DOĞU ANADOLU TARIMININ YAPISAL SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Transkript

1 TÜRKİYE BİRINCI TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 8-9 EYLÜL 1994 DOĞU ANADOLU TARIMININ YAPISAL SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Yrd. Doç. Dr. Orhan YAVUZ' 1. GİRİŞ Doğu Anadolu Bölgesi ( ), coğrafi bölgelerimizin en büyüğü, en seyrek nüfuslu ve ekonomik bakımdan en geri kalmış bölgesidir. Şiddeti yükseltinin etkisiyle daha da artan karasal iklim, bölgenin coğrafi özelliklerini önemli derecede belirleyen başlıca faktördür. Kışların uzun ve sert geçmesi, aylarca süren kar örtüsü ve don, tarım yapılabilecek süreyi ve tarım sistemini oldukça etkiler Nüfusun ve tarımsal etkinliklerin belirli merkezlerde yoğunlaşması, tarımsal ürünlerin göreli olarak az çeşitte oluşu şiddetli kış koşullarının doğurduğu bir sonuçtur. Doğu Anadolu Bölgesi ( D.A.B ), ekonomik yapı bakımından tarıma dayalı bir görünüm sergiler Sahip olduğu doğal ve ekolojik koşullar nedeniyle en önemli ekonomik faaliyet tarım ve özellikle hayvancılıktır. Bölge nüfusunun yarısından fazlası ( % 57 4 ü) kırsal kesimde yaşamaktadır Hayvansal üretimin toplam bölge tarımsal üretim değerindeki payı % 60 O'dan fazladır. Doğu Anadolu Bölgesi'nde tarım, geçmişten aktarılan tarihsel ve geleneksel yapıyı ve yapısal sorunları bugün de büyük ölçüde sürdürmektedir Özellikle 1980 sonrası genel ekonomik politikalar yanında 1985 sonrası uygulanan hayvancılık politikaları nedeniyle sorunlar daha da ağırlaşmıştır. Bölge, Türkiye'nin en yüksek nüfus artış hızına sahip ve en fazla göç veren bölgelerinden birisidir döneminde -dönem başına göre şehirler nüfusu binde 14 5 oranında artarken, kırsal kesimde yaşayan nüfusun binde 3.5 oranında azalması, bölgede kırsal alandan yoğun göç yaşandığını göstermektedir. Bazı yöreler çoğunlukla Marmara, Ege ve Akdeniz olmak üzere diğer bölgelere önemli ölçüde göç kaynağıdır. Bölge tarımında, gelir ve buna bağlı olarak sermaye birikiminin yada tarımsal plasmanların yetersiz olmasından, üretimin rantabilite ölçülerinden uzak olmasına; geleneksel üretim biçimlerinden örgütlenememe sorununa kadar pek çok yapısal sorun yaşanmaktadır. Hızlı nüfus artışı ile giderek küçülen tarım işletmeleri, verimin ve tarımsal gelirin azalmasına neden olurken, pazar için üretimden ziyade, işletme nüfusunun geçimini dahi karşılamaktan uzak işletmeler haline dönüşmektedir Diğer bir anlatımla, tarım işletmelennin optimal ölçülerden küçük birimlere dönüşmesi, tarımsal gelirlerin düşmesine Atatürk üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bolumu, ERZURUM Doğu Anadolu kapsamında Ağrı, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan, Erzurum Hakkari Kars (Ardahan ve İğdır illeri dahil), Malatya Muş Tunceli ve Van olmak üzere 12 ıl alınmıştır 170

