AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ

ANALİZ AĞUSTOS 2014 SAYI: 106 AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ FURKAN ŞENAY MUHAMMET KOÇAK

ANALİZ AĞUSTOS 2014 SAYI: 106 AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ FURKAN ŞENAY MUHAMMET KOÇAK

COPYRIGHT 2014 Bu yayının tüm hakları SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı na aittir. SETA nın izni olmaksızın yayının tümünün veya bir kısmının elektronik veya mekanik (fotokopi, kayıt ve bilgi depolama, vd.) yollarla basımı, yayını, çoğaltılması veya dağıtımı yapılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Tasarım: Uygulama Kapak Fotoğrafı Baskı : M. Fuat Er : Ahmet Özil : AFP : Turkuvaz Matbaacılık Yayıncılık A.Ş., İstanbul SETA SİYASET, EKONOMİ VE TOPLUM ARAŞTIRMALARI VAKFI Nenehatun Caddesi No: 66 GOP Çankaya 06700 Ankara TÜRKİYE Tel:+90 312.551 21 00 Faks :+90 312.551 21 90 www. info@ @setavakfi SETA İstanbul Defterdar Mh. Savaklar Cd. Ayvansaray Kavşağı No: 41-43 Eyüp İstanbul TÜRKİYE Tel: +90 212 395 11 00 Faks: +90 212 395 11 11 SETA Washington D.C. Office 1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, D.C., 20036 USA Tel: 202-223-9885 Faks: 202-223-6099 www.setadc.org info@setadc.org @setadc SETA Kahire 21 Fahmi Street Bab al Luq Abdeen Flat No 19 Cairo MISIR Tel: 00202 279 56866 00202 279 56985 @setakahire

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ IÇINDEKILER ÖZET 7 GİRİŞ 9 RUSYA NIN JEOPOLİTİK HESAPLARI 10 AVRUPA BİRLİĞİ NİN HAMLELERİ 18 ENERJİ JEOPOLİTİĞİ 23 AVRUPA NIN RUSYA İMTİHANI 29 SONUÇ 31 5

ANALİZ YAZAR HAKKINDA Furkan ŞENAY İstanbul Bilgi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Avrupa Çalışmaları alanlarında lisans eğitimini tamamlamış, aynı üniversitede Avrupa Çalışmaları bölümünde yüksek lisans eğitimini sürdürmektedir. Washington DC de ve Kahire de araştırmalarda bulunan Şenay, Londra Üniversitesi SOAS Enstitüsü ve Bologna Üniversitesi Balkan Enstitüsü başta olmak üzere çeşitli Avrupa ülkelerinde projelere katılmıştır. Arap Baharı nı araştırmak üzere Ortadoğu ülkelerinde de bulunan Şenay, SETA Dış Politika Araştırmaları biriminde çalışmalarını sürdürmektedir. Muhammet KOÇAK 2013 yılında Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden mezun oldu. 2011 yazında Moskova da Puşkin Dil Enstitüsünde Rusça eğitimi alan Koçak, lisans öğreniminin bir senesini ABD de Franklin & Marshall College da geçirdi. Başlıca araştırma alanları Eski Sovyet coğrafyasında yaşanan siyasi ve sosyal dönüşümler ve Rusya daki Müslüman azınlıklardır. Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde Yüksek Lisans öğrencisidir. İngilizce ve Rusça bilmektedir. 6

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ ÖZET Soğuk Savaş sonrası ciddi bir jeopolitik güç kaybına uğrayan Rusya, kendisi için birinci derecede jeopolitik önemi haiz olan ülkelerin Avrupa Birliği (AB) ile imzalayacağı anlaşmaları bir tehdit olarak algıladı. Jeopolitik açıdan önemli bir noktada yer alan Ukrayna ise Batı ile Rusya arasında bir güç mücadelesine sahne oldu. Olaylar 2013 yılı Kasım ayında Devlet Başkanı Yanukoviç in AB Ortaklık Anlaşması nı imzalamak istememesiyle başladı. Muhalefetin sokaklara dökülmesinin ve yaşanan çatışmalar sonucu Başkan Yanukoviç in ülkeyi terketmesinin ardından bölgedeki jeopolitik dengelerin bozulmasından endişelenen Rusya, gelişmelere Kırım ı topraklarına katarak cevap verdi. Çatışmaların Doğu bölgesine sıçramasıyla Ukrayna da istikrarsızlık artarken bölgedeki etkinliğini sürdüren Rusya, Batı dünyasından gelen yaptırımlar ile mücadele etmeye çalışıyor. Ukrayna krizi, Soğuk Savaş ın sona ermesinden bu yana uluslararası sistemin en kırılgan hatlarından biri olarak ortaya çıkarken, AB nin Rusya ile genişleme politikaları üzerinden doğrudan karşı karşıya gelmesine neden oluyor. Kırım ın ilhakı ve Ukrayna da yaşanan iç çatışma ile bölgede istikrarsız bir tablo ortaya çıkarken AB ülkeleri ve ABD ile Rusya arasında gerilimin tırmandığı görülüyor. AB içinde ise ülkelerin ayrı ayrı sahip oldukları siyasi ve ekonomik maliyet hesapları Batı nın ortak bir dış politika oluşturmasında da güçlükler ortaya çıkarıyor. Batı ve Rusya arasında Soğuk Savaş dönemine benzer bir gerilim olduğu görülüyor. Hem işbirliği hem de çekişme içeren bir ilişkiyi yönetmek kolay değil. Fakat Ukrayna nın güvenliğinin ancak Batı ve Rusya nın işbirliği yapması halinde sağlanabileceği görülüyor. Yaşanan gerilimde anahtar nokta istikrarlı ve yaşayabilir bir Ukrayna nın hem Batı hem de Rusya nın ciddi katkısı olmadan gerçekleşemeyeceğidir. Gelecekte sadece Batı da yer alan bir Ukrayna tablosu en az mümkün olan senaryo olarak görünüyor. Ukrayna nın geleceği Batı ve Rusya arasında yapılacak görüşmeler ile şekillenecektir. İç çatışmalar yaşayan Ukrayna nın güvenliği ancak Batı ve Rusya nın işbirliği yapması halinde sağlanabilir. Bu analiz ekonomik işbirliği, enerji rotaları, jeopolitik hamleler ve gerilimler bağlamında AB - Rusya ilişkilerini inceleyerek izlenen politikaların bugünü ve geleceği üzerine değerlendirmelerde bulunacaktır. 7

ANALİZ Bu konjonktürde tarafların Ukrayna yı ne tamamen kontrol edebilmesi ne de tamamen kaybetmesi mümkün görünmüyor. Bu analiz ekonomik işbirliği, enerji rotaları, jeopolitik hamleler ve gerilimler bağlamında AB - Rusya ilişkilerini inceleyerek izlenen politikaların bugünü ve geleceği üzerine değerlendirmelerde bulunacaktır. Bu değerlendirmeler Ukrayna kriziyle birlikte AB-ABD ve Rusya nın stratejik hamlelerinin oluşturduğu kutuplaşmayı ve barındırdığı riskleri incelemeyi amaçlamaktadır. Sonuç kısmında ise Batı ve Rusya arasında bir gerilim hattı olan Ukrayna için senaryolar işlenecektir. 8

