T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI BAŞLANGICINDAN BUGÜNE TÜRKİYE'DE ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI (1984-1994) Metin Kilci Yõllõk Programlar ve Konjonktür Değerlendirme Genel Müdürlüğü Temmuz 1994
ISBN 975 19 0909-0 (basõlõ nüsha) Bu Çalõşma Devlet Planlama Teşkilatõnõn görüşlerini yansõtmaz. Sorumluluğu yazarõna aittir. Yayõn ve referans olarak kullanõlmasõ Devlet Planlama Teşkilatõnõn iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayõn ve referans olarak kullanõlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayõn 500 adet basõlmõştõr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyasõ üretilmiştir
İÇİNDEKİLER Sayfa No. GİRİŞ 1 A.ÖZELLEŞTİRME ÖNCESİNDE HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 2 B.YASAL ÇERÇEVE 6 1.Yasal Düzenlemeler 6 2.Özelleştirme Araç ve Yöntemleri 9 3.Kurumsal Yapõ 11 4.Özelleştirme Kapsamõ ve Uygulama Esaslarõ 15 5.Türkiye Elektrik Kurumu'nun Özelleştirilmesine İlişkin Hükümler 18 6.PTT'nin Telekomünikasyon Hizmetlerinin Özelleştirilmesine İlişkin Hükümler 19 7.Özelleştirmeye Bağlõ İşsizlik Sorunlarõnõn Çözümü 20 8.Yap-İşlet-Devret Modelinin Uygulanmasõna İlişkin Hükümler 21 C.ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI 24 1.Özelleştirme Kapsamõna Alõnan Kuruluşlar 24 2.Özelleştirme Uygulamalarõ 29 2.1.İşletme Hakkõ Devri Uygulamasõ 29 2.2.Tesis ve İşletme Satõşlarõ 30 2.3.Blok Satõş yoluyla Özelleştirilen Kuruluşlar 31 2.4.Halka Arz Yoluyla Özelleştirilen Kuruluşlar 34 2.5.İstanbul Menkul Kõymetler Borsasõ'nda Satõşlar 36 3.Özelleştirme Uygulamalarõnõn sonuçlarõ 38 3.1.Uygulanan Yöntemler 38 3.2.Özelleştirme Gelirleri 39 3.3.Özelleştirme Giderleri 43 4.Özelleştirme Uygulamalarõnõn Özellikleri 43
TABLOLAR Sayfa No: TABLO : 1 - ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ 5 TABLO : 2 - ÖZELLEŞTİRME KAPSAMINA ALINAN KURULUŞLAR 26 TABLO : 3 - TESİS SATIŞ VE DEVİRLERİ 31 TABLO : 4 - BLOK SATIŞ YOLUYLA ÖZELLEŞTİRİLEN KURULUŞLAR 32 TABLO : 5 - HALKA ARZI İÇEREN BLOK SATIŞ YOLUYLA ÖZELLEŞTİRİLEN. KURULUŞLAR 33 TABLO : 6 - HALKA ARZ YOLUYLA ÖZELLEŞTİRİLEN KURULUŞLAR 35 TABLO : 7 - İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI'NDA YAPILAN..... SATIŞLAR (TL) 37 TABLO : 8 - İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI'NDA YAPILAN..... SATIŞLAR (US DOLAR) 37 TABLO : 9 - ULUSLARARASI KURUMSAL ARZ YOLUYLA ÖZELLEŞTİRİLEN... KURULUŞLAR 38 TABLO : 10 - ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ 39 TABLO : 11 - ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ (TL.) 41 TABLO : 12 - ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ (US DOLAR) 41 TABLO : 13 - ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ (YÜZDE PAYLAR) 41 TABLO : 14 - ÖZELLEŞTİRME GELİR VE GİDER DENGESİ (TL.) 42 TABLO : 15 - ÖZELLEŞTİRME GELİR VE GİDER DENGESİ (US DOLAR) 42 TABLO : 16 - YÜZDE 50'DEN FAZLA KAMU PAYI SATILARAK. ÖZELLEŞTİRİLEN KURULUŞLAR 44 TABLO : 17 - ÇİMENTO FABRİKALARINDA ÖZELLEŞTİRME. UYGULAMALARI 45 EK TABLO : 1 - ÖZELLEŞTİRME MEVZUATI 47 EK TABLO : 2 - ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI ÖZETİ 48 EK TABLO : 3 - ÖZELLEŞTİRME KAPSAMINDAKİ KURULUŞLAR 55 EK TABLO : 4 - ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ (TL.) 56 EK TABLO : 5 - ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ (US DOLAR) 58 EK TABLO : 6 - ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ (BÜYÜKLÜK SIARASINA GÖRE) 60
GİRİŞ Türkiye'de özelleştirme uygulamalarõnõn on yõllõk bir geçmişi bulunmaktadõr. Dolayõsõyla yeterli düzeyde bir deneyim birikimi sağlandõğõ kabul edilebilir. Özelleştirme uygulamalarõ amaç ve strateji yönüyle ülkeden ülkeye büyük ölçüde farklõlaşmaktadõr. Bu nedenle geleceğe dönük etkin bir özelleştirme programõnõn uygulanabilmesi için deneyimler son derece önemlidir. Bu çalõşmada ülkemizdeki özelleştirme sürecinin bir envanterinin çõkarõlmasõ amaçlanmõştõr. Çalõşmada öncelikle özelleştirme öncesindeki hazõrlõk çalõşmalarõ ve yasal boyut incelenmiştir. Daha sonra uygulamalar kronolojik bir sõrayla sunularak uygulama özelliklerine kõsaca değinilmiştir. Çalõşmanõn bir veri tabanõ oluşturma amacõ çerçevesinde kalmasõna özen gösterilmesi nedeniyle sorunlara ve çözümlerine ilişkin değerlendirme ve subjektif yorumlardan uzak kalõnmaya dikkat edilmiştir. Çalõşmanõn bir diğer özelliği ise 1994 yõlõnda yapõlan son yasal değişiklikler öncesindeki uygulamalarõ içermekte olmasõdõr. Bilindiği üzere 3987 sayõlõ Yetki Kanununa dayanõlarak çõkarõlan Kanun Hükmünde Kararnamelerle, özelleştirme uygulamalarõnda önemli bir dönüm noktasõna gelinmiştir.. Bundan böyle özelleştirmenin daha tutarlõ ve hõzlõ bir şekilde uygulanacağõ varsayõlmaktadõr. Bu noktada durum tespiti önem arzetmektedir. Çalõşmada, Kamu Ortaklõğõ İdaresi'nin yayõnlarõ yanõnda, Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu, Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ Kurulu,Yüksek Planlama Kurulu, Kamu Ortaklõğõ İdaresi Başkanlõğõ ve Kamu Ortaklõğõ Yüksek Kurulu kararlarõ tek tek incelenmiştir. 1
A-ÖZELLEŞTİRME ÖNCESİNDE HAZIRLIK ÇALIŞMALARI Özelleştirme uygulamalarõnõn stratejik bir plana dayandõrõlmasõ amacõyla, 1985 yõlõnda, amaçlarõn, önceliklerin, kapsamõn ve termin planõnõn belirlendiği bir stratejinin oluşturulmasõ gereğinden hareketle Devlet Planlama Teşkilatõ tarafõndan Özelleştirme Ana Planõ hazõrlatõlmasõna karar verilmiştir. Açõlan uluslararasõ ihale sonucunda, Morgan Guaranty Trust Company of New York firmasõ, Türkiye Sõnai Kalkõnma Bankasõ, Sõnai Yatõrõm ve Kredi Bankasõ, Yatõrõm Finansman A.Ş. ve Price Waterhouse/Muhaş A.Ş. ile birlikte Özelleştirme Ana Planõ hazõrlamakla görevlendirilmişlerdir. Özelleştirme Ana Planõ kapsamõnda, öncelikle Türkiye şartlarõnda özelleştirmenin amaçlarõ öncelik sõrasõna göre şu şekilde belirlenmiştir; 1-Pazar güçlerinin ekonomiyi harekete geçirmesine imkan verilmesi, 2-Verimliliğin ve randõmanõn artõrõlmasõ, 3-Mallarõn ve hizmetlerin kalite, miktar ve çeşitliliğinin artõrõlmasõ, 4-Halka açõk şirketlerin teşvik edilmesi, 5-Sermaye piyasalarõnõn geliştirilmesinin hõzlandõrõlmasõ, 6-Hazinenin KİT'lere sağladõğõ mali desteğin asgariye indirilmesi, 7-KİT'ler tarafõndan uygulanan tekelci fiyatlandõrma ve dolaylõ vergilendirmenin azaltõlmasõ, 8-Kamu görevlilerinin politika ve yönetmelik konularõnda çalõşmalarõna izin verilmesi, 9-Modern teknoloji ve yönetim tekniklerinin cezbedilmesi, 10-Çalõşanlara hisse senedi vermek suretiyle iş verimliliğinin artõrõlmasõ, 11-Kamu ve özel sektör kuruluşlarõ arasõndaki dengenin değiştirilmesi, 12-Yabancõ yatõrõmlarla uluslararasõ ekonomik ve politik bağlarõn kuvvetlendirilmesi, 13-Mevcut sermaye yatõrõmlarõndaki iç karlõlõğõn artõrõlmasõ ve 14-Devlete gelir sağlanmasõ. Belirlenen amaçlarõn çeşitliliğine karşõn, çoğunun bir diğerini kapsadõğõ görülmektedir. Bilindiği üzere amaçlar ülke şartlarõna göre değiştiği gibi, önceliklerin belirlenmesi açõsõndan da kritik bir faktördür. Bu nedenle amaçlarõnõn nisbi önem derecesine göre sõralanmasõ önem arzetmektedir. Bu amaç dizininde de gerçekçi bir yaklaşõmla, ekonomik etkinliğin artõrõlmasõ 2
