Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 39, Ocak 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 39, Ocak 2017, s. 541-554 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 26.12.2016 20.01.2017 Doç. Dr. Zerrin KARAKUZULU Sakarya Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, zkarakuzulu@sakarya.edu.tr Arş. Gör. Dr. Fatih ARICİ Sakarya Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, farici@sakarya.edu.tr Müjde DUMANSIZOĞLU Sakarya Üniversitesi, SBE, Coğrafya ABD, YL, mujde.dumansizoglu@gmail.com DOĞU ANADOLU BÖLGESİ NİN BİYOGAZ ENERJİ POTANSİYELİ Öz Enerjide büyük oranda dışa bağımlı olan ülkemizde enerjiye olan talebin artması son yıllarda bu anlamda alternatif çözüm yollarının ve ülke potansiyelinin tespitine öncellik verilmesini hızlandırmıştır. Fosil kaynaklar açısından çok zengin olmayan ülkemizde yenilenebilir enerjinin önemi gittikçe artmakta ve bu anlamda da projeler ve çalışmalar yapılmaktadır. Yenilenebilir ve yerli kaynaklara dayalı üretim tespiti ve bunun gerçekleştirilmesinin sağlanması giderek önem kazanmaktadır. Bu doğrultuda çalışmamızda da yenilenebilir enerji kaynakları arasında bulunan ve bu anlamda da önemli bir kaynak olan biyogaz enerjisinin Doğu Anadolu Bölge potansiyeli incelenmiş, iller bazında biyogaz potansiyeli tespit edilmiştir. Hesaplanan biyogaz potansiyelinin elektrik ve doğalgaz cinsinden karşılığı da belirlenmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Biyogaz, Enerji, Doğu Anadolu, Hayvansal atık

BIOGAS ENERGY POTENTIAL OF EASTERN ANATOLIAN REGION Abstract In recent years, the increase in demand for energy in our country, heavily outsider dependent on energies accelerated the importance of prioritizing the determination of alternative solutions and country s potential regarding energy. The importance of renewable energy has increased as well as projects and studies on this matter have being performed in our country, which is not quite rich regarding fossil resources. The determination of production based on renewable and domestic resources and the realization of it are becoming increasingly important.biogas energy, one of the renewable energy sources and an important source in this sense, has been examined in the Eastern Anatolian Region and its potential has been determined on the basis of provinces. It has also been tried to determine the electricity and natural gas equivalence of the calculated biogas potential. Keywords: Biogas, Energy, Eastern Anatolia, Animal waste 1.GİRİŞ Dünya üzerindeki enerji tüketimi; nüfus artışı, şehirleşme, sanayileşme ve teknolojinin yaygınlaşmasına paralel olarak gün geçtikçe artmaktadır. Sınırlı olan enerji kaynakları ise, enerji talebi ile ters orantılı olarak, sürekli azalmaktadır (www.dogaka.gov.tr). Uluslararası Enerji Ajansı verilerine göre, ülkemizde enerji kullanımı 2015 ile 2030 yılları arasında yıllık %4,5 civarında büyüme oranıyla artmaya devam ederek, gelecek on yılda yaklaşık iki katına çıkacaktır. Bu seviyede bir enerji talebinin bilinen kısıtlı yerli kaynaklarla karşılanmasının mümkün olmadığı görülmektedir. Toplam enerji tüketiminin yaklaşık %90 ının petrol, doğalgaz ve kömürden karşılandığı ülkemizde, söz konusu tüketim büyük ölçüde ithalata dayanmaktadır (www.enerji.gov.tr). Bu bağımlılığı azaltmak için, yerli kaynakların azami ölçüde kullanılmasına; yeni enerji sahalarının tespit edilmesine; temin edilen enerjinin verimli şekilde kullanılmasını sağlayan teknolojilerin teşvik edilmesine; dünya üzerinde tespit edilen yeni enerji kaynaklarının yakından takip edilmesine ve ülke potansiyelinin araştırılmasına öncelik verilmeye başlanmıştır (www.dogaka.gov.tr). Ülkemiz enerji bağımlılığını en aza indirgeyebilmek için potansiyel araştırmaları yapılması son derece önemlidir. Fosil kaynaklarının kısıtlı olduğu ülkemizde yeni fosil kaynak sahalarının tespitinin yanı sıra alternatif enerji kaynaklarına da ilginin giderek arttığı bilinmektedir. Bu anlamda Kalkınma Bakanlığı nın 2014-2023 Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi adlı çalışmasında da konunun önemine değinilmiştir. Bu çalışmada ülkemiz bölgelerinin enerji kaynakları açısından farklı potansiyele sahip olmaları, yenilenebilir ve yerli kaynaklara dayalı üretim politikaları, bu alandaki kamu yatırım ve destek uygulamaları ve potansiyeli harekete geçirmede özel sektörün rolü vurgulanmıştır (www.bgus.gov.tr). Alternatif bir enerji kaynağı olarak, biyogazın kullanım alanlarına bakıldığında; ısınma ve aydınlatmadan, araçlarda yakıt olarak geniş bir kullanım alanına sahip olduğu görülür. Biyogaz enerjisi elde edilmesinde kullanılan pek çok organik atık içerisinde en başta hayvan dışkısı gel 542

