilerle veya propagandacrhkla kangtrramaz ve ilan - reklam kaynaklanndan herhangi bir telkin, ravsiye alarndz, maddi gftar safilayamuz. 13- Gazeteci, ne konuda olursa olsun, elde ettili bitgiterig6nig bigimde yayrn konusu yapmadan kendi menfaati igin kulhnamaz. Meslefini, ne gekilde olursa olsun, (kanunlann v-e ycinetmeliklerin kendisine tarudrer haklarrn drgrnda) ayrrcahkiar kazanmak amacryla kullanamaz. 14- Gazeteci, her ne.amagl;r olursa olsun, tehdit ve gantaj gibi y6ntemlerle meslelini ve kendisini kullandrrmaz, bunlari bagvurmaz. 15- Gazeteci her tiirlii baskryr reddeder ve gahgtrfr basrn - yayrn orgarundaki ydneticileri drgrnda kimseden iqiyle ilgili talimat alamz. 16- Gazeteci srfatrnr ta$lmayl hak eden herkes meslek ilkererine de en yiiksek seviyede uymayl taahhi.it eder ve i.ilkesindeki kanunlara saygrh olmakla birlikte, hi.ikiimet ve benzeri kurumlann mtidahalelerine kapahdrr. Mesleki olarak sadece meslektaglannrn ve kamuoyunun delerlendirmeleri ile balrmsrz yargt organlannr dikkate ahr. Gazeteci, devleti yrinetenlerin belirledili ulusal ve uluslararasr politikalar konulannda bazr dnyargrlara delil, halkrn haber alma hakkrna dncelik verir. Onu meslek ahl,kr, gazetecililin temel ilkeleri ve tizgi.irli.ikgti demokrasi kaygrlarr ydnlendiiir. (Kaynak: www.dordunoukuwetmedya.com) 302
Marmaraitet4tm d. GAZETECiNiN DOGRU DAVRANI$ KURALLARI (Hak ve sorumluluk bildirgesine ek) l- Haber-vorum: Salt haberle yorum ve gdri'iq ayrtml aqrk yaprlma- ' ir,tt",ir" ""'ia.vi.i"in neyin- haber, neyin yorum oldulunu kolayca seeebilmesini saflamahdtr' 2- Foto Eraf-Gtirtintii: F;t,rE;^f yahut giirtintiini.in gtincel.olup ol- /-- ir"jr"e, ir* t]ii.a" t"iirtitireti, cinlandrrma gdrii.nttilerde de i, rf?i*1rin f.irkedebilecefi bigimde ifade edilmelidir. 3- - H;b"1-'ffi ". Rettam): Hab6r ve yorum metinleri l+qt gttr$ty- i;;irb il"" - ["k^lrt amagtr *"tinl".in aynml hig bir kan'iklfa ver btrakmayacak dlgiide yaprlm ahdrr' 4- +;r;;' H;;il,k- roruq,urrnasl strastnda soru$turmayr zaafa u-[rar- il.i,ililjir"" t"-ii. haber verilmesinden kaernrlmald'. Yar- ;,d#;;;;i"a, O" f,oterler her riirlri iin yargrdan.uzak ve keffiiitie";;i;;gonoon emin olunarak suhulm a1drr. Gazeteci varsr siirecino"liioi oio*ur. Ne haberin veriliginde, ne.de ba51k i;?;;;;ri^ r"""st Moht ^iou. "*e karan kesinleqmedikge, bir zanh veya,on* ioeru ilan edilemez. Haberlerde ve yorumlarda sueluymug gibi delerlendirmeler yaprlamaz' 5- CJ;;t;C;JuU*fi lgili suelarda v6 cinsel saldr'larda sanrk, ta- J X,i"vi o-""*"ga".1*?tutf olsun, I gyagrndan,kiigiiklerin aerk isimleri u" torogrution yayinlanamaz. Qoiuflun kiqililini ve dav- 'r"onu i.tn i e*iteyeui tec e( d.u rumlarda, gazeteti b iiy ii[tini.in'yahut goculitan sorumiu bir baqkas-lnln lznl.olmakslzln qo- :.bi1 1l?.