amacõnõn ön sõralarda, bütçeye gelir sağlanmasõ amacõnõn ise son sõrada yer aldõğõ görülmektedir. Özelleştirme Ana Planõ'nda özelleştirme uygulamasõnõn başarõsõ için yapõlmasõ önerilen düzenlemeler Genel Eylem Planõ ana başlõğõ altõnda yasal, sosyal ve muhasebe sistemine ilişkin olarak sõnõflandõrõlmõş ve incelenmiştir. Plan'da, özelleştirmeye ilişkin önemli bir yasal engel bulunmadõğõ, ancak 233 sayõlõ KHK'nin bazõ bölümlerinin KİT'lerin özel hukuk hükümlerine tabi birer anonim şirket haline getirilmesine, KİT genel müdürlerinin yönetim kurulu tarafõndan atanmasõna ve yönetim kuruluna karşõ sorumlu olmasõna, kuruluşlarõn bağõmsõz dõş denetim kuruluşlarõ tarafõndan denetlenmesine ve yõllõk bütçe ve yatõrõm programlarõnõn yönetim kurulu kararõ ve genel kurul onayõ ile yapõlmasõna imkan verecek şekilde yeniden düzenlenmesi önerilmektedir. Bu değişikliklerle, yönetim sorumluluğunun ve kuruluş amaçlarõnõn açõklõğa kavuşturulmasõ, kamu kurumlarõ ile KİT'ler arasõndaki yetki karmaşasõnõn ortadan kaldõrõlmasõ, yönetimin özerk bir tarzda hareket edebilmesi ve hissedarlarõn kuruluş faaliyetlerini izleyerek denetleyebilmesine imkan sağlanmasõ amaçlanmaktadõr. Ayrõca Plan'da, KİT'lerde 657 sayõlõ Kanuna tabi olarak çalõşan personelin maaşlarõnõn teşvik unsurlarõyla ilişkilendirilmesi ve bu personelin devlet memuru niteliğinden çõkarõlarak özel firmalardakine benzer bir personel rejiminin oluşturulmasõna, fiyat kontrollerinin kaldõrõlmasõna ve KİT borçlarõ üzerindeki devlet garantileri alacaklõlarla yapõlacak anlaşmalar çerçevesinde kaldõrõlmasõ garantilerin devam etmesi halinde bu garantilere karşõlõk Hazine tarafõndan bir komisyon alõnmasõna yönelik diğer yasal düzenlemeler de önerilmektedir. Plan'da kõsa vadede, hõzla özelleştirilebilecek KİT'lerin herhangi bir sosyal soruna yol açmayacağõ, uzun vadede özelleştirilebilecek olan ya da kamu mülkiyetinde kalacak KİT'lerin özelleştirilmesinde devletin, sosyal amaçlarõ ile KİT'lerin ticari faaliyetlerini bütünleştirmesi sonucu ortaya çõkan istihdam ve kuruluş yeri seçimi politikalarõndan kaynaklanan sorunlarõn ortaya çõkabileceği ifade edilmekte ve bu sorunlarõn aşõlabilmesi için erken emekliliğin teşvik edilmesi, işgücü eğitiminin geliştirilmesi, bölgesel ve sosyal öncelikler nedeniyle kamu mülkiyetinde zararlõ olarak sürdürülmesi tercih edilen faaliyetlerin KİT bünyesinden ayrõlarak devlet tarafõndan desteklenmesi, KİT faaliyetlerinin 3
sübvanse edilmesi yerine nihai tüketicilerin sübvanse edilmesi ve bölgesel kalkõnma programlarõnõn uygulanmasõ önerilmektedir. Plan'da, özelleştirilecek KİT'lere talip olanlarõn, kreditörlerin ve diğer ilgili kişi veya kurumlarõn açõk, tekdüzen, uyumlu ve karşõlaştõrõlabilir nitelikte bir muhasebe sistemine ihtiyaç duyacağõ ifade edilerek, muhasebenin genel kabul görmüş ilkelerini, Muhasebe Standartlarõ Kurumu'nu ve profosyonel denetimcileri içeren bir muhasebe sisteminin özelleştirme uygulamalarõ için olduğu kadar ülke için de vazgeçilmez bir gereklilik olduğu vurgulanmaktadõr. Özelleştirme uygulamalarõnõn sağlõklõ bir baza oturtulmasõ amacõyla, uluslararasõ denetim firmalarõ tarafõndan KİT hesaplarõnõn denetlenmesi, tekdüzen muhasebe sisteminin enflasyon muhasebesi ilkelerine göre yeniden düzenlenmesi ve KİT'ler kamu mülkiyetinde kaldõğõ sürece, devletin ihtiyaç duyacağõ muhasebe bilgilerinin sağlõğõ açõsõndan KİT muhasebecileri ve Yüksek Denetleme Kurulunun elemanlarõnõn eğitilmesi Özelleştirme Ana Planõ'nõn önerileri arasõnda yer almaktadõr. Özelleştirme Ana Planõ'nda 32 KİT ekonomik yaşayabilirlik ve yatõrõm ihtiyaçlarõ kriterleri dikkate alõnarak özelleştirme önceliklerine göre sõnõflandõrõlmõş ve 3 ana kategori ile 8 alt kategori belirlenmiş ve bu kategorilerde yer alan her bir kuruluş için önerilen özelleştirme yöntemleri bir termin planõ içerisinde sunulmuştur. BİRİNCİ ÖNCELİK I. Tamamen Satõlabilecek KİT'ler 1. TURBAN 2. THY 3. USAŞ 4. Seçilmiş iştirakler II. Çoğunluk Payõ Satõlabilecek KİT'ler 1. YEMSAN 2. ÇİTOSAN III. Büyük Kõsmõ Satõlabilecek KİT'ler 1. TİGEM 2. TPAO 3. ETİBANK 4
İKİNCİ ÖNCELİK I.Bazõ Bölümleri Satõlabilecek Geri Kalan Kõsõmlarõ ise Rehabilitasyona Tabi Tutulacak KİT'ler. 1. SÜMERBANK 2. TSEK II.Tedricen Özelleştirilecek KİT'ler 1. PTT 2. TEK III.Özelleştirilmesi Muhtemel KİT'ler 1. EBK 2. TKİ 3. MKEK 4. T.GEMİ SAN. A.Ş. 5. ORÜS IV.Devlet Desteği İle Özelleştirilebilecek KİT'ler 1. ÇAYKUR 2. T.ŞEKER FAB. A.Ş. 3. SEKA 4. PETKİM 5. TÜGSAŞ 6. TDÇİ 7. ASOK 8. TTK ÜÇÜNCÜ ÖNCELİK I.Kamu Hizmeti Yapan KİT'ler 1. DMO 2. T.DENİZCİLİK İŞL. 3. TCDD 4. DHMİ 5. TMO 6. TZDK 7. TUSAŞ Tablo : 1 - Özelleştirme Yöntemleri Kategori Mülkiyet Devri Bütün Şirketin Satõşõ Varlõklarõn Büyük Bir Kõsmõnõn Satõşõ Tesis ve Varlõklarõn Satõşõ Bazõ Varlõklarõn Satõşõ İştirak Hisselerinin Satõşõ I II III IV V VI VII VIII Diğer Özelleştirme Alternatifleri Gelir Ortaklõğõ Senetleri Kiralama Yönetim Sözleşmeleri Hizmet Sözleşmeleri Özel Kesimin Teşvik Edilmesi Avantajlarõn ve Kõsõtlamalarõn Kaldõrõlmasõ 5