2 tarımın cazibesini yitirmesine, verim arttırıcı girdilerin ve teknoloji kullanım düzeyinin düşük olmasına neden olmakta, bu ise özellikle genç nüfusun üzerinde göç baskısı oluşturmaktadır Bölge çiftçisi ortak çıkarlarını sağlayacak ekonomik nitelikli bir örgütlenmeden uzak olduğu gibi bölgeye devletin yaklaşımı da yetersizdir. Ekonomik ve sosyal yapısı böylesine tarıma dayalı olan bölge, Türkiye'nin tek kooperatif üst birlikleri bulunmayan bölgesidir. Bölgede yoğun şekilde yaşanmakta olan ve tarım sektöründeki yapısal olumsuzluklardan kaynaklanan sorunların çözüm noktası kalıcı ve kapsamlı bir örgütlenme modelinde yatmaktadır. Bildiride, bölgenin tarımsal yapısı kısaca irdelenerek, merkezi Erzurum'da olmak üzere, geniş tabana dayanan, demokratik yönetimli Doğu Anadolu Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (DOĞUBİRLİK) 'nin kuruluş, işleyiş ve organizasyonunun sağlayacağı yararlar üzerinde durulmuştur. 2. MATERYAL VE METOD Araştırmanın materyalini, büyük ölçüde 1991 Genel Tarım Sayımı ile elde edilen istatistiksel veriler oluşturmaktadır. Çalışmada, Doğu Anadolu Bölgesinde genel ekonomik, tarımsal, sosyal ve kültürel açıdan homojen bir yapı gösteren Ağrı, Bingöl, Bitlis, Elazığ Erzincan, Erzurum, Hakkari, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illeri ele alınmıştır. Çalışma ; a) Doğu Anadolu Bölgesinde mevcut genel ekonomik ve tarımsal yapı, b) Mevcut tarımsal yapının ortaya koyduğu sonuçlar ve çözüm önerileri olmak üzere 2 aşamada ele alınmıştır. 3. BULGULAR 3.1. Doğu A n a dolu Bölgesinde Genel Ekonomik ve Tarımsal Yapı: Doğu Anadolu Bölgesinde Genel Ekonomik Yapı: Makro anlamda bir bölgenin genel ekonomik yapısı, büyük ölçüde bölgenin sahip olduğu doğal kaynaklar, nüfus, istihdam ve çeşitli diğer göstergeler tarafından belirlenir. Doğu Anadolu Bölgesi, topoğrafik bakımdan Türkiye'nin en yüksek ve en dağlık bölgesidir. Bölgede ortalama yükselti 2000 m. olup bölgede donlu geçen günler sayısı gün arasında değişmektedir. Ortalama yıllık yağış düzeyi mm. dir Dolayısıyla iklim koşulları yörede yetiştirilecek ürünleri, 171

3 işletme tipini, tarım sistemini büyük ölçüde belirler (1) Bölge kapsadığı geniş alana oranla çok az nüfusa ( ) sahiptir. Bölge nüfusu, ulaşım, çeşitli sosyal farklılıklar, tarıma elverişlilik ve iklim bakımından uygun belirli havzalarda yoğunlaşmış olduğundan nüfus yoğunluğu azdır ( km^' ye 37 kişi) (2). Bölgede özellikle son 20 yıldan bu yana, büyük ölçüde ekonomik nedenlerden kaynaklanan hızlı bir göç yaşanmaktadır. Nitekim bölgede hem kentsel hem kırsal nüfus artış hızının (yüksek doğurganlık oranına rağmen) sürekli düşmesi göçün en önemli göstergesidir. Özellikle köyden kente göç çok hızlıdır. Nitekim kırsal kesimdeki nüfus artış hızı 1970 yılında binde 12 8 iken, 1980 yılında binde 9.0'a, 1985 yılında binde 8.8'e nihayet 1990 yılında binde e düşmüştür (3). Önceleri gönülen göreli azalışlar yerini mutlak azalışlara bırakmıştır. Dönem içerisinde Tunceli, Kars, Erzurum ve Erzincan da nüfusun - sayısal anlamda- azalması, yüksek doğurganlığa rağmen Van ili hariç diğer illerdeki yıllık nüfus artış hızının, ülke ortalama yıllık nüfus artış hızının altında kalması bölgeden gizli nüfus göçü olduğunun en belirgin göstergesidir Yıllık nüfus artış oranı, yörelere göre büyük ölçüde değişir. Doğu Anadolu Bölgesi, doğal, ekolojik ve