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ GİRİŞ Sovyetler Birliği nin ve Varşova Paktı nın çöküşü sonrası Orta Avrupa daki devletlerin hızla Avrupa Birliği (AB) ve NATO ya entegre oluşu Rus devleti için ciddi bir jeopolitik gerilemeye neden oldu. Renkli devrimlerin etkisinde Ukrayna da 2004 yılından itibaren yaşanan gelişmeler Rusya nın endişelerini arttırdı. Kremlin, Soğuk Savaş sonrası NATO nun genişlemeye yönelik adımlarından gittikçe rahatsızlık duyarken, Avrupa- Atlantik topluluğunun şekillenme sürecinde ve 1990 lı yılların ortalarından itibaren Amerika ve Avrupa, Kiev in ayrı kimliğine destek oldu. Başta Almanya olmak üzere Avrupalı ülkeler Ukrayna nın Avrupa daki sağlam yerini aldığına vurgu yaparken, Ukrayna nın Rusya ile sınırlı ve büyük ölçüde ekonomik alanda bütünleşme tutumu Rusya için Slavik Birlik kavramının gerçekleşmesini geçersiz kılıyordu. 1 Eski Sovyet coğrafyasında jeopolitik açıdan en önemli ülkelerden biri olan Ukrayna, Avrupa yla ilişkisi açısından Rusya için bir dönüm noktası olarak ortada duruyor. Ukrayna nın kendi geleceğine karar vermesi, Rusya nın da Avrupa ile olan ilişkisinin geleceğine karar vermesi açısından önem taşıyor. 1. Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard: American Primacy And Its Geostrategic Imperatives, (Basic Books, New York: 1998), s.112 Soğuk Savaş sonrası dönemde AB siyasal bütünleşme ve genişlemeye yoğunlaşmıştı. Bu iki stratejinin sonucu olarak AB sıkı bir entegrasyon politikası izlemiş ve bu genişleme ile AB nin sınırları eski Sovyet coğrafyasına dayanmıştı. AB, 2000 li yıllarda üye olan ülkelerle entegrasyon politikasında ilerleme sağlarken, son genişleme dalgası ile komşu olunan bölgeler, AB için fırsatları ve zorlukları beraberinde getirmiştir. Fırsatlardan yararlanmak ve riskleri asgari düzeye indirmek için AB tarafından Avrupa Komşuluk Politikası-European Neighbourhood Policy (ENP) geliştirilmiştir. 2 ENP nin temel amacı beşinci genişleme dalgasının ardından, AB nin yeni komşularıyla ilişkilerinin derinleştirilmesini ve böylelikle Avrupa kıtasını bölen sınır çizgilerinin oluşmasını engellemekti. Nitekim komşuluk politikası yeni bir genişleme hedefinden ziyade yeni komşularla bağları güçlendirmek hedefini taşıyordu. AB tarafından Rusya ve Güney Kafkasya ile ilişkiler derinleştirilmek istenirken, Rusya Federasyonu ENP ye girmeyi reddederek AB ile daha eşit temelde bir işbirliği geliştirmeyi tercih etmişti. Soğuk Savaş sonrası zaten ciddi bir jeopolitik gerileme yaşamış olan Rusya, kendisi için birinci derecede jeopolitik öneme haiz olan ülkelerin AB ile imzalayacağı anlaşmaları bir tehdit olarak algıladı. 2014 yılına gelindiğinde yaşanan Ukrayna krizi, Soğuk Savaş ın sona ermesinden bu yana uluslararası sisteme karşı en ciddi mücadele alanlarından biri olarak ortaya çıkarken, AB nin Rusya ile genişleme politikaları üzerinden doğrudan karşı karşıya gelmesine neden oluyor. Bu durum sadece Rusya nın Sovyet sonrası kaybettiği jeopolitik etki alanını yeniden sağlama isteğinden değil, özellikle Doğu Avrupa ya nüfuz etme stratejisinden de kaynaklanıyor. Rusya Devlet Başkanı Putin, başkanlığının ikinci döneminde Sovyetler Birliği nin dağılmasını 20. yüzyılın en büyük jeopolitik felaketi 2. Komşuluk Politikasının Temel Unsurları ve Amaçları, Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı web sitesi 9

ANALİZ olarak gördüğünü açıklamıştı. 3 Putin in bu bakış açısı onun gerek Rusya nın içerisindeki ayrılıkçı hareketleri gerekse bir anda kendilerini başka bir ülkenin vatandaşı olarak bulan milyonların bölge için yarattığı siyasi problemleri çözme yolunda nasıl bir yol izleyeceğinin de ipuçlarını veriyordu. Putin döneminde Rusya nın kendi jeopolitik etki alanında güçlenmek istediği bu yaklaşım bölgede AB ve ABD nin siyasi ve ekonomik entegrasyon stratejileriyle ters düşüyor ve bunun sonucunda gerilimli alanlar ortaya çıkıyordu. Bu analiz ortaya çıkan bu gerilimli alanların en önemlilerinden olan Ukrayna da halen devam eden gerilimin AB-Rusya ilişkilerine yansıyan boyutunu ekonomik işbirliği, enerji rotaları, jeopolitik hamleler bağlamında ele alarak AB ve Rusya ilişkilerini inceleyerek izlenen politikaların bugünü ve geleceği üzerine değerlendirmelerde bulunacaktır. Bu Ukrayna kriziyle birlikte AB- ABD ve Rusya nın stratejik hamlelerinin oluşturduğu kutuplaşmayı ve barındırdığı riskleri incelemeyi amaçlamaktadır. Sonuç kısmında ise Batı ve Rusya arasında bir gerilim hattı olan Ukrayna için üç senaryo işlenecektir. RUSYA NIN JEOPOLİTİK HESAPLARI Soğuk Savaş ın Ardından Sovyet Coğrafyası Sovyetler Birliği nin yıkılmasının ardından Rusya Federasyonu, derin ekonomik ve sosyal problemlerle yüzleşmek durumunda kaldı. Boris Yeltsin döneminde girişilen reformlar ülkenin problemlerini çözmek bir yana mevcut problemleri daha da derinleştirdi. Bunun sonucunda Rus halkının desteğini büyük oranda kaybeden Yeltsin, 1999 yılında görevinden istifa ederek Rusya yı çok daha farklı bir siyasi figür olan Vladimir Putin e devretti. Uzun yıllar KGB de görev yaptıktan sonra 3. Nick Allen, Soviet break-up was geopolitical disaster says Putin, The Telegraph, 26 Nisan 2005. siyasete atılan ve tavizsiz mizacıyla dikkat çeken Putin kısa zamanda Rusya ya çok daha farklı bir rota çizdi. İç politikada ülke ekonomisini devlete sadık şirketler üzerinden kontrol altında tutan Putin, aynı zamanda ayrılıkçı hareketlerin engellenmesi yönünde de müdahalelerde bulundu. Seneler boyunca birçok etnik ve dini grubu enternasyonal, milletler üstü yapay bir duygu ve düşünce ile elde tutmaya çalışan Sovyet yönetimi, zihinlerden Sovyet öncesi kültür havzalarının yarattığı etkiyi tam olarak silemese de, bu çabasında belli bir oranda başarılı oldu. Sovyet yönetimi, Soğuk Savaş boyunca sistemi derinden etkileyecek bir dini ya da milli tehdit ile karşılaşmadı. Fakat bu durumun ne denli yapay olduğu gerçeği Soğuk Savaş yıllarının sonlarına doğru ortaya çıkan krizlerle kendini gösterdi. Bu çerçevede tam 17 tane ülkenin doğuşunu hazırlayan süreç aynı zamanda bu ülkelerin en önemlisi olan Rusya Federasyonu içerisinde de büyük krizlere sebebiyet verdi. Halının altına itilmiş olan meselelere bakıldığında Soğuk Savaş sonrası bölgedeki dinamiklerin kendiliğinden istikrarlı bir hal almayacağı başından beri aşikârdı. Gerek Orta Asya da gerekse Kafkaslarda devam eden ve etkisi bölge sınırlarının çok ötesine ulaşan gerilimler Sovyetler Birliği nin hâkimiyeti altında kurulan düzenin sonuçlarıydı. Sovyetler Birliği nin yokluğu sorunların çözümü için yeterli değildi, hatta kimi zaman var olan problemlerin daha da içinden çıkılmaz hale gelmesinin ana sebeplerinden biriydi. Bu çerçevede 90 lı yıllarda Yakın Çevre (Near Abroad) projesi ile Rusya Federasyonu bölgede hâkim kılınmaya çalışılarak Sovyet sonrası düzene yumuşak bir geçiş arandı. Bu politikaların da etkisiyle bölgenin Sovyetlerin yıkılışı şiddetinde bir sarsıntı yaşaması engellenmiş oldu. Fakat bu hamleler yıllar yılı Sovyetler Birliği nin elinde toplanan gücü merkezden çevreye yaymak yerine gücün tekrar merkezileşmesine yol açtı. Bunun sonucunda gücünü toplamış bir Rusya Federasyonu nun tekrar Sovyetler Birliği nin mirasına 10