Özelleştirme Ana Planõ'nda, ayrõca, özelleştirme uygulamalarõ çerçevesinde, mali sektörün genişletilmesini, ekonomide rekabeti önleyici kõsõtlamalarõn kaldõrõlmasõnõ, kamu mülkiyetinde kalacak ya da kõsa vadede özelleştirilmeleri mümkün olmayan KİT'lerin bir reform programõ içinde yeniden yapõlandõrõlmasõnõ kapsayan öneriler de yer almaktadõr. B-YASAL ÇERÇEVE 1.Yasal Düzenlemeler Özelleştirmeye ilişkin ilk yasal düzenleme, 29.2.1984 tarih ve 2983 sayõlõ Kanun ile yapõlmõştõr. Kanun, özelleştirme uygulamalarõna ilişkin geniş bir hareket alanõ belirlemiş ve özelleştirmenin kurumsal mekanizmasõnõ oluşturmuştur. Bu çerçevede, gelir ortaklõğõ senedi, hisse senedi ve işletme hakkõ devrinden oluşan özelleştirme yöntemleri tanõmlanarak, Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ Kurulu, Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ İdaresi ve Kamu Ortaklõğõ Fonu kurulmuştur. Daha sonra 2985 sayõlõ Kanun ile Toplu Konut Fonu kurularak, Fonun, Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ Kurulu ve Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ İdaresi ile ilişkileri tanõmlanmõştõr. Özelleştirmeye ilişkin ikinci yasal düzenleme 8/6/1984 tarih ve 233 sayõlõ KHK'nin 38'inci maddesi ile yapõlmõştõr. Bu madde ile daha önce Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ Kurulu'na verilen özelleştirme ile ilgili karar alma yetkisi Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu'na verilmiş ve yürütme görevi Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ İdaresi'nde kalmõştõr. Diğer taraftan, 1984 yõlõnda, 4/12/1984 tarih ve 3092 sayõlõ Çay Kanunu ile çay tarõmõ, üretimi, işlenmesi ve satõşõ serbest bõrakõlmõş, aynõ tarih ve 3096 sayõlõ Kanun ile de Türkiye Elektrik Kurumu dõşõnda, özel sektörün elektrik üretimi, iletimi, dağõtõmõ yapabilmesine ilişkin düzenlemeler yapõlmõştõr. Bu düzenlemelerle devlet tekelindeki iktisadi faaliyet alanlarõna özel sektörün girişini engelleyen hükümler kaldõrõlmõştõr. Daha sonra, 28.5.1986 tarih ve 3291 sayõlõ Kanun ile 233 sayõlõ KHK'nin 38'inci maddesinin uygulanmayacağõ hükmü getirilerek, özelleştirmenin karar alma ve uygulama aşamalarõna ilişkin yeni düzenlemeler yapõlmõştõr. 3291 sayõlõ Kanun ile getirilen en önemli düzenleme özelleştirme kapsamõnõn ve kapsama alõnma sürecinin tanõmlanmasõ ve Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon 6
Kurulu'na verilen görev ve yetkilerin yeniden Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ Kuruluna verilmesidir. 3291 sayõlõ Kanun ile getirilen bir diğer önemli düzenleme ise 1177 sayõlõ Tütün ve Tütün Tekeli Kanunu'nda yapõlan değişikliklerle özel kesimin tütün ve tütün mamulleri üretimi, ithalatõ ve satõşõ yapabilmesine imkan tanõnmasõdõr. Özelleştirme konusunda yetkili kurullarla ilgili olarak 28.12.1987 tarih ve 304 sayõlõ KHK ile yeni düzenlemeler yapõlmõştõr. Bu KHK ile Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ Kurulu ile Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu kaldõrõlarak bu kurullara verilen görev ve yetkiler Yüksek Planlama Kurulu'na devredilmiştir. Özelleştirme mevzuatõnda yapõlan dördüncü önemli düzenleme 9.4.1990 tarih ve 414 sayõlõ KHK ile yapõlmõştõr. 2983 sayõlõ Kanunu değiştiren 414 sayõlõ KHK ile getirilen en önemli değişiklik Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ İdaresi'nin Kamu Ortaklõğõ İdaresine dönüştürülerek, özelleştirme ve Kamu Ortaklõğõ Fonu ile ilgili görev ve yetkilerinin Kamu Ortaklõğõ İdaresi'ne devredilmesidir. Bir diğer önemli düzenleme ise Yüksek Planlama Kurulu'nun özelleştirmeye ilişkin görev ve yetkilerinin Kamu Ortaklõğõ İdaresi Başkanlõğõ'na verilmesidir. Bu değişiklikler yanõnda 2985 sayõlõ Toplu Konut Kanununu değiştiren 412 sayõlõ KHK ile Toplu Konut İdaresi kurulmuş ve Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ İdaresi'nin toplu konutla ilgili görev ve yetkileri bu idareye devredilmiştir. Özelleştirme mevzuatõnda daha sonra yetkili kurullara ilişkin bir takõm yeni düzenlemeler yapõlmõştõr. 6.3.1991 tarih ve 3701 sayõlõ Kanun ile Kamu Ortaklõğõ İdaresi Başkanlõğõ'na verilen özelleştirme ile ilgili karar alma yetkisi yeniden Yüksek Planlama Kurulu'na devredilmiştir. 3701 sayõlõ Kanun 17.7.1991 tarih ve 437 sayõlõ KHK ile yürürlükten kaldõrõlmõş, 20.12.1991 tarihli ve 470 sayõlõ KHK ile Yüksek Planlama Kurulu'nun görevleri yeniden tanõmlanmõş, aynõ tarih ve 473 sayõlõ KHK ile Kamu Ortaklõğõ Yüksek Kurulu oluşturularak özelleştirme ve Kamu Ortaklõğõ Fonu hakkõnda karar alma yetkisi bu kurula bõrakõlmõştõr. Özelleştirme mevzuatõnda bazõ kuruluşlara ilişkin özel düzenlemeler de yapõlmõştõr. 20.8.1993 tarihli ve 509 sayõlõ KHK ile PTT'nin haberleşme hizmetleri ayrõlarak yeni bir şirket kurulmuş ve bu şirketin özelleştirilmesine ilişkin hükümler ihdas edilmiştir. Ancak KHK 21/10/1993 tarihli ve 93/40-2 7
sayõlõ Anayasa Mahkemesi Kararõ ile iptal edilmiştir. Son olarak çõkarõlan 10/6/1994 tarih ve 4000 sayõlõ Kanun ile PTT'nin posta ve telgraf dõşõnda kalan hizmetlerinin ayrõlmasõ ve özelleştirilmesine ilişkin hükümler yeniden düzenlenmiştir. Bir diğer özel düzenleme ise 3911 sayõlõ Yetki Kanununa dayanõlarak çõkarõlan 13.8.1993 tarihli ve 513 sayõlõ KHK ile yapõlmõştõr. 513 sayõlõ KHK ile 3291 sayõlõ Kanuna Türkiye Elektrik Kurumu'nun özelleştirilmesine ilişkin hükümler eklenmiştir. 513 sayõlõ KHK ile getirilen hükümler, daha sonra 22.2.1994 tarihli ve 3974 sayõlõ Kanun ile kabul edilerek, 3291 sayõlõ Kanuna eklenmiştir.. Özelleştirme ilgili yasal boşluklarõn zaman içerisinde belirginleşmesi ve genel yetki kanunlarõ ile bu yetki kanunlarõna dayanõlarak çõkarõlan KHK'lerin Anayasa Mahkemesi tarafõndan iptal edilmesi nedeniyle, sadece özelleştirme ile ilgili düzenlemeleri kapsayan ve iptal gerekçelerini dikkate alan bir düzenleme yapõlmasõ gereği ortaya çõkmõştõr. Bu doğrultuda, çõkarõlan 5.5.1994 tarihli ve 3987 sayõlõ Kanun ile hükümete üç ay süre ile özelleştirme konusunda KHK çõkarma yetkisi verilmiştir. 1 Bu yetkiye dayanõlarak çõkarõlan 30.5.1994 tarihli ve 530, 531 ve 532 sayõlõ KHK ile özelleştirme ve özelleştirmeye bağlõ istihdam sorunlarõnõn çözümüne yönelik önemli düzenlemeler yapõlmõştõr. 530 sayõlõ KHK ile 2983 sayõlõ Kanun büyük ölçüde değiştirilerek, özelleştirmenin kurumsal yapõsõ yeniden düzenlenmiştir. Kamu Ortaklõğõ Yüksek Kurulu ve Kamu Ortaklõğõ İdaresi Başkanlõğõ, Özelleştirme Yüksek Kurulu ve Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõna dönüştürülmüş, ayrõca Kamu Ortaklõğõ Fonu yanõnda yeni olarak Özelleştirme Fonu kurulmuştur. Kamu Ortaklõğõ Fonu ile ilgili görev ve yetkiler ise Hazine Müsteşarlõğõ ile ilişkilendirilmiştir. 531 sayõlõ KHK ile 3291 sayõlõ Kanunun özelleştirme ile ilgili 13, 14, 15 ve 16'ncõ maddelerinde çeşitli değişiklikler ve Kanuna eklemeler yapõlmõştõr. Bu değişikliklerle özelleştirme uygulamalarõnõn kapsamõ genişletilmiş ve uygulama esas ve usulleri ayrõntõlõ bir şekilde yeniden düzenlenmiştir. 1 Anayasa Mahkemesi tarafýndan 7/7/1994 tarihinde 3987 sayýlý Yetki Kanununun iptal edildiði açýklanmýþ, ancak gerekçeli Karar henüz Resmi Gazete'de yayýmlanmadýðý için iptal Kararý geçerlilik kazanmamýþtýr. Ayrýca sözkonusu Yetki Kanununa dayanýlarak çýkarýlaran 530, 531, 532 ve 546 sayýlý KHK'lerle ilgili olarak 7/7/1994 tarihi itibariyle Anayasa Mahkemesi'ne henüz bir iptal baþvurusu yapýlmamýþtýr. 8