*fi iofotiaj yapmaz vc g(irtintiisiinii almaya gahgmaz' 6- Linr"f SafOtniarl Cinsel ialdrrr mafdurlarrnrn fotofraflan' 96- riinttileri u.yu t i*tigeri, agrk kamulararr olmadrkgr yayrnlanamnz. 7- iclr"iif. veya Ozel Durum: Aqrk kamu- yaral olmadrkga ve olayla doerudan ilgisi, baflantrsr bulunmadrkga' bir.insantn davrantqt ;;;;ft"dtfi tue, 6nun trktna,.milliyeiine' dinine' cinsiyetine'.igileif ift in",' itottohlrna y4u.t fiiiksel, zihinsel oziirlii olup olmamasrnu ouyanorrrlalmaz.-kieinin bu ozel durumu, alay, hakaret, dnyargr konusu YaPrlamaz' 8- ^S;g11.r S;gTrk konusunba sansasyondan kaqtnmaf insanlart - orn"o6ozluf'a yahut sahte umutlara sevkedecek yayrn yaprlmamail;.1ilg fivs'iyesinde m utlaka uzm an a danrqm ahdtr. Hastanelerde aragtrrmu yupun, bilgi ve gdr0ntii almaya gahqan ga7e199i' Kntflginl beliftn-iek ue girilmesl yasak bijltimlere ancak yetkililerin liiiyf" girmek "onjndadrr. Aynr gekildeyetkilinin, hastantn vahut yakrirnrn izni olmakstzrn hastane ve benzeri kurumlarda irer ttiriti yolla ses ve goriintii ahnmamahdrr' g - Hediye: Kararlarla vi yayrnlarla.il gili ti1vare1,,kl;ku y.aratacak - tt"i"inrten kigisel hediye ve maddi menfaat reddedilmelidir' to- i;tiessese Qrkan: Gazitecinin bir basrn - yayln organrndaki igle- 303
Marmnrailetisim vini "Hak ve sorumruruk" bildirgesindeki haklan, sorumrulukla_ n ve gcirevreri berirrer. Gazeteci,-bu mesreki-j;[;;;h yaym or_ ganrnrn cizeisi drgrnda, miiessese.grkarr sol k-onusu orsa dahi, hi g bir faati yete gn,iuf lii yat"t,lii" r."tr tam az. t I - oieleetiri : bazsrcci ite't,asin --"yjyrn organrar, rekzip ve cevap luy" gibi zorunrurukrarrn oteti,j'u ou, i;iiu;;li'1"r,.n"r. u", ^ gze$[1i yapmakla ytiktimliidiir. tz- rarat (Jlma: Gazeteci ve y*yrn.organr, her ne nedenre ve her ne biqimde ol ursa _or sun, tarif old"{iil il;;i;il;d?;numlann r 5,iT:"ly:S tl.eo bet i rtmelidii v,o.r,q grsanr yahur yorum cu, s I yas l, ekono m ik ve ttlpl um sal terc ih lerin in?ogr:uf tr, "'.,0" Vo'i,i yapabilir. Bu durumda-da bu tavrr agrkga "n"vi r."*r.ah, ayn_,2 f_l*:l - glul aynmr keslr bigimde yairrmatioir.