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ sahip çıkarak problemlerin kaynağında çözüm araması kaçınılmaz hale geldi. Yeltsin in görevi halefi Putin e devretmesinin ardından bu çabalar Rusya Federasyonu nun devlet olarak toparlanmasının ardından daha etkili olmaya başladı. Bu çerçevede Putin yönetimi altındaki Rusya ayrılıkçı hareketler ile kimi zaman şiddete de mahal veren baskı yolları kullanarak mücadele ederken eski Sovyet cumhuriyetlerini de gerek ekonomik gerekse siyasi yollarla kontrol altında tutmaya çalıştı. Bu minvalde Avrasya Birliği adı altındaki bir oluşumu projeleştiren Putin bu yolla eski Sovyet cumhuriyetlerini Rusya nın kontrolü altına almayı hedefliyor. Uluslararası arenayı ulus devletlerden çok medeniyetler üzerinden okuyan bir anlayışa sahip olan Putin in zihninde Sovyetler sonrası kurulan devletler arasındaki sınırların bu çerçevede pek bir önemi yok. Putin den sıklıkla duyulan tarih ve kültür vurgusu da bu anlayışın bir ürünü. Rusya nın şu an yürüttüğü politikaları ve gelecek hedeflerini değerlendirirken bu noktaları da göz önünde bulundurmak faydalı olacaktır. Putin in Ukrayna hamlesi 2003 yılında baş gösteren ve eski Sovyet cumhuriyetlerinin bir kısmında görülen renkli devrimler bölge için önemli bir dönüm noktası oluşturdu. Gerçekleşen siyasi dalgalanma sonucunda Ukrayna ve Gürcistan da yönetim değişiklikleri meydana geldi, ayrıca diğer eski Sovyet ülkeleri de bu dalgalardan etkilendi. Fakat bu dalga uzun sürmedi ve Rusya dan ekonomik bağımsızlığını tam anlamıyla kazanamamış olan bu devletler tekrar kademeli olarak Rusya ya sadık liderlerin etkisine girdi. Bu dönemde jeopolitik olarak Ukrayna Rusya nın Avrupa ile olan bağlantısını ve Karadeniz deki etkinliğini sürdürmesini sağlıyordu. Ukrayna nın devlet başkanları değişse de Rusya ile enerji ve güvenlik alanlarındaki işbirliği Sovyetlerin yıkılmasından bu yana devam etmişti. Ukrayna nın batıya yaklaşması, ayrıca olası bir NATO üyeliği Rusya için tam bir felaket senaryosuydu. Ukrayna nın bir şekilde Rusya nın kontrolü altında bulunması Rusya nın uluslararası gaz trafiğinin ya da belli jeopolitik avantajlarının da ötesinde psikolojik olarak oldukça önemliydi. Özellikle Rusya da halen yönetim üzerinde büyük etkiye sahip Avrasyacı ideolojiye sahip gruplar Ukrayna nın kaybını Rusya nın emperyal kimliğinden tamamen sıyrılmış uzak bir Asya ülkesi haline gelmesi yönünde bir gelişme olarak gördü. Bu yüzden Rusya, Yanukoviç e AB ile Ortaklık Anlaşması nı imzalamaktan vazgeçmesi karşılığında oldukça kârlı bir anlaşma önerdi. Fakat karışan sokaklar Rusya yı daha da sert önlemler almaya ve daha sonrasında da müdahale etmeye itti ve Rusya Şubat 2014 ün sonuna doğru bölgede yoğunlaşan gerilimden de istifade ederek Kırım ı ilhak etti. Ukrayna nın Avrupa etkisine girmesi Rusya da bir panik etkisi yarattı ve müdahaleye zemin hazırladı. Rusya nın Kırım a yaptığı müdahale özellikle Batı da büyük infiale sebep oldu. Sivil görünümlü milis güçlerin operasyonu sonucu Kırım Parlamentosu nda iktidarın Rus yanlısı güçlere geçmesinin ardından referandum kararı alınan Kırım Yarımadası nda 16 Mart günü gerçekleşen referandum sonrasında Kırım Rusya Federasyonu na bağlanma kararı aldı. Kırım ın Rusya Federasyonu na bağlanması Rusya nın büyük çoğunluğu tarafından destek gördü 4, ayrıca Putin in içerideki imajına oldukça olumlu bir katkı yaptı.5 Yanukoviç in ülkeyi terk etmesinin ardından gelen Kırım hamlesi gerek var olan endişe gerek- 4. Vast majority of Russians welcome Crimea decision, poll shows, RT, 17 Mart 2014. 5. Adam Taylor, Putin s approval rating hits 80 percent, Washington Post, 26 Mart 2014. 11

ANALİZ Putin in Soğuk Savaş sonrası izlediği dış politika bölgesel düzeyde Sovyetler Birliği nin yıkılışının ardından ortaya çıkan güç boşluğunu pro-aktif hamleler ile doldurmayı olduğu kadar, küresel düzeyde Sovyetler Birliği nin Soğuk Savaş tan mağlubiyetle çıkmasının ardından yaşadığı kayıpları da telafi etmeyi hedefliyor. se kaybolduğu düşünülen jeopolitik avantajın bir an önce geri kazanılması için atılan bir adım oldu. Psikolojik olarak bu hamlenin Rus halkını ve idaresini tatmin etmiş durumda olduğu görülüyor. Fakat Yanukoviç in ülkeden ayrılmasının ardından panik içerisinde alınan bu kararın ekonomik ve sosyal sonuçları için olumlu konuşmak oldukça zor görünüyor. İlk olarak, bu kararın uluslararası ilişkiler açısından her ne kadar karşılaşılan yaptırımlar yeterli olmasa da belirli ölçekte bir bedeli oldu. Kırım ın ilhakı sonucu Rusya nın özellikle Libya ve Suriye örneğinde sıkça kullandığı egemen devletlerin içişlerine karışılmaması ilkesi görmezden gelinmiş oluyor. Bunun yanında 1994 yılında imzalanan ve Ukrayna nın toprak bütünlüğünü nükleer silahlarını imha etmesi karşılığında ABD, İngiltere ve Rusya nın garantisi altına alan Budapeşte Anlaşması da ihlal edilmiş olundu. 6 Bu ilhak Rusya nın ileride uluslararası hukuka dayanarak belli diplomatik argümanlar geliştirmesini zorlaştıracaktır. Örneğin Rusya nın Kosova konusunda sıklıkla öne sürdüğü hukuki argümanlar Putin in Kırım ın ilhakını Kosova ya benzeterek Batı ya seslenmesi ile zarar gördü. 7 İkinci olarak, bu ilhakın uluslararası arenada tanınmaması sonucunda Rusya nın Kırım ın jeopolitik öneminden ticari anlamda yararlanması mümkün olmuyor. Kırım ın ilhak sonrası uluslararası ticaret ve turizm gelirlerinde büyük azalma gözleniyor. Bununla bağlantılı son gelişme AB nin Kırım ve Sivastopol dan ihracatı yasaklaması oldu. 8 Son olarak Rusya yarımadanın ekonomik yükünü kendi başına yüklenmek durumunda kaldı, yerel kurumların dönüşümü ve Rusya sistemine eklemlenmesi Rusya ya oldukça pahalıya mal oldu. Putin in Soğuk Savaş sonrası izlediği dış politika bölgesel düzeyde Sovyetler Birliği nin yıkılışının ardından ortaya çıkan güç boşluğunu pro-aktif hamleler ile doldurmayı olduğu kadar, küresel düzeyde Sovyetler Birliği nin Soğuk Savaş tan mağlubiyetle çıkmasının ardından yaşadığı kayıpları da telafi etmeyi hedefliyor. Daha geniş planda Putin in bir anlamda Soğuk Savaş ın sonuçları ile tekrar hesaplaşarak kazananları ve kaybedenleri tekrar belirleme amacı taşıdığı söylenebilir. ABD nin Bush dönemindeki çizgisinden uzaklaşarak sınır dışı askeri operasyonlardan -insansız hava araçları kullanımı haricinde- kaçınması ve özellikle de Obama nın Suriye konusundaki tutumu Putin i cesaretlendiren faktörlerden oldu. Ukrayna özelinde ve eski Sovyet coğrafyası genelinde Rusya nın çizdiği kırmızı çizgilerin farkında olmak gerekiyor. Zira Putin, deklare ettiği Avrasya Birliği ni kurmak için hem AB den hem de ABD den çok daha fazla fedakârlık yapmaya şimdiden hazır gözüküyor. Bu minvalde Rusya çıkarlarını korumak için oldukça agresif davranmaktan da çekinmeyeceğini Gürcistan savaşının ardından ilk defa en net biçimde Ukrayna da gösterdi. Bu bağlamda bu iki ülkenin NATO ile olan ilişkilerine de dikkat çekmek gerekiyor. Rusya 2008 yılında NATO nun Gürcistan a üyelik önermesi üzerine bu ülkeye yaptığı askeri müdahale ile NATO nun genişlemesini durdurduğunu 6. Budapest Memorandums on Security Assurances, 1994, Council on Foreign Relations, 5 Aralık 1994. 7. Putin: Crimea similar to Kosovo, West is rewriting its own rule book Russia Today, 18 Mart 2014. 8. EU Bans Imports From Crimea, The Moscow Times, 23 Haziran 2014. 12