532 sayõlõ KHK ise, özelleştirme sonucunda ortaya çõkabilecek istihdam sorunlarõnõn çözümü için uygulama esaslarõnõ düzenlemekte ve bu konuda İş ve İşçi Bulma Kurumu'nu görevlendirmektedir. Özelleştirme konusu kapsamõnda değerlendirilebilecek bir diğer yasal düzenleme ise 8.6.1994 tarih ve 3996 sayõlõ Kanun ile yapõlmõştõr. Bu Kanun ile yap-işlet-devret modelinin uygulanabilmesi için yasal dayanak oluşturulmuştur. Son olarak 13.6.1994 tarih ve 546 sayõlõ KHK ile özelleştirme kapsamõna alõnan kuruluşlarda çalõşan Emekli Sandõğõ iştirakçilerinin durumuna ilişkin düzenlemeler yanõnda, 530 sayõlõ KHK ile değişik 2983 sayõlõ Kanun ve 531 sayõlõ KHK ile değişik 3291 sayõlõ Kanun'da bazõ yeni düzenlemeler yapõlmõştõr. Yürürlükteki özelleştirme mevzuatõndaki önemli hususlar aşağõda incelenmektedir. 2.Özelleştirme Araç ve Yöntemleri 2983 sayõlõ Kanunun temel amacõ kamu yatõrõmlarõnõn finansmanõnda özel tasarruflarõn harekete geçirilmesi olarak özetlenebilir. Kanun, bu amaçla üç temel araç ve düzenleme öngörmektedir. i)gelir Ortaklõğõ Senedi: Kamu kurum ve kuruluşlarõna (KİT'ler dahil) ait alt yapõ tesislerinin gelirlerine gerçek ve tüzel kişilerin ortak olmasõnõ sağlamak için çõkarõlan senetleri ifade etmektedir. Altyapõ tesisleri de Kanunda, köprü, baraj, elektrik santralõ, karayolu, demiryolu, telekomünikasyon sistemleri ile sivil kullanõma yönelik deniz ve hava limanlarõ v.b. şeklinde tanõmlanmõştõr. Bu yönüyle, doğal tekel niteliğindeki kamu faaliyetlerinden elde edilecek gelirlere özel kesimin ortak olmasõnõ sağlamak suretiyle kamu yatõrõmlarõ için ek finansman temini amaçlanmaktadõr. Diğer taraftan Gelir Ortaklõğõ Senetlerinin özel tasarrufçular açõsõndan çekici olmasõ için, sözkonusu bu faaliyetlerin, piyasa şartlarõnda fiyatlandõrõlmasõ ve etkinliklerinin artõrõlmasõ amaçlanmaktadõr. Gelir Ortaklõğõ Senedi bir mülkiyet devrini öngörmemekte, sadece ait olduğu tesisin gelirlerine ortak olmayõ ifade etmektedir. Dolayõsõyla kendileri için Gelir Ortaklõğõ Senedi çõkarõlan tesislerin, bu senetlerin piyasa şartlarõnda makul 9
bir getiri sağlamasõnõ güvence altõna almak için, karlõ ve verimli çalõşmaya özen göstermelerinin temini amaçlanmaktadõr. ii)işletme Hakkõ Devri: Kamu iktisadi teşebbüslerinin müessese, işletme, bağlõ ortaklõklarõna ve benzerlerine ait tesislerin belirli süre ve şartlar dahilinde gerçek ve tüzel kişiler tarafõndan işletilmesi ve varsa mamullerinin pazarlama ve dağõtõmõnõn yapõlmasõ hakkõnõn devrini ifade etmektedir. Finansal kiralama yöntemine benzeyen bu uygulama biçimi, genellikle özelleştirmenin bir ön aşamasõ olarak değerlendirilmektedir. Mülkiyet devri sözkonusu olmamakla birlikte işletme ve yönetim haklarõ doğrudan bir bedel karşõlõğõ devredilmektedir. iii)hisse Senedi: Kamu iktisadi teşebbüsleri ve bunlara ait tesislere gerçek ve tüzel kişilerin ortaklõğõnõ sağlamak üzere çõkarõlan senetlerdir. Burada gerçek anlamda bir mülkiyet devri sözkonusudur. Kamu hisselerinin özel kesime devri ya da artõrõlan sermayenin özel kesimin katõlõmõna sunulmasõ şeklinde uygulanabilmektedir. 2983 sayõlõ Kanunda özelleştirme araçlarõ ve yöntemleri ayrõ ayrõ tanõmlanmõş olmakla birlikte, 3291 sayõlõ Kanun özelleştirme uygulamalarõ için daha geniş bir alan belirlemektedir. 3291 sayõlõ Kanunun 14'üncü maddesinin ikinci fõkrasõnõn (C) bendinde, "özelleştirme programõna alõnan kuruluşlarla ilgili olarak...satõş, devir, kiralama, işletme hakkõ devri, mülkiyetin gayri ayni haklarõn tesisi ve işin gereğine uygun sair akitler yoluyla devirleri veya diğer yöntemlerle devredilmeleri suretiyle özelleştirilmelerine ve bunlara ilişkin uygulama esaslarõna İdarece karar verilir", (D) bendinde ise "özelleştirme programõna alõnan kuruluşlarõn küçültülmesine, kõsmen veya tamamen süreli veya süresiz olarak faaliyetlerinin durdurulmasõna, kapatõlmasõna veya tasfiyesine Kurulca karar verilir" hükmü bulunmaktadõr. Buna göre Özelleştirme İdaresi ve/veya Özelleştirme Yüksek Kurulu her türlü özelleştirme yöntemini uygulama imkanõna sahip olmaktadõr. Diğer taraftan bir diğer özelleştirme yöntemi olan yap-işlet-devret modelinin uygulanabilmesi için 3996 sayõlõ Kanun ile ayrõ bir yasal düzenleme yapõlmõştõr. Bu konu aşağõda ayrõntõlõ olarak açõklanacaktõr. 10
3.Kurumsal Yapõ Özelleştirmenin kurumsal yapõsõ 2983 sayõlõ Kanun ile düzenlenmiştir. Özelleştirme sürecinde zaman zaman Bakanlar Kurulu, Hazine Müsteşarlõğõ ve İş ve İşçi Bulma Kurumu yer alsa da, kurumsal yapõ başlõca Özelleştirme Yüksek Kurulu, Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ ve Özelleştirme Fonundan oluşmaktadõr. Özelleştirme Yüksek Kurulu, Başbakanõn başkanlõğõnda, Başbakanõn uygun göreceği üç Bakan ile Özelleştirme İdaresi Başkanõndan oluşmaktadõr. Kurulun sekreterya hizmetlerini yürütme görevi Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na verilmiştir. Kanunda Özelleştirme Yüksek Kurulunun görevleri; a) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõna devredilen kuruluşlarõn; "Özelleştirme kapsamõ"na alõnarak "mali ve hukuki yönden yeniden yapõlandõrõlmalarõna", yeniden yapõlandõrma işlemleri tamamlananlarõn, bu işlemlerin ikmalini müteakip "özelleştirme programõ"na alõnmasõna, yeniden yapõlandõrõlmasõna lüzum görülmeyenlerin doğrudan doğruya özelleştirme programõna alõnmasõna karar vermek, b) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõna devredilen kuruluşlarõn Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'nca sonuçlandõrõlan özelleştirme işlemleri hakkõnda nihai kararõ vermek, c) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõna devredilen kuruluşlardan gerekli görülenlerin küçütülmesine, faaliyetlerinin süreli ve süresiz olarak durdurulmasõna, kõsmen veya tamamen kapatõlmasõna veya tasfiyesine karar vermek, d) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlarõn yönetim kurullarõnda alõnacak kararlarda, ekonomi ve güvenlik ile ilgili olarak milli yararõn korunmasõ için söz ve onay hakkõ verecek imtiyazlõ hisselerin miktarõnõ ve bu paylara dayanarak Devletin sahip olacağõ imtiyazlõ haklarõ belirlemek, e) Yurt içi ve yurt dõşõndan Özelleştirme Fonu'nun kullanõm alanlarõnda yararlanmak üzere kredi almaya ve bu amaçla Devlet garantili ve garantisiz iç ve 11