topoğrafik özellikleri bakımından tarıma ve özellikle hayvancılığa dayalı bir ekonomik yapıya sahiptir. Tarım, bölgede yerleşik halkın % 90.7'sinİn birinci derecede geçim kaynağıdır (4) Bölge gelirinin % 50'den fazlası tarımsal kaynaklıdır Tarımsal gelirlerin ise % 62.0'si hayvancılıktan sağlanmaktadır. Bitkisel ürünlerin payı ise % 38.0'dir (5) Bölge, sanayi açısından oldukça geridir. Başlıca sanayi tesisleri Elazığ (şeker, gıda, iplik, un, yem, çimento, şarap, bitkisel yağ), Erzurum (çimento, şeker, bitkisel yağ, yem, un, et ve süt ürünleri) ve Malatya'da ( pamuklu dokuma, şeker, sigara, gıda ) bulunmakla beraber mevcut tesisler düşük istihdam yaratan orta ve küçük ölçekli tesislerdir. Faal nüfusun ancak % 2.8 'i sanayide çalışmakta olup bölgedeki sanayiinin toplam gelire katkısı, % 10.9 kadardır. Bölge zengin fakat atıl maden kaynaklarına sahiptir Tarımsal Yapı : Geniş anlamda tarımsal yapı, tarım işletmesi ve işletmenin içinde bulunduğu doğal, ekonomik, teknik ve sosyal koşullan kapsayan bir takım faktörlerin şekillendirdiği bir bütündür. Tarımsal yapı kapsamında; arazi varlığı ve kullanım durumu, tarımsal üretimin bileşimi, verim durumu, hayvancılık, işletmelerin mülkiyet durumu, tarımsal teknoloji düzeyi v b. gibi önemli kıstaslar ele alınmıştır Arazi Varlığı ve Kullanım Durumu: Bölge 115 milyon ha arazi varlığı ile önemli bir yere sahiptir. Tüm bölge topraklarının % 39.0'u daimi çayır ve mera arazisi, % 14.4'ü ekili dikili alan, % 6,2'si nadas, % 5 6 'sı tarıma elverişli olup kullanılmayan arazi, % 11.5'i koruluk ve orman arazisi, % 23.3'ü ise tarıma elverişsiz arazidir (4). Buna göre, daimi çayır ve mera arazisi önem ve alan bakımından ilk planda gelen arazi olup, bu da bölge tarımında hayvancılığın önde olmasının bir göstergesidir İşlenen 172

4 toplam da. alanın % 90.0'ı tarla alanı, % 8.0'i meyve ve uzun ömürlü bitkiler ve % 2.0'si de sebze ve çiçek bahçeleridir. İşlenen alanın % 33.5'inde sulu tarım yapılmaktadır. Bölgede mevcut tarım arazisinin ancak binde 2.5'inde ikili tarım uygulanmaktadır. Tablo : I D.A.B. Arazi Varlığı ve Kullanılış Durumu (da.) Toplam yerleşim yeri alanı Ekili dikili alan Toplam Tarla alanı Toplam Meyve ve U.Ö.B Toplam Sebze ve Çiçek Bah Nadas Tarıma elverişli olup kullanılmayan Daimi Çayır, Mer a ve Otlak Arazi Koruluk ve orman arazisi Tarıma elverişsiz arazi Kaynak: DİE, 1991 GenelTarımSayımı, s.20-23, Ankara. Bölge Türkiye toplam tarım işletmelerinin % 10.7'sine, arazi olarak da % 12.7'sine sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesindeki toplam hanehalkından % 90.7 si tarımla uğraşmakta, yine bunlarında % 90.7'si bitkisel üretim veya hem bitkisel üretim hem de hayvancılıkla uğraşırken, yalnızca hayvancılık yapan hanehalklarının oranı ise % 9.3 dür. Ülke genelinde tarımsal işletmelerin sadece % 3.6'sı hayvancılıkla uğraşırken, bu oranın bölgede % 9.3 olması yine hayvancılığın bölge tarımındaki önemini göstermektedir. Bu oran Van da % 22.8 ile en yüksek, Malatya'da % 3.0 ile en düşüktür. Buna göre, bölgenin doğusuna doğru gidildikçe tarımın bitkisel üretim veya