mektedir. Özellikle hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı alanlarda fırsatlar sunduğu ve bu potansiyelin kullanıma sunulmasının önem taşıdığı görülmektedir. Dünyada 1800 lü yılların başlarında sığır gübresinin fermantasyonu sonucu metan gazının tespiti ve ardından ilk biyogaz tesisinin kurulması ile başlayan biyogaza ilgi süreci, ülkemizde 1960 lı yıllara denk gelir. Ülkemizde biyogazla ilgili olarak ilk çalışmalar 1960'lı yıllarda "Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü" ile "Eskişehir Bölge Topraksu Araştırma Enstitüsü nde gerçekleştirilmiştir. Daha sonraki dönemlerde, özellikle 1980'li yılların başlarında tüm dünyada yaşanan petrol krizinin etkisiyle Köy Hizmetleri Ankara Topraksu Araştırma Enstitüsü'nde bir biyogaz birimi kurulmuş ve biyogazın ülke çapında yaygınlaştırılma çalışmaları hız kazanmıştır. Ancak, konunun ülkemiz açısından öneminin tam olarak kavranamaması, araştırmalardan elde edilen verilere olan güvensizlik, yönetimlerin konuya olumsuz bakışları, çalışmaları koordine edebilecek bir yapılanmanın oluşturulamaması ve konuyla ilgili gerekli ve yeterli desteğin sürekli olmaması nedeniyle Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü biyogazla ilgili tüm araştırma ve uygulama çalışmalarını durdurmuştur (Doğan ve Denkbaş, 2000: 35). Enerjide dışa bağımlı olan ülkemizin bu sorununa alternatif çözüm arayışlarına katkı bağlamında çalışma konusu olarak alternatif bir enerji kaynağı olan biyogazın Doğu Anadolu bölgesi illerine ait potansiyelinin belirlenmesi seçilmiştir. Bölge ekonomisinde hayvancılık faaliyetinin önemli bir yere sahip olması bu enerji kaynağı için fırsatlar sunmaktadır. İşte bu yenilenebilir enerji kaynağının illere göre mevcut potansiyelinin tespiti, elektrik ve doğalgaz cinsinden karşılığının belirlenmesi de çalışmanın amacını oluşturmaktadır. 543 Materyal ve yöntem olarak, TÜİK 2015 yılı Doğu Anadolu hayvan varlığı verileri kullanılarak bölgenin hayvan varlığı tür ve yıllara göre belirlenmiştir. Hayvansal atık potansiyeli ve bu potansiyelin biyogaz enerji karşılığının tespiti için Enerji Bakanlığının kabul etmiş olduğu standart rakamlar kullanılmıştır. Bu rakamlar; *1 adet büyükbaş hayvan 3.6 ton/yıl yaş gübre *1 adet küçükbaş hayvan 0.7 ton/yıl yaş gübre *1 adet kümes hayvanı 0.022 ton/yıl yaş gübre üretmektedir (Çağlayan vd., 2014: 218; Koçer vd., 2006: 19; www.enerji.gov.tr). Bu standart rakamlar üzerinden illere göre bölgenin toplam gübre miktarları ve biyogaz potansiyelleri hesaplanmıştır. Ayrıca elde edilen veriler elektrik ve doğalgaz cinsinden verilere de dönüştürülmüştür. Son olarak da elde edilen veriler ArcGIS 10.2 programı kullanılarak haritalara aktarılmıştır. 2. Doğu Anadolu Bölgesi nin Coğrafi Özelikleri Doğu Anadolu, ülkemizin yüz ölçüm bakımından en büyük alan (161,527 km 2 ) kaplayan bölgesidir. Bölgenin ortalama yükseltisi fazladır ve yer şekilleri bakımından engebeli bir yapıya sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesi yüksek ve dağlık bir bölge olduğu için, şiddetli karasal iklim koşullarının etkisi altındadır. Denizel etkilere kapalı olması nedeni ile bilhassa doğuya doğru gidildikçe karasallığın etkisi giderek artmaktadır (Koday, 2005: 33). Bölge içerisinde bölümlerde farklılıklar yaşanmakla birlikte iklim şartlarının genelde sert geçmesi tarımsal faaliyetlerde bitkisel üretimin daha ziyade geçim amacıyla yapılmasına buna karşılık hayvancılık faaliyetlerinin ticari öneminin artmasına neden olmuştur. Doğal bitki örtüsü içerisinde çayır ve step alanlarının

geniş yer kaplaması, plato alanların varlığı hayvancılığı destekler nitelikte olmuş, özellikle mera hayvancılığının gelişmesini sağlamıştır. Bölgede hayvancılık faaliyetleri; büyükbaş, küçükbaş, kümes hayvancılığı ve arıcılık şeklinde yürütülmektedir. Hayvancılık, bilhassa bölgenin kuzeydoğusunda tarımdan daha fazla gelişmiştir. Erzurum-Kars Bölümü ile Van-Hakkâri bölümlerinde kişi başına 7-8 hayvan düşmektedir. Bu bölümlerde mera ve çayır alanlarının ekime elverişli arazinin 3-4 katı oluşu da, bölge insanını hayvancılığa zorlamaktadır. Erzurum-Kars Bölümü ülkemizin sığır sayısı bakımından en yoğun yerleri arasında ilk sırada gelmektedir (Yiğit, 1996: 370). Bölge nüfusunun %65 i tarımda, %20 si hizmet ve %15 kadarı sanayi sektöründe çalışmaktadır. Ancak bölgenin Türkiye tarımsal üretimdeki payının %10 kadar olması tarımın geçim tarımı şeklinde olduğunu gösterir (Atalay ve Mortan, 2011: 490). 