dõş tahviller ile gerekli görülen hallerde her türlü menkul kõymet ihracõ ve diğer kõymetli evrakõn düzenlenmesine karar vermek, f) Gerekli görülen hallerde, hisse senetleri ve her türlü menkul kõymet ile diğer kõymetli evrakõn satõn alõnmasõna ve tekrar satõlmasõna karar vermek, g) Özelleştirme Fonu ve Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ bütçelerini görüşerek onaylamak, h) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'nõn gelecek yõl programlarõ ile yõl içindeki programlarõnõn uygulanmasõnõ değerlendirerek varsa aksaklõklarõ giderecek tedbirleri almak, õ) Kanunlarla ve diğer mevzuatla verilen işleri karara bağlamak şeklinde sayõlmõştõr. 530 sayõlõ KHK ile değişik 2983 sayõlõ Kanun'da yapõlan bir diğer önemli düzenleme ise Kamu Ortaklõğõ İdaresi Başkanlõğõ'nõn Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ adõ altõnda yeniden örgütlenmesidir. 530 sayõlõ KHK ile Kamu Ortaklõğõ İdaresi'nin özelleştirme dõşõnda kalan bütün görevleri Hazine Müsteşarlõğõ'na devredilmiştir. Dolayõsõyla bu değişikliklerle tek başõna özelleştirmeden sorumlu bir kurumun oluşturulmasõ amaçlanmaktadõr. Bu nedenle Kamu Ortaklõğõ İdaresi Başkanlõğõ'na ait 170 kişilik kadro iptal edilerek Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ adõna 355 kişilik kadro ihdas edilmiş ve bir başkan, beş başkan yardõmcõsõ, sekiz fonksiyonel daire başkanlõğõ ve beş sektörel daire başkanlõğõ, iki danõşma birimi ile dört yardõmcõ hizmet biriminden oluşan geniş bir örgüt yapõsõ oluşturulmuştur. Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõna; a) Özelleştirme Yüksek Kurulu kararlarõnõ uygulamak, b) Özelleştirme Yüksek Kurulu'nca devredilen görev ve yetkilerle ilgili konularda karar vermek ve gerekli işlemleri yürütmek, c) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõna devredilen kuruluşlarõn özelleştirilmelerine ilişkin her türlü işlemler ile, bunlarõn özelleştirilmelerine 12
hazõrlõk amacõyla stratejik yönlendirilmelerini, sevk ve idarelerini, faaliyetlerinin takip ve koordinasyonunu yürütmek, d) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlarõn mali, idari, hukuki ve teknik yapõlarõ ile hesaplarõ ve faaliyetlerine ilişkin olarak her türlü düzenlemeyi yapmak ve bu işlemleri kolaylaştõrõcõ tedbirleri almak, e) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlarõn kaynak kullanõmlarõna, gayrimenkul edinmelerine, kiralamalarõna ve bu gayrimenkuller üzerinde sair akitler yoluyla tasarruf etmelerine, yurt içi ve yurt dõşõ borçlanmalarõna, yeni yatõrõmlarõna, personel alõmõ ve indirimlerine, çalõşma şartlarõna, personelinin yurt dõşõ geçici görevlendirilmelerine ilişkin işlemleri (yetkili makamlarõn onay yetkileri saklõ kalmak kaydõyla) onaylamak, f) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlarõn yönetim, denetim ve tasfiye kurulu üyelikleri ile genel müdürlüklerine yapõlacak atamalar ve bu görevlerden alõnma işlemlerine ilişkin olarak Başbakana teklifte bulunmak, g) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlarõn sermayelerine ayni sermaye konulmasõ hallerinde ayni sermayenin değerlendirmesini yapmak veya yaptõrmak, h) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlardan anonim şirkete dönüştürülmelerine gerek görülmeyen müesseselerde, müessese müdürü ve yönetim komitesinin, işletme ve işletme birimlerinde bunlarõn müdürlerinin atanma ve görevden alõnmalarõna karar vermek, õ) Özelleştirme Yüksek Kurulu'nca ihracõna karar verilen her türlü menkul kõymet ile diğer kõymetli evrakõn düzenlenmesine yönelik olarak bunlarõn adedi, değeri ve ilgili diğer hususlarõ tespit etmek, d) Özelleştirme yöntemlerini ve uygulama esaslarõnõ belirlemek ve bu doğrultuda özelleştirme uygulamalarõnõn gerektirdiği her türlü işlemi yürütmek, k) Özelleştirme Fonu'nu idare etmek, l) Gerektiğinde her çeşit araştõrma, proje işleri, reklam, tanõtõm, halkla ilişkiler işlemleri ile mali, hukuki, teknik ve idari denetim ve değerleme 13
işlemlerini yapmak veya bu işlerin danõşman görevlendirilmesi suretiyle yaptõrõlmasõnõ temin etmek ve m) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlara, özelleştirme uygulamalarõnõn gerektirdiği hallerde borç vermek, Özelleştirme Fonu'ndan sağlanacak bu finansmana uygulanacak faiz oranlarõnõ ve şartlarõnõ belirlemek, görevleri verilmiştir. Ayrõca Kanunda Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na, Özelleştirme Yüksek Kurulu tarafõndan kendisine devredilen görev ve yetkiler ile mevzuatla kendisine verilen diğer görev ve yetkilerinin bir kõsmõnõ, hizmetin ifasõ için yarar görülen hallerde, kamu payõ yüzde 50'nin üzerinde bulunan ilgili kuruluşlarõn yönetim kurullarõna devredebilme yetkisi verilmiştir. 2983 sayõlõ Kanunda, Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ yönetiminde özelleştirme gelirlerinin toplanmasõ ve giderlerinin finansmanõ için T.C. Merkez Bankasõ nezdinde kurulan Özelleştirme Fonu'nun başlõca kaynaklarõ; a) Özelleştirme işlemleri sonucu sağlanan tüm gelirler, b) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlardan elde edilen temettüler, c) Özelleştirme uygulamalarõ çerçevesinde ihraç edilecek her türlü menkul kõymet ile diğer kõymetli evrakõn satõşõndan sağlanan gelirler, d) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlara sağlanan finansmandan elde edilen gelirler ve e) diğer mevzuat ile tahsis edilen kaynaklar olarak tanõmlanmõştõr. Özelleştirme Fonu'nun kullanõm alanlarõ ise; a) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'nõn, pay sahibi olduğu şirketlerin sermaye artõrõmlarõna katõlõnmasõ, 14
b) Hisse senetleri ve her türlü kõymetli evrak ile özelleştirme uygulamalarõnõn yerine getirilebilmesi için gereken her türlü mal ve hizmetin satõn alõnmasõ, c) İş kaybõ tazminatõ ödenmesi ve iş kaybõ ile ilgili verilecek hizmetlerin sağlanmasõ amacõyla kurulacak hesaba aktarmalar yapõlmasõ, d) Özelleştirilmek üzere Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlara borç olarak finansman sağlanmasõ, e) Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'nõn bütçesi için gerekli miktarlarõn ayrõlmasõ, f) Özelleştirilmek üzere Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na devredilen kuruluşlarda idari, mali, hukuki ve teknik yönden yeniden yapõlacak düzenlemelerin gerektirdiği giderlerin karşõlanmasõ ve g) Mevzuatla Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ'na verilen görevlerin yerine getirilmesi, olarak öngörülmüştür. Fona ilişkin olarak Kanunda yer alan diğer düzenlemeler ise fon bakiyesinin kullanõmõ ve nemalandõrõlmasõ ile ilgilidir. 4.Özelleştirme Kapsamõ ve Uygulama Esaslarõ Özelleştirme kapsamõna alõnabilecek kuruluşlar, kapsama alõnma süreci ve kuruluşlarõn özelleştirme kapsamõ içinde bulunduklarõ dönemdeki statüleri ve tabi olacaklarõ hükümler 3291 sayõlõ Kanunda belirtilmiştir. Kanunda; Kamu iktisadi teşebbüslerinin, bunlarõn müessese, bağlõ ortaklõk, işletme, işletme birimleri ile varlõklarõnõn ve iştiraklerindeki kamu paylarõnõn; Kamu iktisadi teşebbüsleri statüsü dõşõnda kalmakla beraber sermayesinin tamamõ veya yarõsõndan fazlasõ Devlete ve/veya diğer kamu tüzel kişilerine ait olan ticari amaçlõ kuruluşlardaki kamu paylarõ ile bunlarõn varlõklarõ ve iştiraklerindeki kamu paylarõnõn; Devletin diğer iştiraklerindeki kamu paylarõnõn ve Hazineye ait paylarõn; diğer kamu tüzel kişilerinin (mahalli idareler hariç) iştiraklerindeki 15