kombine üretimden yalnızca hayvancılığa kaydığını söylemek olasıdır. Hayvancılık özellikle Van, Ağrı, Erzurum, Hakkari, Muş, Bingöl, Bitlis ve Kars 'ta önemli geçim kaynağı durumundadır Tarımsal Üretimin Bileşimi: Bölge tarımında tarla ürünleri kapsamında buğday ve arpa gibi tahıllar ilk sırayı alırken, bunu endüstri bitkileri (şekerpancarı, ayçiçeği) ve yumru bitkiler (patates) izlemektedir. Bölgede üretilen hemen bütün bitkisel ve hayvansal ürünlerde ülke ortalamasının altında bir verim düzeyi sözkonusudur. Nitekim, Türkiye ortalaması dekara verimler buğday'da kg., arpa'da kg., 173

5 patatesle kg.şekerpancarı'nda kg.ayçiçeği'nde kg iken, bölgede bu ürünlerin ortalama verimleri sırasıyla kg., kg., kg kg. ve 89.4 kg.' dır. Ülke ortalaması koyun et verimi 25 kg, sığır et verimi 130 kg iken, bölge ortalaması koyun et verimi 19 2 kg, sığır et verimi kg civarındadır (6) Hayvancılık: Bölgede en önemli geçim kaynağı hayvancılıktır. Ülke hayvancılık işletmelerinin %28.3'ü bölgede bulunmaktadır. Bölgedeki toplam irat hayvanı sayısı olup, bu ülke toplam hayvan varlığının % 26.7'sidir Erzurum, Kars, Malatya ve Elazığ büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde önde gelirken, Van, Hakkari, Bitlis, Muş küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde önem kazanmıştır. Bölgede mevcut hayvan varlığının, hayvan cinslerine ve illere göre dağılımı tablo: 2 'de verilmiştir. Ülke toplam sığır varlığının % 21.6'sı, koyun varlığının % 31 4'ü, keçi varlığının % 18.3'ü bölgede bulunmaktadır. Bölge toplam hayvan varlığının % 14.6 sı büyükbaş, % 85 4 ü küçükbaş hayvanlardan oluşur. Öte yandan bölge büyükbaş hayvan varlığının büyük bir kısmı ( % 87 8 i) yerli ırk olup, kültür ırkı hayvanların oranı sadece % 3.5 ' tir. Bölgede mer'a hayvancılığı yaygın olduğu için ve uzun süren kış peryodunda hayvanların yeterince beslenememesi yanında, otlatma peryodunda mer'aların hayvanların gereksinimini karşılamaktan uzak olması sonucu hayvansal verim düzeyi oldukça düşük, özellikle kurak geçen yıllarda hayvan zayiatı da fazla olmaktadır. Bunlara ek olarak, hayvan sağlığı, ıslahı, barınaklar açısından yetersizlikler, kredi, pazar, fiyat ve örgütlenme sorunları, hayvancılığın özellikle son yıllarda darboğazlara sürüklenmesine neden olmuştur. Bölgedeki hayvancılık işletmeleri küçük ölçekli aile işletmeleri yapısındadır. Ortalama işletme başına düşen hayvan sayısı 6.4 büyükbaş, 37.4 küçükbaş olmak üzere toplam 43.8 adettir. Hayvan başına ortalama 2.27 da. çayır, mer a ve otlak arazi düşmektedir. Özellikle şeker fabrikalarının bulunduğu büyük yerleşim birimlerine yakın yerlerde besicilik kâr amacı güdülerek yapılan bir sektör olarak gelişmiştir. Aile işletmelerinde ise genellikle faaliyetin temel amacı aile ihtiyacının karşılanmasıdır. Öte yandan, özellikle son yıllarda yörede KÖY-TÜR öncülüğünde ve kontrolünde ticari tavukçuluk işletmeleri gelişmekte olup, halen Elazığ, Erzurum, Erzincan ve Van'da yaygın olarak yapılmaktadır. Kredi karşılığında yaptırılan modem kümeslerde, civciv, yem, ilaç ve diğer teknik bilgi ve yardımlarla.