2015 yılı TÜİK verilerine göre 6.431.810 kişinin yaşadığı bölgenin doğal ve beşeri kaynakları dikkate alındığında, uzun yıllar hayvancılık faaliyetinin sürdürülebileceği çıkarımı yapılabilir. Hayvancılığı tehdit eden en önemli husus ise, yöreden olan göçlerdir. Yöre ekonomisinin çeşitlenmemesi, gençlerin istihdamda sorunlar yaşaması, ekonomik uğraşlarında karşılaştıkları üretim ve pazarlama sorunları nüfusu göçe sevk etmektedir. Tarım sahasından şehirlere göç eden aktif ve genç nüfus göçü, gelecekte hayvancılığı tehdit edebilecek en önemli risk olarak görülmektedir. 3. Doğu Anadolu Bölgesi Hayvan Varlığı Pek çok organik atıktan elde edilen biyogazın üretiminde en önemli payı gübre oluşturmakta ve bu anlamda da bölgenin güçlü yönünü hayvancılıktan elde edilen atık maddeler oluşturmaktadır. Bölgenin hayvancılık durumu incelendiğinde; son yıllarda DAP kapsamındaki teşvikler ve kooperatifleşmelerle yapı değiştirilmeye çalışıldığı görülse de yürütülen hayvancılık faaliyetinin genel olarak mera hayvancılığı şeklinde ve ekstansif yöntemlere dayalı olarak yapıldığı görülür. Genel olarak küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin egemen olduğu bölgede, büyükbaş hayvan varlığı da azımsanamayacak orandadır. Yetiştirilen tür ve faaliyet şekli bölümlere göre farklılık göstermektedir. 544 Tablo 1.Doğu Anadolu Bölgesi İllere Göre Hayvan Varlığı (2015) İl Adı Büyükbaş Küçükbaş Kümes Toplam AĞRI 327.067 1.387.490 188.823 1.903.380 ARDAHAN 296.564 51.972 215.657 564.193 BİNGÖL 114.954 545.342 150.734 811.030 BİTLİS 60.839 701.757 67.180 829.776 ELAZIĞ 142.822 482.589 4.672.611 5.298.022 ERZİNCAN 95.036 445.071 519.119 1.059.226 ERZURUM 641.811 790.467 236.747 1.669.025 HAKKÂRİ 34.397 836.415 40.326 911.138 IĞDIR 116.150 882.437 109.222 1.107.809 KARS 442.575 567.147 557.330 1.567.052 MALATYA 130.371 302.199 2.791.297 3.223.867 MUŞ 290.521 984.070 458.433 1.733.024 ŞIRNAK 34.383 610.375 93.619 738.377 TUNCELİ 30.360 419.677 32.579 482.616 VAN 167.388 2.703.581 409.967 3.280.936 TOPLAM 2.925.238 11.710.589 10.543.644 25.179.471

Kaynak: TÜİK Hayvancılık İstatistikleri (2015) Doğu Anadolu Bölgesi nde farklı yağış rejimlerine bağlı olarak görülen bitki örtüsü çeşitliliği hayvancılık faaliyetinin de çeşitlenmesine neden olmuştur. İlkbahar yağışlarının görüldüğü alanlarda küçükbaş hayvancılık yapılırken, yaz yağışlarının görüldüğü Erzurum-Kars platosunda büyükbaş hayvancılık önem kazanmıştır. Günümüzde bölgenin hayvan varlığı incelendiğinde; bölgede 2015 yılı itibariyle büyükbaş hayvan sayısı 2.925.238 dir. Bunun büyük çoğunluğu Erzurum-Kars Platosunda bulunmaktadır. Bölgede hayvan varlığının illere göre durumu incelendiğinde; büyükbaş hayvan varlığı bakımından Erzurum, Kars ve Ardahan illerinin ilk sıralarda geldiği görülür. Hayvan varlığı bakımından bu üç ilin büyükbaş hayvan sayısı 1.380.950 dir ve bu da toplam büyükbaş hayvan sayısının %47,2 sine tekabül etmektedir (Tablo 1). Büyükbaş hayvan sayılarının 2000-2015 arasındaki değişimini gösteren Grafik 1 incelendiğinde ise, bölgede büyükbaş hayvan sayılarında 2000-2010 yılları arasında fazla bir değişim olmadığı, 2006 yılından sonra başlayan azalmanın 2009 yıllında en az hayvan sayısı olan yıl olarak gerçekleştiği görülür. Ancak 2010 yılından sonra hayvan sayısında kayda değer artışlar olduğu görülür. Bunun temel nedeni; bölgede DAP kapsamında halka %80 hibe ile boğa dağıtımının yapılması ve %50 hibe ile de ahır masraflarının karşılanmasıdır. Aynı zamanda bölgedeki bazı illerde daha etkili olan kooperatifleşme, özel sektör girişimleri ve kalkınma ajanslarının desteği ile bölgede büyükbaş hayvan sayılarının son 5 yıl içerisinde önceki yıla göre arttığını görmekteyiz. Grafik 1: 2000-2015 Yılları Arası Doğu Anadolu Bölgesi Büyükbaş Hayvan Varlığı 545 Bölgede 2015 yılı itibariyle 11.710.589 baş küçükbaş hayvan bulunmakta ve bu türün yetiştiriciliğinde ilk sırada koyun gelmektedir. Bölgede küçükbaş hayvan sayısı bakımından neredeyse yarısına sahip olan Van, Ağrı ve Muş illerinin toplam hayvan sayısı 5.075.141 dir (Tablo 1). Bu da bölgedeki küçükbaş hayvanların %43,3 üne tekabül etmektedir. Yıllara göre küçükbaş hayvan sayılarını gösteren Grafik 2 incelendiğinde; büyükbaş hayvancılığa göre küçükbaş hayvancılıkta yıllar itibari ile daha fazla dalgalanmalar yaşandığı görülür. Bunun nedenleri aslında; bölgede terör olaylarının yaşanması, yem fiyatlarının yüksek olması, ulaşımda güçlüklerle karşılaşılması, özel sektörün talebinin az olması gibi etkenleri sayabiliriz. Ancak özellikle son yıllarda küçükbaş hayvancılıkta da büyükbaş hayvancılıkta olduğu gibi ciddi bir artış olmuştur. Burada da temel faktör DAP kapsamında yapılan teşvikler ve son yıllarda artan kalkınma ajanslarının faaliyetleridir.