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ savunmuştu. 9 Rusya nın Ukrayna ya Yanukoviç üzerinden kârlı bir anlaşma ile müdahalesinin Ukrayna nın Rusya ile olan bağını zayıflatma kapasitesine sahip Ortaklık Anlaşması ile gelmesi, Gürcistan ve Ukrayna müdahalesi arasındaki paralelliklerden bir tanesidir. Rusya, Soçi Kış Olimpiyatları sırasında Ukrayna da baş gösteren krize, parlatmaya çalıştığı uluslararası prestijine zarar vermemek amacıyla müdahil olmadı. Fakat olimpiyatların bitmesinin ardından Rusya gözünü bir anda Ukrayna daki krize çevirdi ve birkaç hafta gibi kısa bir süre içerisinde Kırım ın Rusya nın bir parçası olduğu Rusya Federasyonu Duma sı tarafından kabul edildi. Dünya henüz Kırım ın işgalini hazmedememişken gerilim Ukrayna nın diğer kentlerine de sıçradı ve tıpkı Kırım da olduğu gibi kurgulanan referandumlar sonrasında Ukrayna nın toprak bütünlüğü tehlike altına girdi. Kiev yönetiminin bir türlü yerinde ve güçlü irade gösterememesi sonucu gittikçe karmaşık bir hal alan ve Yanukoviç döneminde Rusya ya olan bağlılığı oldukça artan Ukrayna, Rusya ya tek başına karşılık verecek güçte bir ekonomik ve askeri kapasiteye sahip değil. 2013 yılının sonunda başlayan olaylar sonucu Yanukoviç in istifa etmesinin ardından Rusya ile ekonomik ilişkileri oldukça zedelenen Ukrayna nın bu konuda da kısa vadede mesafe kat etmesi oldukça güç. Bu yüzden Ukrayna bu konuda dış aktörlerin desteğini bekledi. Fakat gerek AB nin gerekse diğer batılı ülkelerin uyguladığı yaptırımlar Rusya yı caydırmaya yetecek yoğunluğa ulaşmadı. Sovyet Mirası Rus Propaganda Aygıtı Kapalı bir toplum olan Sovyetler Birliği nde Gorbaçov tarafından devreye sokulan ve Glasnost dönemine kadar ülkeyi devletin çıkarları yönünde ustaca konsolide etmeye yeten propaganda aygıtı sayesinde vatandaşların ülke politikalarını tartış- ması ya da eleştirmesi engelleniyordu. Kırım ın işgal edilmesinin ardından yaşanan süreç şaşırtıcı düzeyde bu propaganda aygıtının halen güçlü ölçüde var olduğunu gösterdi. Sovyet döneminde olduğu gibi öncelikle gerçekleştirilen eylem tarih ve medeniyet gibi Rusya şartlarında oldukça sübjektif hale gelebilen zeminlerde süslenerek kamuoyuna sunuldu. Ukrayna ile Rus halklarının kardeşliği, Kırım a büyük ölçüde sonradan getirilen Rusların varlığı ve Kırım ın tarihsel olarak Rusya ya ait olduğu argümanları bu süreçte sıkça kullanıldı. Bu politika çerçevesinde aşırı sağcı gazeteci Dmitry Kiselyov Ukrayna daki olaylarda takındığı tarafsız tutum nedeniyle Putin tarafından ödüle boğuldu. Ayrıca bu isim yeni kurulan ve Rusya nın devlet televizyon kanalı RIA Novosti ve devlet radyo kanalı Rusya nın Sesi Radyosunun çatı organizasyonu olarak kurulan Rusya Segodniya nın başına geçirildi. 10 Bu bürokratik düzenlemelerin ardından devletin basın üzerindeki etkisi daha da arttı. Ukrayna da meydana gelen gelişmeler Rusya da olduğundan farklı bir şekilde yankı buldu. Gerek Ukrayna hükümeti gerekse sokaklarda eylemlerde yer alan, hatta yalnızca ülkesinin içinde bulunduğu tehlikeden rahatsız olan Ukraynalılar faşist ya da aşırı milliyetçi damgası vurularak Rus halkı nezdinde itibarsızlaştırıldı. Odesa da geçtiğimiz günlerde meydana gelen yangın ve bu gibi zaman zaman Rusların başına gelen olaylar da bu propaganda aygıtı tarafından oldukça verimli bir şekilde kullanıldı. Bu sayede Rus halkının tavrı tamamen işgal yanlısı ve batı karşıtı şeklinde şekillendi. Öte yandan Batı dünyasındaki zihinler de bu propaganda aygıtının yarattığı dezenformasyondan oldukça etkilendi. Rusya tarafından yönlendirildikleri aşikâr olan küçük yeşil adamlar olarak da medyada yer bulan sokak çeteleri aynı Sovyet döneminde 1986 Almatı 9. Denis Dyomkin, Russia says Georgia war stopped NATO expansion, Reuters, 21 Kasım 2011. 10. President Vladimir Putin issues decree to reorganize Voice of Russia, RIA Novosti to Rossiya Segodnya news wire, The Voice of Russia, 9 Aralık 2013. 13