6 Tablo:2 Bölge TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 6-9 EYLÜL 1994 Hayvan Varlığının İllere ve Cinslerine Göre Dağılımı (baş) iller Top.Hay. Top. BBH Sığır Top.KBH Koyun Varlığı Varlığı Sayısı Varlığı Sayısı _Ağn Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkari Kars Malatya , Muş Tunceli Van Bölge Toplamı Türkiye Toplamı Kaynak: DİE, 1991 Genel Tarım Sayımı, s , Ankara.

7 et tavukçuluğu üretimi yapılmaktadır. Arıcılık, ikinci derecede önemli tarımsal uğraşlar içerisinde ilk planda gelmektedir. Bölgenin floral yapısının elverişli olması nedeniyle, arıcılık özellikle Tunceli, Erzurum, Hakkari, Bingöl ve Kars'ta önemli bir geçim kaynağıdır Tarım İşletmelerinde Mülkiyet Durumu: Bölgedeki tarım işletmelerinin ekonomik ölçülerden küçük olduğunun göstergesi olarak, 50 dekardan daha az araziye sahip işletmelerin toplam işletmelere oranı bölge ortalaması 58 5'dir. Diğer bir ifade ile, bölgedeki tüm tarım işletmelerinin % 58 5'i 50 da. 'dan daha az araziye sahiptirler (7). Bu oran % 87.1 ile Bingöl'de en yüksek, % 43 3 ile Ağrı ilinde en düşüktür. Bu verilere göre, tüm bölgedeki tarım işletmelerinin büyüklük açısından yeterli geliri sağlayacak ekonomik ölçekten küçük oldukları söylenebilir Bölgedeki yüksek doğurganlık oranından kaynaklanan hızlı nüfus artışı, zaten mevcut durumda ekonomik olmayan ölçekteki tarım arazilerinin parçalanmasına, giderek cüce işletmelenn çoğalmasına neden olmaktadır. Olumlu yapısal dönüşüm ve reformları gerçekleştirme ve yerleştirmenin olabildiğince zor olduğu bölgede, toprak - insan ilişkileri dengesi giderek bozulmaktadır. Aile işletmelerinin aile ihtiyacını dahi karşılayamaması, yanı sıra pazar için üretim yapan işletmelerin de ürünleri için yeterli fiyat bulamamaları tarımdan kaçışa ve dolayısıyla önemli bir kısım tarım arazisinin atıl kalmasına, köylerin boşalmasına neden olmaktadır. Göç nedeniyle bölgeden ayrılan toplam hanenin bölgede toplam da. (işletme başına da., bölge toplam tarım arazisinin % 2.2'si) arazisi mevcuttur Tarımsal Teknoloji Kullanım Durumu: Tarımsal üretimde kimyasal gübre, alet ve ekipmanlar, tarımsal mücadele ilaçları, kaliteli tohumluk, yüksek besleyici değere sahip yemler, kültür ırkı damızlık hayvanlar v b gibi modem girdi ve teknolojilerin kullanılmasının tarımsal geliri arttırıcı etkisi yadsınamaz. Ancak bu gibi girdi ve teknolojilerin kullanım düzeyi yine büyük ölçüde üretilen ürünlerin pazar özellikleri ve elde edilecek tarımsal gelirlerle ilişkilidir. Gerek bölge tarımında pazar için üretimden çok işletme ihtiyacı için üretim yapılması, işletmelerin ekonomik olmaktan uzak ölçekte olmaları, bölge çiftçisinin eğitim düzeyinin düşük olması ve gerekse ülkede uygulanan genel ekonomik ve tarımsal politikalarının bölgeye olumsuz yansıması gibi birçok nedenden Ötürü modem girdi