Grafik 2: 2000-2015 Yılları Arası Doğu Anadolu Bölgesi Küçükbaş Hayvan Varlığı Bölgede 2015 yılı itibariyle toplam kümes hayvanı sayısı 10.543.644 dür. Kümes hayvan varlığı bakımından ise; Elazığ ve Malatya illeri ön sıralarda yer alır. Bu illerde 2015 yılı itibariyle toplam kümes hayvanı sayısı 7.463.908 dir (Tablo 1). Bu da bölge içindeki toplam kümes hayvanı sayısının %70,8 ine tekabül etmektedir. Elazığ bölgenin kümes hayvancılığı bakımından en önemli ili durumundadır. Bölgede diğer illerde kümes hayvancılığı genel olarak her ailenin kendi imkânları ile yetiştirmesi şeklinde yapılmaktadır. Büyükbaş ve küçükbaş hayvancılıkla karşılaştırıldığında bölgede kümes hayvancılığında yıldan yıla ciddi dalgalanmalar yaşanmaktadır (Grafik 3). 2006 yılında ortaya çıkan kuş gribi hastalığında kümes hayvanlarının çoğunun itlaf edilmesi halkın 2006 yıllardan sonra kümes hayvanı yetiştiriciliğine çekinerek yaklaşmasına neden olmuştur. Günümüzde bölgede insanlar daha çok kendi ihtiyaçlarını karşılayabilecek kadar kümes hayvanı yetiştirmekte, ticari amaçlı kümes hayvancılığı ise bölgede çok az yapılmaktadır. 546 Grafik 3: 2000-2015 Yılları Arası Doğu Anadolu Bölgesi Kümes Hayvanları Varlığı Bölge illerinin biyogaz üretiminde güçlü yönünü oluşturan hayvancılık faaliyet türü ve bu faaliyetten elde edilen atık maddenin gaz üretiminde değerlendirilmesi için sahanın hayvan türleri ve sayıları kısaca incelenmiştir.

4.Bulgular 4.1.Doğu Anadolu Bölgesi Biyogaz Enerji Potansiyelinin Tespiti Doğu Anadolu Bölgesi biyogaz enerji potansiyelinin belirlenmesi için bölgenin 2015 yılına ait; büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvan varlığı TUİK ten elde edilmiştir. Potansiyelin tespitinde her hayvan cinsi için yıl bazında yaş gübre miktarı ton olarak hesaplanmış ve m 3 cinsinden biyogaz miktarı bulunmuştur. Yıllık olarak her ilin biyogaz miktarı doğalgaz ve elektrik enerjisine çevrilip bölgenin biyogaz enerjisinin ne kadar elektriğe ve doğalgaza tekabül ettiği de ayrıca hesaplanmıştır. Son olarak da bölgede biyogaz enerjisinin kullanımı durumunda diğer enerji kaynakları içerisinde elde edeceği pay tespit edilmiş ve ortalama olarak ekonomik katkısı hesaplanmaya çalışılmıştır. Yapılan literatür taramalarında hesaplamalarda kullanılan formüller aşağıda verilmiş olup çalışmamızda da aynı formüller kullanılmıştır (Türkmenler vd., 2014: 10; Altıkat vd., 2012: 62; Yıldız vd., 2009: 4; Aydoğdu, 2011: 38). Büyükbaş Hayvan İçin; Büyükbaş hayvan yıllık yaş gübre miktarı için; Toplam hayvan sayısı (adet)*yıllık yaş gübre miktarı (3,6 ton) Büyükbaş hayvandan elde edilecek yıllık biyogaz miktarı için; Toplam yaş gübre miktarı (ton)*33 m 3 = yıllık biyogaz (m 3 ) miktarı, Elde edilen biyogazın yıllık elektrik enerjisine çevrilmesi için; 547 Toplam biyogaz miktarı (m 3 )*4,7 (kwh) = yıllık elektrik (kwh) miktarı, Elde edilen biyogazın yıllık doğalgaz miktarına çevrilmesi için; Toplam biyogaz miktarı (m 3 )*0,62 (m 3) = yıllık doğalgaz (m 3 )miktarı bulunmuştur. Küçükbaş Hayvan İçin; Küçükbaş hayvan yıllık yaş gübre miktarı için; Toplam hayvan sayısı (adet)*yıllık yaş gübre miktarı (0,7 ton) Küçükbaş hayvandan elde edilecek yıllık biyogaz miktarı için; Toplam yaş gübre miktarı (ton)*58 m 3 = yıllık biyogaz (m 3 ) miktarı, Elde edilen biyogazın yıllık elektrik enerjisine çevrilmesi için; Toplam biyogaz miktarı (m 3 )*4,7 (kwh) = yıllık elektrik (kwh) miktarı, Elde edilen biyogazın yıllık doğalgaz miktarına çevrilmesi için; Toplam biyogaz miktarı (m 3 )*0,62 (m 3) = yıllık doğalgaz (m 3 )miktarı bulunmuştur. Kümes Hayvanları İçin; Kümes hayvanlarının yıllık yaş gübre miktarı için; Toplam hayvan sayısı (adet)*yıllık yaş gübre miktarı (0,022ton) Kümes hayvanlarından elde edilecek yıllık biyogaz miktarı için; Toplam yaş gübre miktarı (ton)*78 m 3 = yıllık biyogaz (m 3 ) miktarı,