kamu paylarõnõn özelleştirme kapsamõna alõnmasõna Özelleştirme Yüksek Kurulu'nca karar verileceği hüküm altõna alõnmõştõr. Ayrõca Özelleştirme Yüksek Kurulu, bu sayõlan kuruluşlar yanõnda Genel ve Katma bütçeli idarelere (mahalli idareler hariç) ait kamu hizmeti ile ilgili olmayan her türlü (hangi isim altõnda olursa olsun dinlenme, oturma ve sosyal tesisler dahil) varlõklarõnõn özelleştirme kapsamõna alõnmasõna karar verebilmektedir. Ancak kamu iktisadi teşebbüsleri ile kamu iktisadi teşebbüsleri statüsü dõşõnda kalmakla beraber sermayesinin tamamõ veya yarõsõndan fazlasõ Devlete ve/veya diğer kamu tüzel kişilerine ait olan ticari kuruluşlarõn özelleştirme kapsamõna alõnmasõna ilişkin Kurul kararlarõnõn Bakanlar Kurulunun onayõna sunulmasõ ve Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile onaylandõğõ tarihte yürürlüğe girmesi şartõ getirilmiştir. Böylelikle önemli özelleştirme uygulamalarõnda en üst siyasi yürütme organõnõn onayõnõn alõnmasõ ilkesi benimsenmiştir. Kanunda getirilen bir diğer önemli yenilik ise özelleştirme kapsamõnõn "özelleştirme programõ" ve "mali ve hukuki yönden yeniden yapõlandõrma" kapsamõ olarak ikiye ayrõlmasõ ve kuruluşlarõn özelleştirme kapsamõna alõnmasõna ilişkin kararda doğrudan özelleştirme programõna mõ alõnacağõ veya mali ve hukuki yönden yeniden yapõlandõrmaya mõ tabi tutulacağõ hususunun belirtilmesidir. Buna göre özelleştirme kapsamõna alõnan kuruluşlardan; yeniden yapõlandõrõlmalarõna kurulca karar verilenlerin yeniden yapõlandõrma işlemleri tamamlanõncaya kadar, bağlõ olduklarõ Bakanlõk veya kurumlar ile ilgileri ve mevcut statüleri aynen devam etmektedir. Bunlarla ilgili mali ve hukuki yeniden yapõlandõrma işlemlerinin yapõlmasõ görevi ise Hazine Müsteşarlõğõ'na verilmektedir. Yeniden yapõlandõrma işlemleri tamamlananlar Kurul kararõ ile özelleştirme programõna alõnmaktadõr. Özelleştirme programõna alõnarak Özelleştirme İdaresi'ne devredilenler ise Kurul kararõ tarihinden itibaren bağlõ olduklarõ Bakanlõk veya Kurumla ilişkileri kesilerek Başbakanlõğa bağlanmõş sayõlmakta ve özel hukuk hükümlerine tabi tutularak kendi kuruluş kanunlarõ ile 233 sayõlõ Kanun Hükmünde Kararname hükümleri dõşõna çõkarõlmaktadõr. Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ, özelleştirme programõna alõnan kuruluşlarla ilgili olarak; idari, hukuki, mali ve teknik yönden düzenlemeler 16
yapmaya ve bu kuruluşlarõn, "satõş, devir, kiralama, işletme hakkõ devri, mülkiyetin gayri ayni haklarõn tesisi ve işin gereğine uygun sair akitler yoluyla devirleri veya diğer yöntemlerle devredilmeleri suretiyle" özelleştirilmelerine karar vermeye ve bunlara ilişkin uygulama esaslarõnõ belirlemeye yetkili kõlõnmõştõr. Ancak İdare tarafõndan yürütülen özelleştirme uygulamalarõnõn sonunda yapõlacak nihai devir işlemleri Kurulun onayõ ile yürürlüğe girmektedir. Özelleştirme programõna alõnan kuruluşlarõn küçültülmesine, kõsmen veya tamamen süreli veya süresiz olarak faaliyetlerinin durdurulmasõna, kapatõlmasõna veya tasfiyesine ise Kurul tarafõndan karar verilecek olup, bu kararlar İdare tarafõndan yürütülecektir. Özelleştirme programõna alõnan anonim şirket statüsündeki kuruluşlarõn ana sözleşmelerinin 3291 sayõlõ Kanunun hükümlerine uygun hale dönüştürülmeleri ile anonim şirket statüsünde bulunmayanlardan gerekli görülenlerin ana sözleşmelerinin hazõrlanarak anonim şirkete dönüştürülmelerine İdarece karar verilmekte ve bunlarõn ana sözleşmeleri İdarece onaylanmaktadõr. Kuruluşlarõn anonim şirkete dönüştürülmelerinde ve anonim şirkete dönüştürülenlerin özelleştirme programõnda bulunduklarõ süre içinde Türk Ticaret Kanunu, Sermaye Piyasasõ Kanunu ve ilgili diğer kanunlardaki şirket kuruluşuna ilişkin şartlar aranmamakta, ancak gerçek ve tüzel kişilerin Türk Ticaret Kanunu'ndan doğan ortaklõk haklarõ saklõ tutulmaktadõr. Anonim şirket haline dönüştürülenlerin sermayelerindeki kamu payõ yüzde 50'nin altõna düşünceye kadar, diğerlerinde ise özelleştirme uygulamalarõ sonucu devredilmeleri tarihine kadar bunlarõn; sermaye miktarõnõ tespit etmeye, kuruluş, birleşme veya bölünmelerinde gerekli düzenlemeleri yapmaya; mal varlõklarõna, hak ve yükümlülüklerine ilişkin esaslarõ tespit etmeye, hesaplarõ ve faaliyetleri ile ilgili her türlü düzenlemeyi yapmaya, bu işlemleri kolaylaştõrõcõ tedbirler almaya, İdare yetkili kõlõnmõştõr. Özelleştirme programõna alõnan kuruluşlardan anonim şirkete dönüştürülenlerden kamu payõ yüzde 50'nin altõna düşünceye kadar, diğerlerinde ise özelleştirme uygulamalarõ sonucu devredilmeleri tarihine kadar bu kuruluşlarõn yönetim, denetim ve tasfiye kurulu üyelikleri ile genel müdürlüklerine yapõlacak atamalar ve bu görevlerden alõnma işlemleri, İdare Başkanõnõn teklifi ve Başbakanõn onayõ ile yapõlmaktadõr. 17
Kuruluşlarõn özelleştirme programõna alõnmalarõndan önce mülkiyetinde ve/veya tasarrufunda bulunan her türlü hak ve mameleki ile borçlarõnõn, özelleştirme programõna alõndõktan sonra da aynen devam edeceği hükme bağlanmõştõr. Müessese, işletme ve işletme birimlerinin ayrõ ayrõ anonim şirkete dönüştürülmeleri halinde bağlõ olduklarõ kuruluşlarõn hak ve yükümlülüklerinden hangilerinin anonim şirkete dönüştürülen bu kuruluşa intikal edeceği ise İdarenin yetkisine bõrakõlmõştõr. 