ve teknoloji kullanım düzeyi oldukça düşüktür. Tarımda makinalaşma, modem tarımın en önemli göstergelerinden bin olup, bu anlamda tarımsal faaliyet için gerekli en önemli araç ve gereçlerden biri de traktördür. Bölgede toplam adet traktör, adet pulluk, 245 adet biçerdöver, 508 adet biçerbağiar, adet karasaban, 7918 adet çayır biçme makinası, 863 adet çapa makinası, 4535 adet diskaro, 1625 adet mibzer ve 41 adet selektör bulunmaktadır. Ülke geneline kıyasla D.A B de işlenen alan en düşük düzeyde olduğundan traktör sayısı da % 2.34 ile bu bölgede bulunur 176

8 1000 dekar alan başına düşen traktör sayısı ülke genelinde 4.02 iken, bölgede bu oran 1.97 adettir (1). Bölge toprakları anzalı ve doğal bitki örtüsü bakımından fakir olduğu gibi, organik madde bakımından da çok fakirdir. Bilindiği üzere ahır gübresinin, toprağın su tutma kapasitesi, havalandırma ve diğer fiziki özelliklerinin iyileştirilmesinde önemli etkisi ve katkısı sözkonusudur. Bölgede hayvancılığın yaygın olması nedeniyle elde edilen ahır gübresinin büyük bir kısmı yakacak (tezek) olarak değerlendirilmektedir. Ülke ortalaması, yerleşim yerlerinden % 83.7'si gübrelemede ahır gübresini, % 93.6'sı kimyasal gübreleri kullanırken, bölgede bu oranların sırasıyla % 66.1 ve % 75.0 olması, hem ahır gübresinin yakacak olarak değerlendirilmesinden, hem de kimyasal gübre kullanımı için yeterli tarımsal gelire sahip olamamasından ve pazar için üretim yapılmamasından kaynaklanmaktadır. Bölgede 2515 yerleşim biriminde (% 40.5) tarımsal mücadele yapılmaktadır Tarımda Örgütlenme Durumu Tarım sektöründe genel anlamda, üreticiyi direkt ilgilendiren belli başlı ekonomik örgütlenme tipleri, Tarım Satış ve Tarım Kredi Kooperatifleridir. Bölge üreticisi kendi ekonomik çıkarlarını gözetecek tarımsal amaçlı bir örgütlenme bilincinden uzaktır. Bölgedeki tarımsal amaçlı (Tarım kredi kooperatifleri, Tarım satış kooperatifleri, Köy Kalkınma Kooperatifleri, Su Ürünleri Kooperatifleri v.b gibi) kooperatifleşme oranı oldukça düşüktür. Ülke genelinde kooperatifleşme oranı % iken, bölgede ortalama kooperatifleşme oranı % 4.98 dir. Toplam 309 yerleşim biriminde kooperatif bulunmaktadır. Hakkari'de hiçbir yerleşim biriminde kooperatif bulunmaması ilginçtir. Örgütlenememe sorunu çok çeşitli nedenlerden kaynaklanmaktadır. Üreticilerin yeterince aydınlatılamaması, daha önceki yada çevredeki olumsuz örnekler, yörenin etnik yapısı, tarımın çoğunlukla aile gereksinimini karşılamak amacıyla yürütülmesi, güvenilir öncü kişilerin bulunmaması, örgütlenme beklentisinin farklılığı v.b. gibi faktörler bunlardan bazılarıdır. 4. SONUÇLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Doğu Anadolu Bölgesi, ekonomik yapı itibariyle büyük ölçüde tarıma dayalıdır. Bölgede toplam arazi varlığının ancak % 32.1 'i tarıma elverişli arazidir. Bu arazi içerisinde de çayır-mer a arazisi % 60.2 ile ilk sırada yer alır. Çayır mer'a arazisinin fazla oluşu bölgede hayvancılığı ön plana çıkarmıştır. Bölge tarımında, gelir ve buna bağlı olarak sermaye birikiminin yada tarımsal plasmanların yetersiz olmasından, üretimin rantabilite ölçülerinden uzak olmasına geleneksel üretim biçimlerinden örgütlenememe sorununa kadar pek çok yapısal sorun yaşanmaktadır. Özellikle 1980 sonrasının serbest piyasa ekonomisi ile 1985 sonrasının hayvancılık politikaları bölge tarımını ve dolayısıyla ekonomisini darboğaza sürüklemiştir. İklim koşullarının elverişsizliği, modem girdi ve teknoloji kullanım düzeyinin düşük olması, tarım işletmelerinin çok küçük, işletme arazilerinin 177

9 TÜ RKİYE BİRİNC İ TARIM EKO N O M İSİ KO NG RESİ 8-9 EYLÜL 1994 parçalı ve dağınık olması, dolayısıyla, gerek bitkisel ve gerekse hayvansal üretimde verim düzeyinin oldukça düşük olması, bölgede tarımın, geçimlik olmaktan da öte marjinal bir ekonomik faaliyet olarak ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu nedenle yeterli geliri elde edemeyen üretici -çeşitli sosyal nedenlerinde etkisiyle- çok kolayca bu faaliyeti ve bölgeyi terk edebilmektedir. Bunun kaçınılmaz sonucu olarak, bölge, Türkiye'nin en fazla göç veren bölgesi haline gelmiştir. Özellikle serbest piyasa ekonomisinin uygulanması sonucu köylü kesimin ve küçük tarımsal işletmelerin ekonomik açıdan darboğazlara sürüklenmelerini önlemede kooperatif-yapılanma önemli bir yere sahiptir. Tarım sektöründe üreticiyi yakından ilgilendiren ekonomik örgütlenme biçimi, Tarım Satış ve Tarım Kredi Kooperatifleridir. Bölge çiftçisi ortak çıkarlarını sağlayacak ekonomik nitelikli bir örgütlenmeden uzak olduğu gibi bölgeye devletin yaklaşımı da yetersizdir. Zira, 1992 yılında verilen yatırım teşvik belgelerinin %1.6'sı, toplam teşvik edilen yatırım tutarının ancak %1.3'ünün tarıma ayrılması bölgenin ve tarımın ihmal edilmesinin bir kanıtıdır (8). Bölgede yoğun şekilde yaşanmakta olan ve tarım sektöründeki yapısal olumsuzluklardan kaynaklanan sorunların çözüm noktası kalıcı ve kapsamlı bir örgütlenme modelinde yatmaktadır.bu itibarla genel merkezi Erzurum da( bağlı il Erzincan), ikinci derece merkezleri de Ağrı (bağlı iller Ardahan, İğdır, Kars), Van (bağlı iller Hakkari, Muş. Bitlis) ve Elazığ'da (bağlı iller Tunceli, Malatya, Bingöl) olmak üzere, kooperatif ağının oluşturulması, başlatılması, geliştirme ve yaygınlaştırılmasında devletin destek, teşvik ve koruyuculuğunda, tabanda geniş ve gönüllü katılımlı, demokratik özyönetime sahip bir Doğu Anadolu Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (DOĞUBİRLİK) kurulmalı ve öncelikle bölgesel nitelikte, özel tarımsal kalkınma programı çerçevesinde yoğun bir eğitim, yayım ve örgütlenme kampanyası yürütülmelidir,bu kampanyada Üniversiteler