ANALİZ olaylarında olduğu gibi tekrar sahneye çıktı. Sokakların yönlendirilmesi amacıyla kullanılan, daha az riskli ve etkili bir yöntem olan sokak çetelerinin sahadaki karşılığı Rusya tarafından sunulduğundan daha düşük popülariteye sahip olsa da bu propagandalar Batı yanlısı trendin karşıtı olan güçleri olduğundan çok daha güçlü gösterdi. Gerek Kırım da gerekse Ukrayna nın birkaç doğu vilayetinde gerçekleştirilen ve sahada görev yapan hemen hemen tüm gözlemciler tarafından usulsüz olarak nitelendirilen 11 seçimler Batı dünyasında gerek bölge hakkında gerekse seçimin Rus algısında nerede durduğu hakkında kısıtlı bilgiye sahip olanları ikna etmeye yetti. Bununla beraber Putin in işgalden sonra yaptığı konuşmada dile getirdiği Rusya ile Ukrayna arasındaki kardeşlik unsurunun 12 Rus tarih okumasındaki yeri Rusların yanısıra Batı dünyasında dahi bazı çevrelerin işgale karşı tutumunu etkiliyor. Bu çerçevede, Kissinger ın Kırım ın işgalinin ardından verdiği demeçte Ukrayna ile Rus halklarının kardeşliğine yaptığı vurgunun tarihsel tartışmaların dışında ve Rusya nın komşularına karşı takındığı tavır dikkate alınarak okunması faydalı olacaktır. Putin in söylemleri Kırım ın ilhakından sonra yumuşamak şöyle dursun aşırı milliyetçi ve şovenist yaklaşımları İkinci Dünya Savaşı öncesinde Avrupa da kullanılan söylemleri hatırlatıyor. Bu söylem neticesinde kamuoyundaki desteği bir anda tavan yapan Putin in 13 ise güçlü lider imajından taviz vermeye niyetli olmadığı görülüyor. Ülke devlet televizyonlarından yapılan yayınlar ile sakin Ukrayna vatandaşları faşist ilan edilirken Rus halkının adeta savaş tehlikesi altında bulunan bir millet gibi güçlü liderin etrafında kümelenmesi bekleniyor. Hem Ukrayna da hem 11. David Adesnik, How Russia Rigged Crimean Referendum, Forbes, 18 Mart 2014. 12. Address by President of the Russian Federation, kremlin.ru 18 Mart 2014. 13. Putin s rating climbes to 5 years peak. Russia Today, 20 Mart 2014 Rusya da propagandanın yarattığı trajikomik sonuçlarla karşılaşmak da mümkün. Ukrayna da yakını bulunan Ruslar, yahut Rusya da yakını bulunan Ukrainler telefon görüşmelerinde birbirlerine kendilerine yansıtıldığı ya da tecrübe ettikleri kadarıyla olaylar hakkında iletişim kurmakta güçlük çekiyor. Rus tarafı garip bir biçimde olaylar öncesinde oldukça pozitif hisler beslediği Ukrayna yı faşistler tarafından politikaları belirlenen ve bir anda gerek politik gerekse sosyal olarak Rus karşıtlığının merkezi haline gelen bir ülke olarak görürken doğu bölgeleri hariç münferit olaylar haricinde barış içerisinde hayatını sürdüren Ukrainler ise Rusların bu tavrına anlam vermekte güçlük çekiyor. Bunun yanında Rusya kendi topraklarındaki propagandasının dahi en iyi ihtimalle yargılanma ile sonuçlanacağı âdemi merkeziyetçilik ve federalleşme gibi reformları Ukrayna nın gerçekleştirmesini bekleyen bir söylem kullanıyor. Topraklarında onlarca farklı etnik grubu barındıran, Çeçenistan daki ayrılıkçı güçleri insan haklarını hiçe sayarak bastıran Rusya, Ukrayna ya çoğunlukla sonradan yerleştirilmiş Rusça konuşan nüfusu kullanarak gerek içeride gerekse dışarıda eylemlerine dayanak bulabiliyor. Ukrayna nın gerekse bölgenin selameti için Rusya nın bu çabalarının bölgenin tarihi dinamikleri göz önüne alınarak iyi tahlil edilmesi ve Ukrayna meselesinin her ulusun hakkı olan uluslararası hukuk ilkelerine uygun bir şekilde ele alınması gerekiyor. Ukrayna jeopolitik konumu itibariyle Rusya ya düşman olarak kalamayacağı gibi Rusya nın da panik içerisinde Ukrayna yı içeride medya gücüyle itibarsızlaştırmasının uzun vadede bir karşılığı bulunmuyor. Rusya nın attığı adım Soğuk Savaş ın ardından yaşanacak en büyük sistemik krizi de beraberinde getirebilecek öneme sahip bir adım olarak öne çıkıyor. Ayrıca yaşanmakta olan sistemik değişimin ardından yerleşecek dinamiklerde söz sahibi olabilmek ise bu süreçte etkin olmayı gerektiriyor. 14

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ Kırım Tatarları Kırım Yarımadası nın otokton halkı olan Kırım Tatarları nın ise bölgede süren gelişmeler sonucu oldukça endişelendiğini söylemek mümkün. Sovyetler Birliği ve Rus İmparatorluğu döneminde toprakları işgal edilen ve göçe zorlanan halkın kolektif hafızasındaki anılar tazeliğini koruyor. Kırım Tatarları Ukrayna yönetimi altında kültürel haklarını ilgili kurumlar vasıtasıyla siyasal haklarını ise Kırım Tatar Milli Meclisleri aracılığıyla korumayı başarmışlardı. Bu sayede Kırım Tatarları nın hem anavatanlarına dönüş süreci kolaylaşmış hem de yurtlarında görece daha rahat koşullara sahip olabilmişlerdi. Özellikle Kırım Tatar Millet Meclisi nin dünyanın dört bir yanındaki Kırım Tatar diasporası ile kurduğu bağlantıya bu kurumun yarımada üzerindeki siyasi ağırlığının da eklenmesi Kırım Tatarları için oldukça pozitif bir durum yaratmıştı. Rusya nın ilhakının ardından Kırım Tatarları nda bu kazanımlarını kaybetme korkusu oluştu. Ayrıca mağduriyetleri bundan öncesine dayanan Kırım Tatarları nın yarattığı farkındalık geride kalan süreçte Kırım ın ilhakını zorlaştıran en önemli etmen oldu. Rusya himayesinde gerçekleştirilen referandumu boykot ederek bir anlamda pasif direnişe geçen Kırım Tatarları Ukrayna yönetimi altında kazandıkları görece özgürlüğü sürdürmek istiyorlar. Rusya da var olan islamofobinin ve Çeçenlere karşı yürütülen iki kanlı savaşın yanı sıra ülkedeki Müslüman azınlıkların Rus yönetimi altında yaşadığı zorluklar Kırım Tatarları için başlıca endişe kaynağı. Kırım Tatarları nın gerek Rusya ile yürüttükleri işgal ve hak ihlalleri ile örülü ilişkinin tarihsel gerçekliğinden gerekse Rusya nın içerisindeki Müslüman azınlıkların durumundan ileri gelen endişeleri Rusya nın ilhak sonrası duruşunda karşılık buldu. İlk planda Kırım Tatar yayın organlarından bazıları işgalin ardından Rus yönetimi tarafından aşırı bulunarak kapatıldı. Kırım Tatar milletinin lideri, geçtiğimiz günlerde Türkiye den de Cumhuriyet nişanı alan Kırımoğlu nun Kırım a girişinin yasaklanması bu konudaki endişeleri oldukça arttırdı. Rusya Federasyonu, işgalin kurumsallaşmasını hızla tamamlarken Kırım Tatarları ndan gelebilecek muhalefeti sindirdi; ayrıca uluslararası arenada gaz kozunu oynayarak yüzleşebileceği ağır yaptırımların da önüne geçti. Batı dünyasından gelen zayıf tepkiler ve Ukrayna nın çaresizliğine karşı Rusya nın kararlılığı dikkate alınacak olunursa, kısa vadede bölgede Kırım ın işgal sürecinin sekteye uğramayacağı söylenebilir. Orta ve uzun vadede Kırım Tatarları nın bölgedeki varlığının korunması için ise Kırım Tatarları nın başta Millet Meclisi olmak üzere milli kurumlarının Rusya tarafından tanınmasına çalışılmalı ayrıca Kırım Tatarları nın yarımadadaki konut, eğitim ve kültürel haklar gibi öncelikli problemlerinin çözümü için meclis muhatap alınmalı ve destek olunmalıdır. Kırım Tatarları nın süreçteki en büyük avantajları Rusya ya karşı yüzyıllardır sürdürdükleri barışçıl direniş hareketinin getirdiği tecrübe ve vizyon sahibi Abdulcemil Kırımoğlu gibi bir öndere sahip olmaları. Kırım Tatarları nın bölgedeki varlığının korunması için başta Kırım Tatar Millet Meclisi olmak üzere yerel kurumları desteklenmeli ve Kırım Tatarları nın yarımadadaki konut, eğitim ve kültürel haklar gibi öncelikli problemlerinin çözümü için Meclise destek olunmalıdır. Her ne kadar Rusya nın Ukrayna politikasında vites büyütmesiyle bir anlamda arka planda kalsalar da Kırım Tatarları halen Türkiye nin ve Türk Dış Politikasının bölgeye yönelik politikalarının öncelik sırasında oldukça başlarda yer alıyor. 18. Yüzyılın sonlarına doğru vatanlarından kademeli olarak koparılan ve en sonunda 1944 yılında Stalin in emriyle tek fert- 15