Elde edilen biyogazın yıllık elektrik enerjisine çevrilmesi için; Toplam biyogaz miktarı (m 3 )*4,7 (kwh) = yıllık elektrik (kwh) miktarı, Elde edilen biyogazın yıllık doğalgaz enerjisine çevrilmesi için; Toplam biyogaz miktarı (m 3 )*0,62 (m 3 )= yıllık doğalgaz (m 3 )miktarı bulunarak işlemler tamamlanmıştır. Bu işlemler yapılırken yıllık ortalama büyükbaş bir hayvanın yıllık yaş gübre miktarı 3,6 ton/yıl, 1 küçükbaş hayvanın 0,7 ton/yıl yaş gübre miktarı ve 1 kümes hayvanın 0,022 ton/yıl yaş gübre miktarı esas alınmıştır (Koçer vd., 2006: 19; www.enerji.gov.tr). Hayvanların yıllık gübre miktarları hesaplanırken; hayvanın yemlenme sıklığı, ırkı, gebe olup olmaması, sağılıp sağılmaması gibi etkenlerin yıllık gübre miktarını etkilemesi göz önünde bulundurularak hesaplamalarda ortalama bir değer alınmıştır. Tablo 2. Doğu Anadolu Bölgesi İllere Göre Toplam Yaş Gübre (m3/yıl) ve Biyogaz Enerji Potansiyeli (m3/yıl)(2015) İl Adı Büyükbaş Yaş Gübre Miktarı (ton/yıl) Büyükbaş Biyogaz Miktarı (m3/yıl) Küçükbaş Yaş Gübre Miktarı (ton/yıl) Küçükbaş Biyogaz Miktarı (m3/yıl) Kümes Yaş Gübre Miktarı (ton/yıl) Kümes Biyogaz Miktarı (m3/yıl) AĞRI 1.177.441 38.855.560 971.243 56.332.094 4.154 324.020 ARDAHAN 1.067.630 35.231.803 36.380 2.110.063 4.744 370.067 BİNGÖL 413.834 13.656.535 381.739 22.140.885 3.316 258.660 BİTLİS 219.020 7.227.673 491.230 28.491.334 1.478 115.281 ELAZIĞ 514.159 16.967.254 337.812 19.593.113 102.797 8.018.200 ERZİNCAN 342.130 11.290.277 311.550 18.069.883 11.421 890.808 ERZURUM 2.310.520 76.247.147 553.327 32.092.960 5.208 406.258 HAKKÂRİ 123.829 4.086.364 585.491 33.958.449 887 69.199 IĞDIR 418.140 13.798.620 617.706 35.826.942 2.403 187.425 KARS 1.593.270 52.577.910 397.003 23.026.168 12.261 956.378 MALATYA 469.336 15.488.075 211.539 12.269.279 61.409 4.789.866 MUŞ 1.045.876 34.513.895 688.849 39.953.242 10.086 786.671 ŞIRNAK 123.779 4.084.700 427.263 24.781.225 2.060 160.650 TUNCELİ 109.296 3.606.768 293.774 17.038.886 717 55.906 VAN 602.597 19.885.694 1.892.507 109.765.389 9.019 703.503 TOPLAM 10.530.857 347.518.274 8.197.412 475.449.913 231.960 18.092.893 Kaynak: TÜİK den elde edilen hayvan sayısı ve www.enerji.gov.tr de yer alan formüllere dayalı olarak hesaplanmıştır. Yukarıda ifade edilen ve her hayvan türü için ayrı bir hesaplama içeren formüle dayalı olarak yapılan hesaplama sonucunda bölgenin 2015 yılı yaş gübre miktarı ve bu miktara bağlı olarak elde edilebilecek biyogaz potansiyeli hesaplanmıştır (Tablo 2). Yapılan işlemler sonucunda; bölgenin 2015 yılı büyükbaş hayvan toplam biyogaz miktarı 347.518.274 m 3 /yıl olarak hesaplanmıştır. Küçükbaş hayvan 475.449.913 m 3 /yıl, kümes hayvanları toplam biyogaz miktarı ise 18.092.893 m 3 /yıl olarak hesaplanmıştır. Büyükbaş hayvandan elde edilebilecek biyogaz potansiyeli açısından iller irdelendiğinde; Erzurum ve Kars illerinin biyogaz açısından yüksek 548

potansiyele sahip olduğu görülür. Bu iki ili Ağrı ve Ardahan illeri izlemekte, potansiyelin en düşük olduğu iller ise Hakkâri, Şırnak ve Tunceli den oluşmaktadır (Harita 1). Harita 1. 2015 Yılı İllere Göre Büyükbaş Biyogaz Enerji Potansiyeli Dağılımı 549 Bölgede büyükbaş hayvanlardan elde edilecek toplam biyogaz enerji potansiyeli bakımından ilk sırada yer alan illerin 2000-2015 yılları arasındaki artış ve azalışlar miktarları incelendiğinde; biyogaz enerji potansiyelinin Kars ta artış, Ağrı ve Ardahan illerinde ise azalış gösterdiği, Erzurum un ise aynı değerleri koruduğu görülür. Harita 2. 2015 Yılı İllere Göre Küçükbaş Biyogaz Enerji Potansiyeli Dağılımı

Bölgede küçükbaş hayvanlardan elde edilen biyogaz enerji miktarına göre iller incelendiğinde; potansiyelin en yüksek olduğu iller; Van, Ağrı ve Muş tur. En az potansiyel ise; Ardahan, Malatya ve Tunceli illerine ait olduğu görülür (Harita 2). Harita 3. 2015 Yılı İllere Göre Kümes Hayvanları Biyogaz Enerji Potansiyeli Dağılımı 550 Harita 3 incelendiğinde kümes hayvanlarından elde edilebilecek biyogaz potansiyelinin 2015 yılı verilerine göre Elazığ ve Malatya illerinde oldukça yüksek olduğu, bu iki ili daha düşük bir miktarla Kars, Erzincan ve Muş illerinin izlediği görülür. Doğu Anadolu Bölgesi biyogaz enerji potansiyelinin belirlenmesi için yapılan hesaplamalarla elde edilen sonuçlara göre; bazı illerin avantajlı durumda olduğu görülmektedir. Özellikle büyükbaş hayvancılık faaliyet sahalarındaki yerleşmelerden elde edilen gübre miktarının fazla olmasına bağlı olarak daha fazla biyogaz potansiyeline sahiptirler. Bu illeri; Erzurum, Kars, Ağrı, Ardahan ve Muş şeklinde sıralamak mümkündür. Küçükbaş hayvanların sunduğu potansiyel bakımından da; Van, Ağrı, Muş, Iğdır, Hakkâri ve Erzurum illeri ilk sıralarda yer almaktadır. Kümes hayvanlarında da Elazığ, Malatya, Kars, Erzincan ve Muş ilk sıralarda gelmektedirler (Tablo 3). Bölge illerinin tüm hayvan türlerinden elde edilen toplam biyogaz miktarı açısından değerlendirilmesi yapıldığında, en yüksek potansiyelin; Van, Erzurum, Ağrı, Kars ve Muş sıralaması şeklinde olduğu görülür (Tablo 3).