ve Tarım kuruluşları aktif rol almalıdırlar. Bölgede hayvancılıkla uğraşan kesimin mutlaka kooperatifleşmesinin sağlanması ve kurulacak hayvancılık kooperatiflerinin desteklenmesi ve yaygınlaştırılması zorunludur Böylece üretim öncesi girdi temini, üretim esnasında teknik ve ekonomik desteklerin sağlanması, üretilen ürünlerin işlenmesi, pazarianması yanında tarımsal sanayiinin (yem, et ve süt ürünleri, yünlü dokuma, halıcılık, deri ve diğer yan ürünleri işleme v b.) kurulması, istihdam yaratma gibi konularda, kurulacak hayvancılık kooperatifleri ve üst birlikleri (DOĞUBİRLİK) büyük fayda sağlayacaktır. Verimsiz ve rantabl olmadıkları gerekçesiyle kapatılmaları yada elden çıkarılmaları düşünülen SEK, EBK, Yem Fabrikaları, Yapağı-Tiftik işletmeleri gibi işletmeler Birliğe devredilerek bölge düzeyinde yeniden yapılanmaları (her ilde ürün toplama, işleme, değerlendirme ve pazarlama tesisleri kurularak) sağlanmalıdır. Bölgesel üretimin iç ve özellikle dış (Ortadoğu, İran, Yeni Türk Cumhuriyetleri, Kafkas Cumhuriyetleri ve Rusya gibi yakın pazarlara) arz olanakları artırılabilir. Bunun yanısıra, kurulacak DOĞUBİRLİK'in organizasyon ve yönetimi altında bölgede sözleşmeye ve anlaşmaya dayalı çiftçilik sistemine geçilerek, tarım sektörü statik ve kapalı yapısından kurtarılmalıdır. Birliğin ilk kuruluş yıllarındaki yürütme ve organizasyonunda Üniversiteler (Atatürk, Fırat, 100 Yıl, Kafkas), İl Özel idareleri, Belediyeler, Tarım ve Köyişleri, Orman, Sağlık, Milli Eğitim, Sanayi v b gibi bakanlık il örgütlerinden görevlendirilecek uzman 1 78

10 temsilcilerden büyük ölçüde yararlanılabilir. DOĞUBİRLİK bünyesinde oluşturulacak alt şubelerle tabanda daha etkin hizmet sağlanabilecektir. Alt şubeler; a. Et Hayvancılığı Şubesi b. Süt Hayvancılığı Şubesi c. Çayır, Mer'a ve Yem Bitkileri Şubesi d. Arıcılık, Su Ürünleri ve Kürk Hayvancılığı Şubesi e. Hayvan Hastalıkları Şubesi f. Girdi Temin Şubesi g. Ürün Toplama, İşleme ve Değerlendirme Şubesi h. Pazarlama Şubesi i. Araştırma - Geliştirme ve Yayım Şubesi j. Yönetim ve Organizasyon Şubesi k. Kredi ve Finansman Şubesi olmak üzere 11 alanda oluşturulmalıdır. Bölge tarımı ve üreticisi bölgeye özel mali ve parasal politikalar ile desteklenmelidir. J79

11 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 8-B EYI.UL 1994 KAYNAKLAR 1 Aksöz, I.. Doğu Anadolu nun Ekonomik ve Zirai Yapısı ve Kalkınma Yollan, Erzurum, DİE, 1990 Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, Ankara, DİE, İstatistik Göstergeler Ankara, DİE, 1991 Genel Tanm Sayımı Köy Genel Bilgi Anketi Sonuçları, Ankara, Ayyıldız, T, Erzurum'da Hayvancılığın Durumu, Tarım Ekonomisi Dergisi, Sayı:2, İzmir, DİE, Tarımsal Yapı ve Üretim, 1989, Ankara 7 DİE, Mart 19941e Türkiye Ekonomisi İstatistik ve Yorumlar, Ankara, TOBB, Ekonomik Raporu 1992, Ankara,