ANALİZ leri kalmayıncaya kadar topraklarından sürülen tarihi Kırım Hanlığı nın varisleri olan Kırım Tatarları nın büyük bir kısmı takip eden süreçte bir topraklarına bin bir zorlukla geri döndüler. Bugün yarımadanın nüfusa oranla yüzde 12 lik kısmını oluşturan Kırım Tatarları var olan milli meclisleri ile gerek Kırım gerekse Ukrayna siyasetinde önemli bir rol üstlendiler. Ukrayna da 2013 yılının sonlarında çıkan olaylarda AB yanlısı güçleri destekleyen fakat sokak olaylarına karışmayan Kırım Tatarları, Rusya nın ilhakını da büyük endişe ile karşıladılar. Süreç içerisinde binlerce Kırım Tatarı Ukrayna nın görece daha güvenli olan bölgelerine göç ederken bir kısmı da vatanlarında kalmayı tercih ettiler. Türkiye nin mevcut dış politika perspektifi Kırım Tatarları na gerekli desteğin verilmesini ve mevcut Türk-Rus ticari ilişkilerinin geliştirilmeye devam edilmesini öngörmektedir. Kırım Tatarları na özellikle Davutoğlu nun bakanlığı döneminde yardımını esirgemeyen Türkiye aynı zamanda Rusya nın en önemli ticari ortaklarından biri konumunda. Tıpkı AB gibi doğalgazının önemli bir kısmını Rusya dan ithal ediyor. Dolayısıyla Türkiye Ukrayna nın toprak bütünlüğünü koruma konusunda ilkesel bir tutum takınırken Rusya ile profesyonel bir şekilde ilişkilerini koruyor. Bir yandan Kırım Tatarlarına verilen koşulsuz destek sürerken bir diğer yandan Rusya ile ticaret hız kesmiyor. İlerleyen zamanlarda Rusya nın Türkiye ile olan ihracatını Kırım daki limanlar yoluyla yapmak isteme ihtimali veya Kırım Tatar Millet Meclisi ile alakalı alacağı kararlar, Türkiye yi bir ikileme iterek durumun daha da ciddileşmesine yol açabilir. Seçim Sonrası Ukrayna 25 Mayıs 2014 günü Ukrayna Devlet Başkanlığı seçimleri gerçekleşti. Kırım da yapılamayan seçimlere katılım Rus milis güçlerinin etkin olduğu doğu bölgelerinde ise oldukça düşük kaldı. Seçimin rahat bir havada geçtiği ve insanların iradesini ortaya koymasının önünde herhangi bir engel ya da zorlama ile karşı karşıya kalınmadığı söylenebilir. Yalnızca, oy kullanma merkezlerinin tek salonunun kullanılmasının belli dezavantajları olduğunu söylenebilir. Zaman zaman tek sıra halinde salonun hemen hemen her yerini dolduran vatandaşların varlığı gerek seçmenler gerekse seçim görevlilerine belli zorluklar yaşatmış olsa da bu tür teknik detayların dışında oy verme işlemi mevzuata uygun ve rahat bir atmosferde gerçekleşti. Gözlem gerçekleştirdiğimiz Odesa da güvenlik görevlileri gerekli yerlerde hem seçmenlere hem de sandık görevlilerine yardımcı olurlarken, seçim merkezlerinin güvenliğini sağlamak için de ellerinden geleni yaptılar. Halkla seçim esnasında yapılan mülakatlar, insanların demokratik süreçten beklentisinin sınırlı olduğunu ortaya koydu. Bununla beraber sandıklarda oy kullanmaya gelen gençlerin azlığı da dikkat çekici bir detaydı. Bazı yaşlı insanların ise eski Sovyet dönemlerinden kalma bir alışkanlıkla seçimi milli iradenin yansımasından çok bir festival olarak gördüğünü söyleyebiliriz. Birtakım olumsuzluklara rağmen Odesa halkı gelecekten ümitli ve eninde sonunda Ukrayna nın yaşanan badireleri atlatacağına inanıyorlar. Çikolata Kralı lakaplı zengin iş adamı Poroşenko nun ilk turda büyük bir farkla Başkanlığı kazandığı seçim zaferinin ardından ülkedeki durumun iyiye gitmesi beklenebilir. Poroşenko büyük bir farkla ikinci tura gerek bırakmadan seçildi. Bu durum yeni başkanın gerek içeride gerekse uluslararası arenada var olan meşruiyetini artıracaktır. Bu sayede Yanukoviç zamanında etkinliği kaybolan devlet kurumları zaman içerisinde daha fazla işlerlik kazanacaktır. Ayrıca Rusya 16

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ ile gerçekleşecek pazarlıklarda da bu meşruiyet Ukrayna nın elini güçlendirecektir. Poroşenko, seçim sonrasında yaptığı açıklamada önceliğinin barış ve düzen olduğunu ifade etti. Fakat Ukrayna nın içerisinden geçtiği dönem dikkate alındığında Poroşenko nun işinin kolay olduğunu söylemek oldukça güç. Yanukoviç döneminde devlet kurumlarının etkisini büyük ölçüde kaybetmesi nedeniyle özellikle doğu bölgelerinde düzenin hemen sağlanması oldukça zor görünüyor. Ekonomik anlamda da bu süreçten Ukrayna büyük zarar görürken, para biriminin değerinin düşmesinin yanı sıra, ülkenin Kırım daki limanını kaybetmesi ve endüstriyel merkez olan Doğu Ukrayna yı da kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kalması yeni başkan Poroşenko yu zor bir sınavın beklediğini gösteriyor. Fakat bunlara rağmen seçim sonrası Ukrayna nın siyasi istikrara kavuşarak ekonomisini de toparlamaya başlaması bekleniyor. Ayrıca şimdiden ilan edilen erken parlamento seçimlerinin Ukrayna nın durumuna pozitif katkı yapacağı da söylenebilir. Öte yandan Poroşenko nun seçim sonrasında yaptığı Kırım Ukrayna nındır 14 vurgusu Kırım Tatarları nın geleceği açısından oldukça önemli. Poroşenko nun bu konudaki kararlılığı aynı zamanda Kırım Tatarları için en çok çabayı gösteren Türkiye ile Ukrayna ilişkilerine de yansıyacaktır. İlerisi için Türkiye ile Ukrayna nın bu konuda ortak hareket edip daha sonra bu işbirliğini farklı alanlara yansıtmaları beklenebilir. Poroşenko başkanlığı devralmasının ardından öncelikle stratejik devlet kurumlarının güçlendirilmesine önem verdi. Askeri güçler ve polis kuvvetlerinde reformlara gidildi ayrıca Rusya ile sınır kontrolü sıkılaştırıldı. Kurulduğundan bu yana Rusya ile ilişkilerin iyi gitmesi Ukrayna nın ve Ukrainlerin gerçek manada bir devlet olmasını engellemişti. Son gelişmeler, Ukrayna nın 14. Ukraine President vows not to give up Crimea, The Guardian, 7 Haziran 2014. Rusya nın boyunduruğundan psikolojik olarak da kurtulma yolunda olduğunu gösteriyor. Rusya nın yerel ayrılıkçı güçlere verdiği destek ve yürüttüğü psikolojik savaş dikkate alındığında Ukrayna nın doğu bölgelerinde barışı sağlamasının oldukça zor olduğu söylenebilir. Diyalog geliştirilmesi kapsamında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Ukrayna da iktidarı devralan mevkidaşı Petro Poroşenko ile Fransa da bir araya geldi. Rus yetkililerin açıklamasına göre iki lider, Ukrayna nın doğusunda ateşkes ilan edilerek kan akmasının önüne geçilmesi konusunda uzlaştı. 15 Putin, Fransa da İkinci Dünya Savaşı sırasında Batılı müttefiklerin Nazi işgali altındaki Fransa ya yaptığı çıkarmanın yıldönümü etkinlikleri sırasında ABD Başkanı Barack Obama ile de kısa bir görüşme yaptı. Haziran ayında yapılan ateşkes görüşmelerine rağmen bölgede sular durulmuş değil. Gerek ayrılıkçılar gerekse Ukrayna ordusunun saldırılarından siviller de oldukça olumsuz bir şekilde etkileniyorlar. Ukrayna hükümet yetkilileri harekâtı haftalar boyunca isyancı militanların elinde olan kente karşı terör operasyonunun aktif aşaması olarak tanımlarken ayrılıkçı güçler hakimiyet kurdukları bölgelerden çekilmek niyetinde değil. Ukrayna ordusu Sloviansk ı tamamen kuşatırken Rus ayrılıkçılar havan topu saldırılarıyla güvenlik görevlilerine ateş açıyor. Gerek AB gerekse ABD nin bölgeye yönelik politikalarının oyun değiştirici nitelikte olmadığı göz önüne alınırsa, Poroşenko nun Rusya ya bir miktar taviz vermesini ilerleyen zamanlarda beklemek mümkün. Ukrayna nın Rusya için önemi göz önüne alındığında Poroşenko nun elinde bulunan kozların da oldukça önemli olduğu söylenebilir. Ukrayna doğu bölgelerini yaptığı üst üste askeri operasyonlarla bir bir ele geçirirken, Rusya nın cephedeki ayrılıkçı birliklere verdiği destekle sahada olduğu biliniyor. Rusya propaganda aygıtlarını kullanarak Ukrayna nın gerçekleştirdiği 15. Putin ve Poroşenko ateşkesi görüştü, BBC Türkçe, 6 Haziran 2014. 17