---'-"'l Lr- wzer Havat: cerg.eveyi, "Birdirge"nin itgiti maddesi Qizer. Asrr olan kamu y*u.td' drlr tr"v.rri gizrijilinin gegersiz iayrtabileceli baqhca konurar giiyre siraraniu'ir'-u) nlyiir< b;,;q yahur yolsuzluk iistrine:::*lti u. yuy,n, b) I"pl;;; #iti l*ir"yi.i bir turumla ilgili araerrrma ve yayrn,.) foirfun,un g;venf iginin veva salhltn' n..lo.t: :Tis r, o) il g I t i f isi"l"'rtiiil.i' li.tr ", eyrem - leri sonucu halkrn yanrlmasrnrn, jranrltr'l-masil;;yr. yanhs yap_ masmrn engellenmesi. Bu durumlarda q.aqi tizer rr"v"irr't"iri"i" asilan kesiti mutlaka konuvra o"gryg.l Gt ffi.ri'"lyi ilgili ki_ qinin cizel havarrnrn onun'ka.ufu rooriyeilil; "rkrd;p etkile_ medili gdzetilmelidir. 14- Bilgi-Belge: Do!rudan kamu yaranolmadrkga, sahibinin izni dt_ gmda belge, fotofraf, ses yahut gdriintti uf iu*u^ fiu*u grkan sriz konusu ordulunda dahi, yukina*ii..i" udk;ilffi sekilde elde edilemevecegine kesin kanaar g"tir"ts "itiii., ger"i.rr. I 5- Yrldrrma, tdtroiti trro. cui"t".i, Bir.tt veya gdrtinri.i almak igin tehdit, qantaj gibi yrldrrma yollarr iie t".irafi;;; ;;;1"_a gibi ycintemlere ba5v.urmaz. Agrk kamu yorari orrnootteo, *gazercci ljlg]:rr v.e grirtinrii igin, muhitab, istemedigi halde iorrayrcr oramaz ve 6zel hayatla ilgili mekanlarda izinsiz"b"il;;;. 16- Haber iqin para: Agrk vjkesin kamu yaran olmadrkga, gazeteci belge vahut gjirrintti temini amacryra, 6ir b;$kil;;ii'iigiii sanrk, unrk veya onlann yakrnlanna pari uererer. r /- Jarsrct Durumlarda: Iziintti-, srkrnt', te.hlike, yrkrm, felaket. ya da gok halindeki insanlar siiz konusu olduguno-a ga;";fi; oraya yaklagrmr ve ara$tlrmasr insani olmah vjgizlililieie,i"nrt edileryk puyel sdmtiriistinden kagrnrlmahdrr. l8- suglu Yakrnlan: Gazeteci, sanrklann yahut suglulann akrabala'_ nr, yakmlannr, olayla ilgile':i olmadrriga u"yu brunin oogiu anrugllmasr igin gereli bulunmadrkqa teshlr ermez. l9- Ekonomik, Mali B-ifsi: Kanunlarla yasaklanmrg ormasa dahi, gazeteci elde euili?fgnnr\ - ruli bitgileri genij uigimgluy,n'iumadan cince kendisinin yahur yakrnlinrunitr.nro^ii iiin (utana_ maz. Gazeteci, kendisinde ve yakrnlannda bulunan tig" senedi 304
Marmara lletisim ve benzeri mali araelar <9n11991d1 yoytn:t-ig*l sorumlulan bu menkul r,v'ntt t"ntpiigi'ttattllinoa ao!-tu bilgilendirmediii :'#il';;;; fiprmaz Ga'-eteci' hakkrnda haber vahut vorum vazdler va da yut'noa yu'a"agr menkul veya gayri^menkul ktyi."tl.in"oog.-oun veya dolavh ahm saumrnr y^p maz' 20- Ambargo: Gazetect' reniil:abastyla elde etrnedikge',bir kaynalrn verdili bilgr veya fii;;il'yayrnlanma tarihi konusunda onun arzusuna uyu,. t,ui#ti' roffitaj' haber' yorum-veyagg' iffiil;il;;kli n".nru"o oriun''hazriladrgr vavrn organrndaki sorumlular 0,5'noa' rayn"i!i d" J"ttit kimsiy6 denetlettirmekle Yiikiimlii delildir'. 