5.Türkiye Elektrik Kurumu'nun Özelleştirilmesine İlişkin Hükümler 3291 sayõlõ Kanun ile yapõlan bir diğer önemli düzenleme ise Türkiye Elektrik Kurumu'nun özelleştirilmesi ile ilgilidir. Buna göre, Türkiye Elektrik Kurumu'nun mevcut veya yeniden yapõlanma sonucu oluşacak teşebbüslerin özelleştirilmesine Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ'nõn önerisi ile Bakanlar Kurulunca; Kurum'un mevcut veya yeniden yapõlanma sonucu oluşacak müessese, bağlõ ortaklõk, iştirak, işletme ve işletme birimlerinin özelleştirilmesine ise yine Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ'nõn önerisi ile Yüksek Planlama Kurulu'nca karar verileceği hükmü getirilmiştir. Özelleştirme kapsamõna alõnan diğer kuruluşlardan farklõ olarak bu şekilde özelleştirilmesine karar verilen teşekkül, kuruluş, müessese, bağlõ ortaklõk, iştirak, işletme ve işletme birimleri tamamen özelleştirilinceye kadar 233 sayõlõ Kanun Hükmünde Kararnameye göre Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ ile ilgilerinin devam etmesi öngörülmektedir. Ancak bunlarõn hisse ve varlõklarõnõn satõlmasõna ilişkin işlemlerin yürütülmesi görevi 3291 sayõlõ Kanun hükümlerine göre Özelleştirme İdaresine verilmektedir. Bununla birlikte, bu kuruluşlarõn sermayelerindeki kamu payõ yüzde 50'nin altõna düşünceye kadar kuruluşlarõ, faaliyetleri, organlarõ, yönetimi, denetimi, sermaye miktarõnõ tespite, bu işlemleri kolaylaştõrõcõ tedbirleri almaya, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ yetkili kõlõnmõştõr. Kanunda ayrõca, Türkiye Elektrik Kurumu'nun özelleştirilmesinden elde edilen gelirlerin, oranlarõ Yüksek Planlama Kurulu tarafõndan tespit edilmek suretiyle, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ tarafõndan, Elektrik Enerjisi Fonu ile elektrik üretim, iletim ve dağõtõm yatõrõmlarõnda kullanõlmak üzere bu alanda faaliyet gösteren teşebbüslere tahsis edilmesi hükmü getirilmektedir. 18
6.PTT'nin Telekomünikasyon Hizmetlerinin Özelleştirilmesine İlişkin Hükümler PTT'nin posta ve telgraf hizmetleri dõşõndaki hizmetlerinin ayrõlarak haberleşme hizmetlerinin ayrõ bir şirket bünyesinde yeniden örgütlenmesi ve özelleştirilmesi ile ilgili ilk yasal düzenleme 20.8.1993 tarih ve 509 sayõlõ KHK ile yapõlmõştõr. Ancak, Anayasa Mahkemesi tarafõndan 21.10.1993 tarih ve 1993/40-1 sayõlõ Karar ile 509 sayõlõ KHK'nin yürürlüğü durdurulmuş, daha sonra yine Anayasa Mahkemesi'nin 1993/40-2 sayõlõ Kararõ ile KHK iptal edilmiştir. Bu konuda en son yasal düzenleme 10.6.1994 tarih ve 4000 sayõlõ Kanun ile yapõlmõştõr. Kanun esas itibariyle 4.2.1994 tarih ve 406 sayõlõ Telgraf ve Telefon Kanununda yeni düzenlemeler yapmaktadõr. Buna göre 406 sayõlõ Kanunun 1'inci maddesi değiştirilerek posta ve telgraf tesis ve işletmesine ilişkin hizmetler için T.C. Posta İşletmesi (P.İ.), telekomünikasyon hizmetleri için ise Türk Telekomünikasyon Anonim Şirketi kurulmaktadõr. Kanun, Türk Telekomünikasyon Anonim Şirketi hisselerinin yüzde 49'unun satõlmasõna ilişkin usul ve esaslarõn belirlenmesi hususunda Ulaştõrma Bakanõnõ yetkilendirmektedir. Ayrõca, Bakanlõk mobil telefon, çağrõ cihazõ, data şebekesi, akõllõ şebeke, kablo TV, ankesörlü telefon, uydu sistemleri, rehber basõm ve benzeri katma değerli hizmetler konularõnda sermaye şirketlerine tekel oluşturmayacak koşullarõ da dikkate almak suretiyle işletme, lisans ve ruhsat verilmesi konusunda yetkili kõlõnmõştõr. 4000 sayõlõ Kanunda, Türk Telekomünikasyon Anonim Şirketi'nce yürütülen hizmetlerden sermaye şirketlerine verilen işletme lisans ve ruhsatlarõ karşõlõğõ alõnan ücretler, Türk Telekomünikasyon A.Ş.'nin hisse senedi satõşlarõndan elde edilen hasõlat ve sermaye şirketlerinin işletme hasõlatõndan Türk Telekomünikasyon A.Ş.'ne ayrõlacak paylar olmak üzere başlõca üç tür gelir kaynağõ belirlenmiştir. Bu kaynaklardan elde edilen gelirlerin posta ve telekomünikasyon hizmetlerinin geliştirilmesinde kullanõlacak kõsmõnõn ise Ulaştõrma Bakanõ tarafõndan belirlenmesi öngörülmüştür. Sözkonusu gelirlerin bakiyesinin ne şekilde kullanõlacağõna ilişkin bir hüküm olmamakla birlikte, şirketin 233 sayõlõ KHK hükümlerine tabi olmasõ ve dolayõsõyla sermayesinin Hazine ait olmasõ nedeniyle, bakiyelerin Bütçe'ye gelir kaydedileceği sonucuna ulaşõlabilir. 19
Kanunda yer alan diğer düzenlemeler T.C. Posta, Telgraf ve Telefon İşletmesinin iki ayrõ kurum olarak yeniden örgütlenmesini içermektedir. 7.Özelleştirmeye Bağlõ İşsizlik Sorunlarõnõn Çözümü Kuşkusuz özelleştirme uygulamalarõnõn en hassas konularõndan birini özelleştirmeye bağlõ olarak ortaya çõkabilecek işsizlik sorunu oluşturmaktadõr. Bu sorunun çözümüne yönelik olarak 30/5/1994 tarih ve 532 sayõlõ KHK ile 3291 sayõlõ Kanun uyarõnca özelleştirme kapsamõna alõnan kuruluşlarda hizmet akitleri feshedilenlere iş kaybõ tazminatõ ödenmesi ve diğer hizmetlerin verilmesine ilişkin düzenlemeler yapõlmõştõr. KHK'de, iş kaybõ tazminatõ ve diğer hizmetlerden yararlanabilmek için, iş kaybõnõn, özelleştirme kapsamõna alõnan kuruluşlarõn küçültülmesi veya faaliyetlerinin ne suretle olursa olsun durdurulmasõ, kapatõlmasõ, tasfiye edilmesi, yeniden yapõlandõrõlmasõ ya da özelleştirilmesi sõrasõnda ortaya çõkmõş olmasõ ve çalõşanlarõn hizmet akitlerinin tabi olduklarõ İş Kanunlarõ ile toplu iş sözleşmeleri gereğince tazminata hak kazanacak şekilde veya haklõ nedenlerle kendileri tarafõndan feshedilmesi şartõ getirilmiştir. Diğer taraftan iş kaybõ tazminatõ ve diğer hizmetlere hak kazanõlabilmesi için iş kaybõnõn kuruluşlarõn kapatõlmasõ, küçültülmesi, tasfiye edilmesi, faaliyetlerinin durdurulmasõ, yeniden yapõlandõrõlmasõ, anonim şirket statüsünde olanlar için sermayelerindeki kamu payõnõn yüzde 50'nin altõna düşmesi veya anonim şirket statüsünde olamayanlar için devir-teslim işleminin gerçekleşmesinden itibaren bir yõl içinde ortaya çõkmõş olmasõ gerektiği hüküm altõna alõnmõştõr. KHK'ye göre, iş kaybõ tazminatõ ve diğer hizmetlerden yararlanma imkanõ, Kanunlardan ve yürürlükteki toplu iş sözleşmelerinden doğan tazminatlarõn ödenmesine engel teşkil etmemektedir. KHK ile özelleştirme nedeniyle hizmet akitleri feshedilen işçilere, iş kaybõ tazminatõ yanõnda yeni bir iş bulma ve meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi verilmesi öngörülmektedir. Bu ödeme ve sağlanabilecek diğer hizmetlere ilişkin işlemlerin yürütülmesi görevi, yetki ve sorumluluğu ise İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel Müdürlüğü'ne verilmiştir. 20