Tablo 3. İllere Göre Toplam Biyogaz Enerji Potansiyeli (m3/yıl) ve Oranı (2015) Büyükbaş Küçükbaş Kümes Biyogaz Miktarı % Toplam % Biyogaz İl Adı % Biyogaz Miktarı (m3/yıl) (m3/yıl) % Miktarı (m3/yıl) AĞRI 38.855.560 11,2 56.332.094 11,8 324.020 1,8 95.511.674 11,4 ARDAHAN 35.231.803 10,1 2.110.063 0,4 370.067 2,0 37.711.934 4,5 BİNGÖL 13.656.535 3,9 22.140.885 4,7 258.660 1,4 36.056.080 4,3 BİTLİS 7.227.673 2,1 28.491.334 6,0 115.281 0,6 35.834.288 4,3 ELAZIĞ 16.967.254 4,9 19.593.113 4,1 8.018.200 44,3 44.578.567 5,3 ERZİNCAN 11.290.277 3,2 18.069.883 3,8 890.808 4,9 30.250.968 3,6 ERZURUM 76.247.147 21,9 32.092.960 6,8 406.258 2,2 108.746.365 12,9 HAKKÂRİ 4.086.364 1,2 33.958.449 7,1 69.199 0,4 38.114.012 4,5 IĞDIR 13.798.620 4,0 35.826.942 7,5 187.425 1,0 49.812.987 5,9 KARS 52.577.910 15,1 23.026.168 4,8 956.378 5,3 76.560.456 9,1 MALATYA 15.488.075 4,5 12.269.279 2,6 4.789.866 26,5 32.547.220 3,9 MUŞ 34.513.895 9,9 39.953.242 8,4 786.671 4,3 75.253.808 8,9 ŞIRNAK 4.084.700 1,2 24.781.225 5,2 160.650 0,9 29.026.576 3,5 TUNCELİ 3.606.768 1,0 17.038.886 3,6 55.906 0,3 20.701.560 2,5 VAN 19.885.694 5,7 109.765.389 23,1 703.503 3,9 130.354.586 15,5 TOPLAM 347.518.274 100,0 475.449.913 100,0 18.092.893 100,0 841.061.081 100,0 551 Tablo 4 de bölgenin biyogaz enerji potansiyeline dayalı olarak hesaplanan doğalgaz ve elektrik enerjisi miktarı verilmiştir. Ayrıca diğer enerji kaynakları arasında biyogaz enerjisinin sahip olabileceği pay ve sağlayacağı ekonomik katkı belirtilmiştir. Tablo 4. 2015 Yılı İllere Göre Toplam Biyogaz Enerji Potansiyelinin Elektrik ve Doğalgaz Cinsinden Karşılığı İller Biyogaz (m³/yıl) Elektrik (kwh/yıl) Doğalgaz (m³/yıl) Van 130.354.586 612.666.556 80.819.844 Erzurum 108.746.365 511.107.915 67.422.746 Ağrı 95.511.674 448.904.867 59.217.238 Kars 76.560.456 359.834.145 47.467.483 Muş 75.253.808 353.692.897 46.657.361 Iğdır 49.812.987 234.121.040 30.884.052 Elazığ 44.578.567 209.519.267 27.638.712 Hakkâri 38.114.012 179.135.856 23.630.687 Ardahan 37.711.934 177.246.089 23.381.399 Bingöl 36.056.080 169.463.576 22.354.770 Bitlis 35.834.288 168.421.155 22.217.259 Malatya 32.547.220 152.971.933 20.179.276 Erzincan 30.250.968 142.179.548 18.755.600 Şırnak 29.026.576 136.424.905 17.996.477 Tunceli 20.701.560 97.297.331 12.834.967 TOPLAM 841.061.081 3.952.987.080 521.457.870

Tablo 4 deki dönüşümler incelendiğinde elde edilen değerlerde elektriğin 2016 Ocak itibariyle 1 kwh ı 0,44 kuruş (www.bilgimanya.com) satıldığı bilindiğine göre 2015 yılında elde edilen biyogazın elektriğe dönüştürülmesi durumunda bir yıl içinde elde edilecek maddi değer 1.739.314.315 TL olarak hesaplanmıştır. Aynı şekilde 2015 yılındaki biyogazın doğalgaza dönüştürülmesi durumda da elde edilecek değer, 2016 Ocak ayı itibariyle 1 m 3 ü 1,0103 TL olan (www.igdas.com) doğalgaz fiyatı baz alındığında 526.828.886 TL olarak hesaplanmıştır. 5.Sonuç ve Öneriler Doğu Anadolu Bölgesi nde hayvan gübresinden elde edilen biyogaz enerji potansiyelinin belirlenmesini amaçlayan çalışmamızda yapılan hesaplama ve değerlendirmeler sonucunda aşağıdaki verilere ve bulgulara ulaşılmıştır; *Doğu Anadolu Bölgesinin 2015 yılı itibariyle toplam büyükbaş hayvan sayısı 2.925.238, küçükbaş hayvan sayısı 11.710.589 ve kümes hayvanları sayısı 10.543.644 dür. Bu verilere göre bölgenin 2015 yılı itibariyle büyükbaş hayvandan elde edilebilecek toplam biyogaz enerji miktarı 347.518.274 m 3, küçükbaş hayvanlardan 475.449.913 m 3 ve kümes hayvanlarından ise 18.092.893 m 3 dür. *Elde edilen biyogazı elektrik enerjisine çevirdiğimizde; 2015 yılı itibariyle büyükbaş hayvandan elde edilecek elektrik miktarı 1.633.335.890 