ANALİZ operasyonlardaki insan hakları ihlallerine dikkat çekerek bu konuda uluslararası toplumda bir kamuoyu oluşturmak istiyor. Rusya nın nihai hedefi Ukrayna yı doğusunda yaşayan Rusça konuşan azınlığın kültürel ve siyasi hakları yönünde karar almaya zorlamak. Önümüzdeki aylarda Rusya ile Ukrayna arasındaki çatışmanın cephe savaşlarından sıyrılarak diplomasi ekseninde gerçekleşecek Ukrayna da federalizm ve merkeziyetçilik tartışması üzerinden şekilleneceği söylenebilir. AVRUPA BİRLİĞİ NİN HAMLELERİ Avrupa nın Doğu Ortaklığı ve AB Ortaklık Anlaşması 2004 yılında AB tarafından komşuluk politikasının temel belgesi niteliğinde olan Avrupa Komşuluk Politikası Strateji Belgesi yayımlanmıştı.16 AB nin komşuluk politikası 2003 te Rusya yı, Batılı Yeni Bağımsız Devletler-Western Newly Independent States olarak nitelendirilen ülkeler olan Ukrayna, Belarus, Moldova gibi yeni komşuları ve Akdeniz ülkelerini kapsamaktadır. Bu kapsamda ticari ilişkilerin geliştirilmesi, STK lar ve gençler için eğitim ve kültür alanında değişim programları gerçekleştirilmesi, ortak güvenlik tehditlerinin önlenmesi için işbirliğinin yoğunlaştırılması, çatışma ve kriz yönetimi durumlarında AB nin siyasi olarak daha fazla müdahil olması, ulaştırma, enerji ve telekomünikasyon ağlarında Avrupa ya entegrasyonun sağlanması ve yeni finans kaynakları oluşturulması gibi kararlar alınmış ve her yıl yeni yol haritaları hazırlanılarak planlar pekiştirilmiştir. 17 AB Ukrayna yı 2004 te başlattığı Komşuluk Politikasına dâhil etmiş, Doğu Ortaklığı progra- 16. European Neighbourhood Policy, European Commission Strategy Paper, no. 373 (2004). 17. 2003 ten bu yana Avrupa Komşuluk Politikası strateji metinleri için bkz., http://eeas.europa.eu/enp/documents/strategy-papers/ index_en.htm adresinde yer alan Strategy Papers of European Comission since 2003 başlıklı metinler. mı kapsamında da bu ülke ile güçlü ilişkiler geliştirmeyi amaçlamıştır. Ukrayna AB nin Doğu Ortaklığı programı içindeki en büyük ülke olması ve Rusya ile arasında stratejik bir geçiş hattı olması açısından önem arz etmektedir. Doğu Ortaklığı, AB nin Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Beyaz Rusya ve Ukrayna ile gerçekleştirilen bir ortaklık anlaşmasıdır. Ortaklık, Polonya Dışişleri Bakanı Radoslaw Sikorski nin önerisi ve İsveç in desteğiyle 26 Mayıs 2008 tarihinde Brüksel de ortaya konmuştur. 2008 den itibaren hız kazanan Avrupa Komşuluk Politikası özellikle başta Polonya olmak üzere Doğu Avrupa ülkelerinin bu projenin hayata geçmesinde önemli rolleri oldu. Bugün üzerinde durulan ve Kırım ın ilhakı sonrası Ukrayna, Gürcistan ve Moldova ile hızla imzalanan AB Ortaklık anlaşması, birliğe henüz üye olmamış ülkeler ile ekonomik ilişkileri derinleştirerek entegrasyonu belli bir seviyeye getirmeyi planlıyor. Bunun yanında Avrupa daki organizasyonlara Ukraynalı gençlerin daha çok katılmasını sağlayacak programların geliştirilmesi öngörülüyor. Hatırlanacağı gibi bu anlaşmayı 1963 yılında imzalayan Türkiye AB ye üyelik sürecini de başlatmıştı. Soğuk Savaş ın bitişinin ardından AB Ortaklık Anlaşması Gürcistan ve Ukrayna gibi batı ile entegrasyona uygun görülen ülkelerle bir ön çerçeve oluşturmak amacıyla kullanılmaya başladı. Ortaklık Anlaşması çerçevesinde ilgili ülkenin pazarını Avrupa Birliği mallarına açması, aynı zamanda sivil toplum ve hukuk alanlarında bir takım reformlar yapması bekleniyor. Ukrayna bu anlaşmayı imzalaması halinde pazarını AB ye açarak kısa vadede çok da kârlı olmayan bir hamle yapmış olacaktı. Zaten Yanukoviç e getirilen eleştiriler de pragmatik düşünüp ülkeyi uzun vadede Avrupalı bir gelecek vizyonundan alıkoymasıydı. Dolayısıyla bir açıdan Yanukoviç in bu anlaşmayı Rusya dan daha kârlı bir anlaşma koparabilmek amacıyla kullandığını söylemek de mümkün. 18