2l- Rekabet: Gazetecl' reranet nedeniyle de olsa-' bir baska gazetect- '' ;::;il;it ;ui,r., tttrtli v'erme.ken,kaqrntr B.,ir meslektatrntn yayrnrnr.engtt'tyiti J;niutqlarda "' bulunamaz' 22- ozdeelesme: Gazetect, rhtrsrs alam ne olursa olsun d":-:l+l: gazetecr- ;?;;u"' ;;i;ti;i, pori,lut'ut siizciisii'. spor m u habiri kuliip viineticisi yahut so'ciisi,i;thangi bir partidi:n sorumlu muhabir '""""-tiv"ii i"tt"t sozciisti gibi davranamaz' yayrn yapamaz' Kaynak: www.dorduncukuvvetmedya com G- MedYa Etigi Gerek miieyyidesr zaten zayrf olan uluslar arast anlagmalann' gerekse haqta Anayasa olm.ak tjzere "i"tjv*j"to^tti "kigilik haklan" ile ilgili hi.ikiimlerin tam anlamryra rrqiyi m-edy-a-kar$qrn* kot,t*ta yetersrz "rlie"'*iiiii*"iti.ir. BilindiEi' iibi Il Meqrutivet'ten itibaren' zaman ;#"'; ;iliiy;i'gia,u ao' teinei prensip' hasrnrn sansiir edilmemesr ve ijzgii.lmasrdrr. Gerqr, nasrt o"t,if.t^itiin sa!1ktr igleyebilmesi iqin yiiii?"t"r,t*ir;sinliye ugratrlat'itiyorsa' geledegin basrrunrn-'6zgurlti[iiililiil;;j;; la6tttuilu vof*in'n 'all'kt' 6lacalrnr ileri siirenlerin sayrsida az delildir. Ozgiir basrn baeka 5ey, ahlakh basrn bagka qeydir' Bunlar bazen Qakrsabiiir ama, Eakrqmayabilir de"' Demokratik iilkelerde basrnrn iizgiir olmast' onu totaliter iilkelerde J;;A;ilis "y g gtldilmlli basr ndan ryrrm r Strr' Ancak',6zgiirl iik sorumiiir* o.-t.t iliradrlr iqin, basrnla ilakali yasal srnrrlar getirilmig: an- ;^k;;;l;.ta;tk itriat tiolimlg ve bastntn i^q".u- yiiriitm.e- vargrdan ;*'";"i;; dordlincii giig olmaida yetinmeyip, birinci giig olmaya 9al4- tler ileri siiriilmii$tiir. Medyada etik, ya da difer deyisle basrn ahlalu olarak adlandrrdtpmtz olsu, eenis bir ceiqeveyi ftrpsai. Yalan haber' garprtrlmrq haber, bir haueii aionivette maksatir olarak vermemek, dnceden hazulanmt; bir senaryoya jiire haber uydurmak,suqu kanttlanmamte kigileri kamuoyu
Mannarailetisim dniinde suclu ilanet3:k ve yarglstz infaz,medy-ayr iktisadi velveya iri_ bari amaqtara uragmada aragirraiak [qfanm$, din ve vicdan somi.irtisii, cinsellik srimtiri.isti,_ueoavi ya J;;;r.r"r iicretle ve sigortasrz ereman istihdamr, Eiddeti stirekri.ir.ron i;;" surunrara gerirerek harkta bir umursamazrrk ve karurcsama durumu yaratmak, rrot;' tor*g sahipleri_ n in ko nfo r ipin deki. yaquttu.tnoon ["".ltr.ii g.?r". ii.,fij.ererek h alkrn deler sistemini arttiit "tr"f "" t #rj toroig ton;ilil"'.zenti yaratmak' reklamverelf.pemnun "t-"t iiin, reklain;;ilftniin yanmda r i'irtiniin riveiisrinri.vag3l bir yaiiyay,ntamak 