kwh, küçükbaş hayvandan 2.234.614.593 kwh ve kümes hayvanlarından da 85.036.598 kwh tır. *Biyogaz enerjisinin doğalgaza dönüştürülmesi durumunda; büyükbaş hayvandan elde edilecek doğalgaz miktarı 215.461.330 m 3, küçükbaş hayvandan 294.778.946 m 3 ve kümes hayvanlarından 11.217.594 m 3 tür. *2015 yılı biyogaz potansiyelini iller bazında değerlendirdiğimizde; bölgede en yüksek biyogaz potansiyeline sahip il büyükbaş hayvanda 76.247.147 m 3 ile Erzurum, küçükbaş hayvanda 109.765.389 m 3 ile Van ve kümes hayvanlarında ise en fazla biyogaz potansiyeline sahip il 8.018.200 m 3 ile Elazığ dır. Bölgenin biyogaz potansiyeli açısından büyükbaş hayvanda en düşük ili ise 3.606.768 m 3 ile Tunceli, küçükbaş hayvanda 2.110.063 m 3 ile Ardahan ve kümes hayvanlarında ise 55.906 m 3 ile Tunceli biyogaz potansiyeli açısından en az potansiyele sahip ildir. *2015 yılında büyükbaş hayvanlardan elde edilecek biyogaz enerjisinin elektrik enerjisine dönüştürülmesi durumunda, 2016 Ocak ayı itibariyle 1 kwh ı 0,44 kuruş (www.bilgimanya.com) olan elektrik fiyatı baz alındığında 718.667.791 TL elde edilecektir. Aynı şekilde küçükbaş hayvandan elde edilecek biyogaz miktarının elektrik enerjisine dönüştürülmesi durumunda 983.230.421 TL ve kümes hayvanından elde edilecek elektrik enerjisinden 37.416.103 TL kazanç elde edilecekti. *2015 yılında büyükbaş hayvanlardan elde edilecek biyogaz enerjisinin doğalgaza dönüştürülmesi durumunda, 2016 Ocak ayı itibariyle 1 m 3 ü 1,0103 TL olan (www.igdas.com) doğalgaz fiyatı baz alındığında 217.680.582 TL elde edilecektir. Aynı şekilde küçükbaş hayvandan elde edilecek biyogaz miktarının doğalgaza dönüştürülmesi durumunda 297.815.169 TL ve kümes hayvanlarından elde edilecek doğalgazdan 11.333.135 TL kazanç elde edilecekti. *Tüm bu veriler kapsamında diyebiliriz ki; Doğu Anadolu Bölgesi, biyogaz enerji potansiyeli açısından Türkiye nin en elverişli bölgelerinden birisidir. Günümüzde bu potansiyelin harekete geçirilememiş olması hem bölge insanı hem de enerjide dışa bağımlı olan ülkemiz için 552

kayıptır. Kamu yatırım ve desteklemeleri başta olmak üzere özel sektörün ve girişimcilerin desteklenerek potansiyelin kullanılabilir hale getirilmesi gerekmektedir. Bunun için öncelikle bölge potansiyeli çok iyi belirlenmeli, kırsal alanlarda Kırsal Kalkınma Programları kapsamında öncelikli yatırım alanları arasına alınmalıdır. *Bölgede ortalama olarak 15 hayvanı olan bir aile; 2016 yılı itibariyle yaklaşık olarak yapacağı 10.000-12.000 TL harcama ile ev tipi bir biyogaz tesisi kurabilir. Eğer yapılacak tesisin ekonomik olmayacağı düşünülürse toplu dokulu yerleşme şekline sahip olan bölgede bir köy için ya da birbirine yakın köyler için daha büyük bir biyogaz tesisi kurulabilir. *15 hayvanlık bir tesisin günlük üreteceği biyogaz enerjisi ile bir ailenin günlük ısınma ve yemek pişirmesi için gereken gaz ihtiyacı karşılanabilir. Bir ailenin ortalama olarak aylık 12 kg lık bir ev tüpüne 2016 itibariyle 74 TL (www.ipragaz.com.tr ) para harcamaktadır. Yapılacak ev tipi biyogaz tesisi ile ailenin harcayacağı 74 TL den tasarruf edilebileceği gibi aynı zamanda biyogazın doğalgaza dönüştürülmesi ile ısınmada da kullanılarak ailenin ekstra bir harcama yapmasına gerek kalmayacaktır. Ayrıca bölgede tezek yapılarak tüketilen hayvan gübresinin ısı değeri oldukça düşüktür. Tezek olarak kullanılan hayvan dışkısından biyogaz elde edildikten sonra gazı alınan gübrenin kurutulması durumunda bitkiler için oldukça verimli olan doğal gübre elde edilecektir. Böylece elde edilen hayvan gübresi bölgede yetiştirilen tarım ürünlerinden alınan verimi de arttıracaktır. *Biyogaz tesislerinin kurulması ile bölgedeki mevcut doğalgaz kullanımı azaltılabileceği gibi kır yerleşmelerinde ısınma ihtiyacının karşılanması için tahrip edilen ormanlık alanlar da korunabilir. Bunu yanı sıra yine ısınmak için kullanılan kömürün oluşturduğu hava kirliliğinin de önüne geçilebilir. 