AVRASYA NIN JEOPOLİTİK ANAHTARI: UKRAYNA ÜZERİNDE GÜÇ MÜCADELESİ AB ve Ukrayna Krizi Rusya ile AB arasında Ukrayna merkezli yaşanan gerilim ülkenin doğusunda yaşanan çatışmalar ve karşılıklı adımlar ile kalıcı bir krizi tetiklemiş oldu. Batı nın karşı hamlesi ise şimdilik ekonomik ve diplomatik yaptırımları içeren bir politikadan oluşuyor. Rusya da Ukrayna dan ziyade daha geniş ölçekte Avrupa-Atlantik işbirliğinin ne yapabileceğini izliyor. Yaptırımlar ile Putin e yakın çevrelerin Avrupa ya yönelik ekonomik faaliyetleri ve seyahat serbestliği yasaklanırken vize serbestliğine dair görüşmeler de askıya alındı. Washington yönetimi ise bundan böyle Rusya nın askeri amaçlı kullanabileceği yüksek teknoloji ürünlerine ihracat lisansı vermeyeceğini ve bu kapsamdaki mevcut lisansları da iptal edeceğini bildirildi. 18 ABD nin uygulayacağı yaptırımların daha etkili olması için Rusya ile geniş ölçekte ekonomik ilişkileri olan Avrupa nın desteğine ihtiyacı var. Ukrayna daki gelişmeler ABD nin dikkatini yeniden Asya dan doğu Avrupa ya çekerken ticari kapasite göz önüne alındığında AB yi yekpare bir şekilde yanına almadan ABD nin Rusya ya yönelik yaptırımlarının yeterli etkiyi yaratmayacağının altını çizmek gerekiyor. Bu yönde Alman hükümetinin de Alman şirketlerine Rusya ya silah ihracatı için izin vermeyeceği belirtildi. 19 Rusya ile yapılacak yeni anlaşmalar ve ikili zirveler iptal edildi, vize serbestliği görüşmeleri askıya alındı, Rusya G8 den çıkarıldı, NATO-Rusya ilişkileri askıya alındı ve Rusya nın AGİT e katılımı da askıya alındı. Avrupa Komisyonu Başkanı Jose Manuel Barroso Atlantik Konseyi nde katıldığı bir toplantıda şimdiden milyar dolarlık ticari kararların durduğunu ifade etti. AB Rusya nın birinci derece ticari partneri olduğundan ekonomik yaptırımların sınırlı da olsa Rus ekonomisine olumsuz etkileri olacaktır. Ancak AB tarafında gerek askeri sanayi gerek enerji alımı konusunda ülkeler tara- 18. AB ve ABD den Rusya ya yeni yaptırımlar, euraticv.com.tr, 28 Nisan 2014. 19. Almanya Rusya ya silah ihracatını durduruyor, abhaber.com, 25 Nisan 2014. fından yekpare bir boykot yapılmadığını da ifade etmek gerekir. Avrupa bir yandan ekonomik alanda ve serbest dolaşım konusunda önlemler alırken, diğer yandan Rusya ya olan yüksek enerji bağımlılığını azaltacak alternatif politikalar geliştirmeye çalışıyor. Enerji alanında önceliklerini, yatırımlarını ve ikili işbirliği alanlarını da gözden geçiriyor. Avrupa nın Rusya ya enerji bağımlılığının yanı sıra Rusya da esasen Avrupa ya giden malları ve enerji ihracatı ile Avrupa ya bağlı durumda. Zaman içinde Avrupa nın alternatif enerji rotaları elde etmesi durumunda, daha az enerji talebi ve enerji fiyatlarının bütçeyi ayakta tutmaya yetmeyecek noktaya gelmesi Kremlin in ayağını aksatabilir. Avrupa bir yandan ekonomik alanda ve serbest dolaşım konusunda önlemler alırken, diğer yandan Rusya ya olan yüksek enerji bağımlılığını azaltacak alternatif politikalar geliştirmeye çalışıyor. Ukrayna geçici Başbakanlığı yapmış olan Arseniy Yatsenyuk ile görüşen Avrupa Konseyi Başkanı Herman Van Rompuy Kiev yönetimine destek olmayı sürdüreceklerini açıklarken, 20 AB yetkilileri krizin çözülmesi için özellikle Başkanlık seçimlerinin adil ve şeffaf bir şekilde gerçekleşmesine önem veriyordu. 25 Mayıs ta yapılan seçimler krizin çözülmesinde kısmen önemli bir adım oldu. Ancak bu sadece Kiev deki yönetim krizini çözen sınırlı bir gelişmeydi ve Ukrayna nın toprak bütünlüğünün tehdit altında olması asıl kriz gündemini oluşturmaktaydı. AB, krizin ulusal diyalog ile aşılmasını umuyorsa da Ukrayna nın Doğu bölgesinde devam eden kaos, 20. Avrupa Birliği nden Kiev e Tam Destek euronews.com,13 Mayıs 2014. 19

ANALİZ diyaloğa kapıları kapatmış durumda. Rus ayrılıkçılar ile Ukrayna güçleri arasında silahlı çatışmalar yaşanırken bölgede yaşayan halk da tehdit altında. İnsanlar ticari faaliyetlerden ve eğitim olanaklarından ciddi manada mahrum olmaya başladı. Ukrayna nın doğu bölgesinde bulunan sanayi ve madenlerin de çoğu çalışamaz hale gelmiş durumda. Ekonominin toparlanması için en az 3 milyar dolarlık acil bir yardım paketine ihtiyaç var ve bunun önemli bir kısmının ortaklık anlaşması sonrası AB ve ABD tarafından sağlanması bekleniyor. Rusya ile AB arasında bir tampon bölge görevi de gören Ukrayna gibi büyük bir ülkenin iradesinin zayıf düşmesi ve Rusya tarafından manipüle edilmesi ileride AB karşısında başta gaz olmak üzere birçok konuda Rusya nın elini güçlendirecektir. Ukrayna yönetimi ise devam eden gerilim nedeniyle Rusya yı suçlarken Kremlin den ayrılıkçıları silah bırakmaya ve kamu binalarını terk etmeye çağırmasını talep ediyor. Ancak Putin Rus milislerden Ukrayna nın doğusunda gerçekleşecek referandumu ertelemeleri çağrısı yaptıysa da ayrılıkçılar bunu umursamayarak referandumu gerçekleştirdi. 21 Çatışmalar sürerken Ukrayna ordusunun kuşattığı Slavyansk ta da halk referandum için sandık başına gitti. Referandumda oyların şeffaf sandıkları açık olarak atılması da dikkat çekti. Bölgede kendi bağımsızlıklarını ilan eden ayrılıkçılar Donetsk Cumhuriyeti Başkanlık Bildirgesi yayımlayarak, ABD Başkanı Barack Obama, Almanya Başbakanı Angela Merkel, İngiltere Başbakanı David Cameron ve Avrupa 21. Ömer Melih Üzelce ve Bahtiyar Abdurkerimov, Donetsk referandum için sandık başında, Anadolu Ajansı, 11 Mayıs 2014. Birliği (AB) Dışişleri ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton a bölgeye giriş yasağı koydu. 22 Zaten AGİT görevlilerinin de bölgede kaçırılması güvenlik sorununu gözler önüne seriyor. Ukrayna hükümeti ise doğu ve batıdan gelecek temsilcilerle ülke çapında ulusal diyalog başlatma ve yerel yönetimlerin güçlendirilmesi konusunu görüşme hazırlığı yapıyor. AB nin mevcut politikaları göz önüne alındığında Ukrayna daki durumun bu denli umutsuz bir hal almasının bir sebebinin de mevcut tablonun bir AB-Rusya çatışması olarak görülmesi olduğu söylenebilir. Rusya ve AB bölge üzerinde çok farklı boyutlarda ve düzeylerde hesaplara sahip iki aktör konumunda. Konunun sürekli bu zeminde tartışılması ve AB-Rusya merkezli bir çözüm arayışı şu ana kadar Ukrayna ya herhangi bir fayda getirmedi. Bünyesinde keskin bir karar almayı zorlaştıran 28 devleti barındıran ve Ukrayna nın geleceğine dair en azından Rusya kadar yüksek idealler taşımayan AB nin Rusya ya karşı etkili bir rol oynaması mümkün gözükmüyor. Gelinen noktada Ukrayna siyaseti işlerliğini yitirerek bu denli önemli bir meselenin dahi sakince tartışılmasının önüne geçti. Şu anki tabloda bir yanda ülkenin önemli bir kısmı Ukrayna dan ayrılırken, yeni Başbakan Yatsenyuk mezkûr anlaşmayı imzaladı. Bu anlaşma ile Ukrayna nın ihtiyacı olan desteği ne kadar elde edeceği bir soru işareti olarak ortada duruyor. AB nin şu ana kadar takındığı tavır göz önüne alınırsa Rusya nın bu jeopolitik oyunda daha da ileri gideceğini tahmin etmek zor değil. Gaz konusunda Rusya ya büyük oranda bağımlılığı devam eden Avrupa için, gaz koridorlarının önemli bir kısmını bulunduran Ukrayna nın üzerinde Rusya nın kontrolü arttırması olumlu bir gelişme değil. Rusya ile AB arasında bir tampon bölge görevi de gören Ukrayna gibi büyük bir ülkenin iradesinin zayıf düşmesi ve Rusya tarafından manipüle edilmesi ileride AB karşısında 22. 4 lidere giriş yasağı, TRT Türk web sitesi, 13 Mayıs 2014. 20