Özelleştirmenin neden olduğu iş kaybõnõn telafisine yönelik bu hizmetlerin finansmanõ için, Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõnca, İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel Müdürlüğü adõna "Özelleştirmeye Bağlõ İş Kaybõ Tazminatõ ve Diğer Hizmetler Hesabõ" açõlmaktadõr. Hesabõn kaynaklarõ ise KHK'de; Özelleştirme Fonunda toplanacak özelleştirme gelirlerinin yüzde 15'i, yurtiçi ve yurtdõşõndan iş kaybõ tazminatõ ve diğer hizmetler ile ilgili sağlanacak özel tahsisli kaynaklar olarak sayõlmõştõr. KHK'de iş kaybõ tazminatõnõn tutarõ 506 sayõlõ Kanunun 78'inci maddesindeki usul ve esaslara göre hesaplanacak günlük net kazanç olarak belirlenmiştir. Buna göre hizmet akdi kesintisiz 550 günden beri devam edenlere 90 gün, 1100 günden beri devam edenlere 120 gün, 1650 günden beri devam edenlere 180 gün, 2200 günden beri devam edenlere 240 günlük net kazanç tutarõndaki iş kaybõ tazminatõ hizmet akdinin feshinden itibaren 30 gün içerisinde İş ve İşçi Bulma Kurumu'na başvurulduğu takdirde ödenmektedir. İş ve İşçi Bulma Kurumu incelemeleri 30 gün içinde sonuçlandõrarak, hak kazanõldõğõnõ tespit etmesi halinde 10 gün içinde aylõk, olarak, iş kaybõ tazminatõ ödemekle görevlendirilmiştir. KHK'de ayrõca yürürlükteki mevzuat uyarõnca yaşlõlõk ayõlõğõna hak kazanlarõn iş kaybõ tazminatõ ve diğer hizmetlerden yararlanamayacağõ hükmü getirilmiştir. Son olarak 13.6.1994 tarih ve 546 sayõlõ KHK ile 5434 sayõlõ T.C. Emekli Sandõğõ Kanununun 39'uncu maddesine bir fõkra eklenerek özelleştirme kapsamõna alõnan kuruluşlarda çalõşan Emekli Sandõğõ iştirakçilerinin fiili hizmet sürelerini doldurmalarõ halinde re'sen emekli edilebilmeleri hüküm altõna alõnmõştõr. KHK'de ayrõca emeklilik işlemlerine ilişkin düzenlemeler yanõnda özelleştirilen kuruluşlarda çalõşan personelin istihdamõnda kullanõlmak üzere 190 sayõlõ KHK'ye 20.000 adet kadro ilave edilmiştir. 8.Yap-İşlet-Devret Modelinin Uygulanmasõna İlişkin Hükümler Geniş anlamda düşünüldüğünde yap-işlet-devret modeli bir çeşit özelleştirme yöntemidir. Model başta altyapõ yatõrõmlarõ olmak üzere bazõ yatõrõm ve hizmetlerin gerçekleştirimesinde özel kesimin kaynaklarõnõn harekete geçirilmesini, özel teşebbüsün bilgi ve becerisinin kullanõlmasõnõ öngörmektedir. 21
Yap-işlet-devret modelinin yasal çerçevesi 8.6.1994 tarih ve 3996 sayõlõ Kanun ile belirlenmiştir. Kanun; köprü, tünel, baraj, sulama, içme ve kullanma suyu, arõtma tesisi, kanalizasyon, haberleşme, enerji üretimi, iletimi, dağõtõmõ, maden ve işletmeleri, fabrika ve benzeri tesisler, çevre kirliliğini önleyici yatõrõmlar, otoyol, demiryolu, yeraltõ ve yerüstü otoparkõ ve sivil kullanõma yönelik deniz ve hava limanlarõ ve benzeri yatõrõm ve hizmetlerin yaptõrõlmasõ, işletilmesi ve devredilmesi konularõnda, yap-işlet-devret modeli çerçevesinde sermaye şirketlerinin veya yabancõ şirketlerin görevlendirilmesine imkan tanõmaktadõr. Kanunda yap-işlet-devret modeli; ileri teknoloji ve yüksek maddi kaynak ihtiyacõ duyulan projelerin yatõrõm bedelinin (elde edilecek kar dahil) sermaye şirketine veya yabancõ şirkete, şirketin işletme süresi içerisinde ürettiği mal veya hizmetin idare veya hizmetten yararlananlarca satõn alõnmasõ suretiyle ödenmesi şeklinde tanõmlanmaktadõr. Kanuna göre; yap-işlet-devret modelinin usul ve esaslarõ, yüklenici şirketlerde aranõlacak özellikler, sözleşmelerin kapsamõ, yatõrõm sonucu oluşacak mal ve hizmetlerin ücretinin belirlenmesinde uygulanacak kriterler ve konuya ilişkin diğer ilkeler Maliye, Bayõndõrlõk ve İskan, Ulaştõrma, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõklarõ, Devlet Planlama Teşkilatõ Müsteşarlõğõ, Hazine Müsteşarlõğõ ve Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ'nca müştereken hazõrlanarak Bakanlar Kurulu Kararõ ile yürürlüğe konulmaktadõr. Kanunda yap-işlet-devret modeli ile hizmetlerini gerçekleştirecek kuruluşlarõn kapsamõ oldukca geniş tutulmuştur. Buna göre kamu iktisadi teşebbüsleri ve fonlar dahil bütün kamu kurum ve kuruluşlarõ Yüksek Planlama Kurulu'nca yetkilendirilebilmektedir. Yatõrõm ve hizmetleri yap-işlet-devret modeline göre yaptõrmak isteyen İdare, Yüksek Planlama Kurulu'na müracaat etmekte ve Kurulun izninden sonra sermaye şirketi veya yabancõ şirketle sözleşme imzalayabilmektedir. Sözleşme özel hukuk hükümlerine tabi ve imtiyaz teşkil etmeyecek nitelikte olmalõdõr. Yatõrõm ve/veya hizmetin belirlenen süre içerisinde projelendirilmesi, finansmanõ, kurulmasõ ve işletilmesinden sermaye şirketi veya yabancõ şirket sorumlu tutulmakta ve buna ilişkin müeyyidelerin sözleşmede yer almasõ hüküm altõna alõnmaktadõr. Ayrõca, yapõlacak sözleşmelerde sermaye şirketinin veya yabancõ şirketin yapõm ve işletmesini üstleneceği yatõrõm ve hizmetin süresinin 22
belirlenmesinde yatõrõm bedelinin (elde edilecek kar dahil) ve yatõrõm için sağlanan kredilerin geri ödeme süresi ile projenin mahiyeti, sermayenin miktarõ ve işletme esaslarõ da dikkate alõnmaktadõr. Sözleşmelerin süresi ise 49 yõlla sõnõrlõ tutulmuştur. Kanuna göre yap-işlet-devret modeli ile gerçekleştirilecek yatõrõm sonucu üretilecek mal ve/veya hizmetlerin karşõlõğõ olarak ödenecek ücretler Bakanlar Kurulu kararõyla yürürlüğe konulacak usul ve esaslar uyarõnca gerekli görülen hallerde idarenin bağlõ veya ilgili bulunduğu bakan tarafõndan belirlenebilmektedir. 23
C-ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI 1-Özelleştirme Kapsamõna Alõnan Kuruluşlar 1984 yõlõnda çõkarõlan 2983 sayõlõ Kanun ve 233 sayõlõ KHK'nin 38'inci maddesine göre teşebbüs, bağlõ ortaklõk, müessese, işletme ve işletme birimleri ile iştiraklerin tasfiye, devir, satõş ve işletme haklarõnõn verilmesi kararõnõn Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu (EİYKK) tarafõndan alõnacağõnõ ve bu işlemlerin 2983 sayõlõ Kanunda belirtilen esaslar çerçevesinde Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ Kurulu (TKKOK) tarafõndan yürütüleceğini hükme bağlamõştõr. Bu çerçevede, EİYKK tarafõndan 1985 yõlõnda bir kõsmõ yarõm kalmõş tesisler olmak üzere KİT'lere ait 20 adet iştirak, işletme ve tesisin, 1986 yõlõnda ise 9 adet iştirak, işletme ve tesis ile 2 adet bağlõ ortaklõğõn özelleştirilmesine karar verilmiştir. 3.6.1986 tarih ve 3291 sayõlõ Kanunun yürürlüğe girmesi ile bağlõ ortaklõk, müessese, iştirak, tesis, işletme ve işletme birimlerinin özelleştirilmesine karar verme yetkisi TKKOK'na bõrakõlmõştõr. Bu doğrultuda, 1986 yõlõnõn ikinci yarõsõndan itibaren TKKOK tarafõndan 2 iştirak ile 2 işletme ve tesis özelleştirme kapsamõna alõnmõştõr. 1987 yõlõnda TKKOK'nun 30.4.1987 tarih ve K-54 sayõlõ Kararõ ile THY A.O.'nõn bağlõ ortaklõklarõ Uçak Servisi A.Ş. (USAŞ) ve Boğaziçi Hava Taşõmacõlõğõ (BHT), Çitosan'õn bağlõ ortaklõklarõ Afyon, Ankara, Balõkesir, Trakya ve Söke Çimento Fabrikalarõ, T.C. Turizm Bankasõ'na bağlõ işletmeler (Turban) ile KİT ve bağlõ ortaklõklarõna ait 33 adet iştirak dahil olmak üzere toplam 41 kuruluş özelleştirme kapsamõna alõnmõştõr. Bunlarõn dõşõnda, 1987 yõlõnda, TKKOK'nun K-60/I, K-71, ve K-76 sayõlõ kararlarõyla KİT'lere ait 6 yarõm kalmõş tesis özelleştirilmek üzere Toplu Konut ve Kamu Ortaklõğõ İdaresi (TKKOİ)'ne devredilmiştir. Ayrõca, 1987 yõlõnda, Bakanlar Kurulu'nun 11.9.1987 tarih ve 87/12184 sayõlõ Kararõ ile KİT sisteminin iki dev kuruluşu Sümerbank ve Petkim özelleştirme kapsamõna alõnmõştõr. Özelleştirme politikasõndaki kararlõlõğõ göstermek açõsõndan bu kuruluşlarõn özelleştirme kapsamõna alõnmasõ son derece önemlidir. 24