6;;;Ei; x firmasrnrn zevtinvaprreframr.oe vanrbaernia ^ililt;.8;;;r,,'i,\rrii,iii,!rna katkrsr_ na dair haber). rekramverenrlrin triiitetinde orup birtakim urtin ve in_ sanlarra ileili uvdurma haber y;;u-r,"; (orn%in deyii:tgi tanhri lvrev_ dan Gazetlesi'nde rurl*;rn-oiit"p'#lqn geriirmig bir fotograf artr: pa_ par azziter Avc unu yaradr. - ciri,i.i.ii"r1 nlsr no"n'k;il;; Tarkan d u g yaparken am atdr fotolrafgryu yotuf *Or. l, f.llrr.i;il^?, satant a' is_ tihdam ermek, is veiri'areilkidgtr-tet yupr*,promosyon adr arrrnda as_ 'nda mal pazarramak, tister* liiiiiri'r;rr p;.!;6"i;ffiosynn panyasl esnasrnda gazete fiatrnr yi.ikserterel kar_ fahig fiara r."p""" gazete olan oi.r+vl "ri"j" insanra. r";k;-dt;k;; erindeki kuponrarr yakrp EazeLe 1li:lr:-:azgegenreri de uzun itii" r.unot" p gazet armalairnr salramrp orma*,avru sazete igin kuponru-kuponsuz g.eklinde bir aynmra iki fark' fiat uygulamik u" uitrnooi.oi, ri'it.rrin'ii,o"" 0"." "ri"i""r. sureriyre mal satmak, liizumsuz maiumatra i;;irbasrnda kalrt vs. grrdileri, erir_ sel basrnda ise erektrik vs. israfiyia'fik" "\r*;ffi'"'tortiik aqrlaidan zarar vermek, ticari_siyasi aglai cjrmei, re.kelle$me[ ;*J;" rating ya_ lanlanna basvurmak,!."9 qg,*;;k'y" g" Alqildini Eni"ru olmak, :*ily:dta parronu ile irgiii rirri isi.ii,.kendi kururusunun da adr ora_ ya kan$ rncaya kadar.kam uoyundan. gi;le;e[,i ns""ii.."vii.e bildiei i m aj I an b ozm ak, s ar :.as.von e r ve p op iii-er. lrr bd;lrffi ;il'"k itrli, si gibi bir masal prensesinin dzer hayairnr gtizrer(in^ti,i.,il;i',gin ulraqrp Kazaya ve dtrime f".b.gpivst vermek)..l.ahtaksif j;;[i: Lrsre uzun l#i;i11,:f$',f,:'e ir-bunrar v' v'p'rji,l" fifi;; ra oa yilir- H- 0zDuGnnrnxninnar..Medya mensupla'nrn zaman zxman meslekdaglarml, aynr kurumda g ah gry o r o ls al ar d-ahi elee ti rd i kr eri g ii ru r * "r.i"oi;'il;;ilrn az i t- K oc a_ yusu fpagaoflu'nun p.uilirl: " qer kires i " d.n"n ];pui"-p"ii iin"-rji;- m{va.'.asprn cizellikre ilk tig unsurunun iliqkisi"i,iiri-'giprrr.rrcryl"i,i_ tada oldulunu belirtirken, s6nuncu ile ilgili bilgit"ri" d; ;lteoi'r.tsio" oldulunun {t1ry giz1yo1. (Ahmet Tezcani"Temlz foptur.'icin 6nce Te_ nil Vtg9ll", Ygli Jgirkiye., Medya Ozel Sayrsr l, V,i Z, SoV,II (Eyltil_ Ekim 1996, s.143). Ve gdyle devam ediyor: Jtro...12 Eyltil sonraslnln cunta sansiirii ytiziinden haber krtllrna diieerek, ilkelerinden taviz verip asparagas ve mtistehcen negriyat ile namusunu satrqa gftarmrq olan medyaurn ar daman patladr, meslek ahlakr adrna elde mevcut tig-beq deler de sokala ahldr.