553 *Bölgede biyogaz enerji kullanımının teşvik edilmesi için; ailelere devlet tarafından uzun vadeli, düşük faizli kredi ya da hibe desteği verilebileceği gibi; uygulanan DOKAP, DAP gibi kalkınma projeleri bünyesinde ve Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA), Kuzey Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA) gibi kurumların öncelikli destekleri arasına alınabilir. Bu bağlamda ev tipi biyogaz tesisleri için ailelere destek sağlanabilir. Bahsedilen teşvikin sağlanması durumunda, hem bölgede ekonomik sıkıntı çeken ailelerin maddi açıdan rahatlaması, hem de ülke ekonomisinde önemli bir yeri olan doğalgaz ithalatının bir kısmının bu yolla azaltılması sağlanabilir. Böylece ülkemizin enerjideki dışa bağımlılığını azaltma noktasında önemli adımlar atılabilir. KAYNAKLAR Atalay İ.; Mortan K., (2011), Resimli ve Haritalı Türkiye Bölgesel Coğrafyası, İnkılap Kitabevi, Genişletilmiş 5. Baskı, İstanbul Altıkat, Sefa; Çelik, Ahmet, (2012), Iğdır İlinin Hayvansal Atık Kaynaklı Biyogaz Potansiyeli, Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, s.61-66 Doğan, Mehmet; Denkbaş, Emir, B., (2000), Enerji Kaynakları -Çevre Sorunları ve Çevre Dostu- Alternatif Enerji Kaynakları, Standard Ekonomik ve Teknik Dergisi, 39/468, s. 28-37, Ankara Aydoğdu, Feyzan, Can, (2011), Biyogaz Projesi Sonuç Raporu, Doğu Marmara Kalkınma Ajansı Teknik Destek Programı, D.E.G. Eğitim Dan. Hiz. Tic. Ltd. Şti, Sakarya.pdf

Çağlayan, Gizem, Hazan; Koçer, Nacar, Nilüfer, (2014), Muş İlinde Hayvan Potansiyelinin Değerlendirilerek Biyogaz Üretiminin Araştırılması, Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Cilt:2 Sayı:1, s. 215-220. Koçer, Nacar, Nilüfer; Öner, Cengiz; Sugözü, İlker, (2006), Türkiye de Hayvancılık Potansiyeli ve Biyogaz Üretimi, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, Cilt:4, Sayı:2, s.17-20, Elazığ. Koday, Saliha, (2005), Doğu Anadolu Bölgesinde Hayvancılık, Atatürk Üniversitesi Yayınları, No: 949, Erzurum. Türkmenler, Harun; Varınca, Kamil; Can, Ruşen, (2014), Biyogaz Çalıştayı Sonuç Raporu, Biyogaz Çalıştayı, 3 Haziran 2014, Adıyaman Üniversitesi, s.1-17., Adıyaman. Yıldız, Şenol; Saltabaş, Fatih; Balahorli, Vahit; Sezer, Kadir; Yağmur, Köksal, (2009), Organik Atıklardan Biyogaz Üretimi (Biyometanizasyon) Projesi İstanbul Örneği, TÜR- KAY Türkiye de Katı Atık Yönetimi Sempozyumu, 15-17 Haziran 2009, YTÜ Oditoryum ve Sergi Salonu, s.1-8, İstanbul. Yiğit, Ali, (1996), Türkiye'nin Doğu Bölgelerinin Yeniden Belirlenmesi Hakkında Düşünceler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, s. 357-376, Elazığ. İnternet Kaynakları: http://www.bgus.gov.tr/dokuman/bolgeselgelismeulusalstratejisi(2014-2023).pdf (son erişim: 20.03.2016). http://www.bilgimanya.com/1-kw-h-elektrik-kac-tl-2015/ (son erişim:09.11.2016). https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr (son erişim: 13.09.2016). https://biruni.tuik.gov.tr/hayvancilikapp/hayvancilik.zul (son erişim: 12.09.2016). http://www.dogaka.gov.tr/icerik/dosya/www.dogaka.gov.tr_524_op3d61sm_enerji-sektor- Raporu-2014.pdf (son erişim: 02.04.2016) http://www.enerji.gov.tr/file/?path=root%2f1%2fdocuments%2fsekt%c3%b6r%20rapor u%2fsektor_raporu_botas_2013.pdf (son erişim 02.04.2016). http://www.igdas.com.tr/satistarifesi?id=0&lang=tr&sc=0 (son erişim: 17.11.2016). http://www.ipragaz.com.tr/tupgaz-fiyatlari.asp (son erişim: 17.11.2016). 554