MarmarailetiSim Bu noktada sermaye ile malul medyanrn' medyun-u siyaset sti-rect baqladr. P-" t;;;;t;u elinde tutan politika' medvayr butun biitun hazineden akrtrlan para yasa' karar- esir etti' K'-"-;;;;i;ndan' llame ve yon*t"flftf"tle tantnan ekonomik imtiyazlarla birlikte medya politikanrn anaforuna stirtiklendi' (lbid')' Bir dieer medya mensubu ise' "Reklamveren dev sermayeler' med- demektedir' (Tuncay vanrn icerifini dt t;;i" ;;; Ui". *ttrytslerdir'" brkan, "Medya N.'l!li'V-t"i t"irt?yt rurljyu ozel Sayrsr I' Yrl 2' Savt rl rbvr'ut-g,kim 1996)' s.35)'. QOtug*, Bir.boqtas'devletidolan<ltrmaktanhtikiimgiymig'llayve2ogun hapis cezasr ot'n'l' ftup'i ertelenmil ve bu karar Yargrtay tarafindan onanmlltl"" eir'ruqrurr, Bolazdaki yahsrnda yrllar boyu sosyeteye ziyafetler diizenledi' Bizim meslekteki asrl yozlaqma 1980'li yrllarda 6zal dtineminde bagladt' Medya'yr ydnetenler bu alanda ortaya grkan ilk somut drneklerde "Dur" diyebitseydi' yangrn fazla biiyiimeden sijnecekti' Ama olmadr' bunu YaPamadrlar' Kimai yangrnii"if"t"nf* ve siirdiirenler'l Birkaq somut tirnek vereyim. Biri tiiccar gazeteci'ig bitirici' ihale takipgisi idi"" demekte;gazetecilikmeslelinde.sarrsrnafetlerin'mankenvepopgulann, falcr u" rn"o'ir*i'u.,i riizioftiui otfugunu yazmaktadrr. (12 Ekim zotiti i"tittti HiiniYet, s'5)' ozellikletiirkiye,degtiniimiizmedyasleskimedya.{egildirvemedya teknolojirino"f.i",ri,r'ft?js". if"rq*i, medyanm i{erifinde bir qdktigie, enreresan uir;riikj iiffiai;. qon qey tritip grkarlal comak sokan dririist gazereciter;;"ijil;"ntillt, yu di ftorumalarla gezmektedir' Uu g-tin?i' b ^tn fuf ti r"tini anlatrrken, orad aki iehit Gofiig,lg08.dekaldrrrlanadekSansiirHeyeti,nibanndrmr$olan gazeteciler salonunun sancrlan.trttiuii g6i".g""i oldu[unu beiirtir ve " 1909'da Galata ii;;il"ii iizerinde uofitun Serbesti dazetesi baqya4g Hasan Fehil ffi", il"riii'c"r.iqijft oronun giddetlibir- aln grafifi bu' Grafilin,iif.sefii noktalanndu huhi ipekei de var, Tarft Dursun da,-u!ur Mumail;ti;;;;d" Eut4*u izlerken 6len izzet Keser de"'" d-e1' \7*vn"2 G6piis. "nasrnoabjeiqen ve Defi$meyen", Yeni Ttirkiye Medya Ozel Saitsii, Y:ir2, Sayr [I (nyttit-etim 1996), s.54)' 307
Marmarailetisim Ahlakrn mr$rrr. sayrlm_asa medvada. bile nezakerin,^b,r_l gristergesi 6lan,,dil,, de -"istanrur Kenrregme stirecinoeti irkede-il; i!], rr^r,s,,,isran_ delig_ but basrnr " ffi irrgi i;il ",il ;i;;il;""il i "ntin yeni sa_ hipleri de' o m uhteg".t--- ""*?r"rt[. "pjp].rini alamam igrardrr. B u an- Iamda qimdi medya, topluniun ti*.!i de!1, aynasr durumundadrr. ornefin,5 Mart l92g tarihri ikdam Gazeresi,,Takrir_i siikun Kanu_ nu" nun kalktrernr man$etten vermiqtir v.e art!qg!k E.yredir:,,ismer pa_ ga Hazretleri din gpt "itiiri, irir'""i"t irar efti.,, Gtirli Basrnrnda Cum_ hurivetin 60 vr'. cur"t r-i-io ciii,yrti".rr",-ii;;;fi, 1e84, s.63). " Hazre rleri " s iin ii mii zd; ;;i ;r';di,i,1,1.0. or arak d ri E {i n ii r e b'i r; an _ cak, bazr yazirranndil*-;;ffi;,"ffi orger as,,., ug.o orabilmektedir. i- sonsoz Gerek diinva. g?p5* Ttirk basrnr son yrilarda popi.irer ki.'ri.iriin eki_ si altrnda gioeret<?tii rriitti. "" ;ftillpt uzaklagmr-$ ; globaueqen diin_ yanrn getirdiei veni ekonomik t.auiiu-, rgrnde,-poritika ire igige oran re_ kelle$mis is drinvasrnrn ve hordin! uiny"rinq.kl!"..;;,edya organ_ tannrn hizriretinie.l;f1.s-iiri.'ift"olu, "rilretin miigterek sesi,, deeil. bir kesimin manioi.ire 1.'gtiiii"ii roxru crurum_una gelmigtir. Krsa ia_ dede ne yasalar, ne otokofrtr"i ;;i;i;masr bu ou*rriu toruyca degigri_ recek gi bi gcirtinmem etteoir. tvtejyr'4"rrrput* 6ffi ;e kuru m lar, roprum ve kurumraryozragtrkga oi'r.ityu, fffia;;jj'uir gottiq siireci ne gegmigrir. istisnalar tustuiu, ".ji. Diler taraftan, susurluk skandarrnr ortaya grkartan ve Igrk kapatma eylemini diizenleven, son orarakdi;i; gazeteci-,bir igadamr ve banka : 3 ttli:'"l$;x f v" gen i o r il' t L iie I o,os,n o ari ri',ffi ekiyi ortay a Toprum ve kurumlanmn, reklamverenrerin ve sonra da medyarun bi_ zahiti kendisinin etik konusun"-9;^k'i;" r31r" ti"", irr-*.t sureriyle, medyada etik ve karite gizgisine tirgtit, rutraka uraqacafmr umuyoruz. 308 KAYNAKqA Bagkurt, cevat Fehmi. Gazetec'ik_Dersreri, 2.b., Fakiiltesi I.u. iktisat Gazetecilik Ens tittis ii vuyrnt.*, ir6n iiui, t Ergin, Sedat. goz. " B astn Ahtah Konuiundi' A;;';; ;;;;;"6 ii*i r * T tir k B a s m t, nd a D u r u m,,, y eni Tiir[iy;-M;; yrsr I, Yil.2,.Qayr ii' o]iri, si_ I I (Eyltil_Ekim tgg6i. Turgut, Serdar. " i ki Kou u I mo O loy r,,,-nl"aii,i* Medya,ya Kri ges i, Gazete Pazar, 14 Evliil 199r. Krr, Yavuz. " M e dy!.!e r d.rii - K amuoy u p I ug t y r m{t v e y a O I u S t ur ama _ ma",yeni Tiirkiye Medyi Ozef Sayrsr f, i,l Z, SaVr'ff. (Eyltil-Ekim 1996). Ilkiz. Fikret- "Kisilik Haklan ve Korunmast-ozel yasam-
Marmara lletsim Gazetecilik",Yeni Tiirkiye Medya Ozel Sayrsr I' Yrl 2' SaYr tt {eytut-fkim 1996)' '."'*",,,9,'tl,;1ruru;ru:i,:T,ii'JflfJil"+Yi:t#!'f i tl{llttff##?i* ". ir"tieim Fakiiltesi Dergisi' Savr 4 ""r"r,,^"*,,1,t?nl';t. Basrn Rehberi, v'b'' istanbul' 1995' * * *. dord uncukuv v e tm ed Y a'com i iuitii igsu mrihli Mevdan Gazetesi.. +.;i',t-'iil;ii;{irgn:wi*,tf.",ki1,f,;fi1: Ekim 1996)' o,k^{ili,tli;';,4;?&,11';iii;,_"r!,l j"r'n:i"t::'"o^' qor rs""','irn i ^. f f ni i t )tno ta;i hl i H iirrivet Gry*lti; L:i'rJi;ffi ol:u#"f i:f i{,:ti;,,it1ff 5:,l:ilF;fr '" rri.r. ilili'i'i"x""biffi ;;vsfl 60 i rl r' G a ze tec i Ie r cem i veti 309