Dizel Makinelerde Şaft Ve Yatakların İncelenmesi
Çalışmanın İçeriği YATAKLAR YATAKLARIN YAĞLANMASI YATAK TİPLERİ YATAK BOŞLUĞU VE ÖLÇÜLMESİ ŞAFT LANY NIN DA BOZUKLUK KRANK PİN ŞAFT VE KRANK PİN KONTROLÜ BUNLARDA KONİKLİK OVALLİK YATAKLARIN ALIŞTIRILMASI YATAK METALLERİNDE ARANAN ŞARTLAR YATAK ARIZALARI YATAKLARIN YENİLENMESİ KRANKŞAFT KRANKŞAFT EĞRİLİK VE DÜZELTİLMESİ YATAK AŞINTI VE DÜŞÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ
Krankşaftın etrafını çevreleyerek şaftın sabit kalmasını sağlayan bedpleyt ve freyme bağlanmak üzere iki parçadan oluşan yuvalara Yatak denir. Krankşaft ı taşıyan yataklara Krankşaft Ana Yatakları Adı verilir.denizciler tarafından Palamar yatağı adı ile bilinirler.bu ana yataklar genel olarak gemi makinelerinde dökme çelikten iki şel oluşturmaktadır.alt yarım parça bedpleyt giderlerine yerleştirilmektedir.üst yarım parça ise freyme bağlanmaktadır. Yataklar görevi dönerek hareket eden motor parçalarının basınçlı bir yağlama sistemi ile şaft ve yatak arasında bir yağ filmi oluşturarak aşınma ve malzeme kaybını önlemektir.
Yatak Örneği
Yatakların Yağlanması Hareketli parçaların birbiri ile teması sonrasında yüksek sürtünme değerleri sonucu aşınması önlemek ve kolay hareket sağlayabilmesi için yağlama yapılır. Yatakların yağlanmasında sıçratma yada damlama yöntemi ile yağlama yapılırdı.fakat günümüz de yağ pompası tarafından basınçlı yağ ile yağlamaktadır Yağlama motorun ömrü ve verimli bir şekilde çalışması için çok önemli bir ayrıntıdır. Yağlamanın en önemli işlevi hareketli yada hareketsiz bütün parçaların arasında bir yağ filmi oluşturmak ve aşınmayı önlemektir.
Teknolojide Kullanılan Yağlama Şekilleri, 1- Hidrodinamik Yağlama, 2- Sıkıştırma Film Yağlaması, 3- Sınır Yağlaması, 1- Hidrodinamik :Bu yağlama da dairevi bir yatakta şaftın dönmesiyle sıvı sürüklenerek metal yüzeyler arasına girer ve ince bir tabaka oluşturur.aradaki sıvıda oluşan yüksek basınç,yüzeylerin birbiri ile temasını önler,aşınmalar ve malzeme kayıpları en aza iner.
2-Sıkıştırma Film Yağlaması:Şaft durduğu zaman hemen yatakla temasa geçmez, çünkü yağın sıkışıp uzaklaşması için kısa bir süre gereklidir. Bu kısa süre içerisinde hareket yeniden başlarsa sürtünme katsayısı yine küçük olur. Bu olay sıkıştırma film yağlaması olarak adlandırılır. 3-Sınır Yağlaması:Şaftın dönüş yönünün hep aynı yöne olmadığı ileri geri olduğu durumlarda kullanılan yağlama yöntemi sınırlı yağlamadır.yük şaftın üzerinden kalktığında akışkan sıvı parçaların arasına girer yük bindiğinde sıkışarak yanlara geçer.bu yöntemle birlikte çalışan parçaların aşıntısı engellenir.
Gemi yağlama sistemlerinde bağımsız hareketli bir pompa tarafından verilen basınçlı yağ,krankeys içinde ve makine boyunca uzanan bir yağ hederine verilir.rezervuar adı da verilen yağ hederi,bir boru yardımıyla krankşaft ana yataklarına bağlanmıştır.yağ hederindeki basınçlı yağ iştirak borusu yardımıyla yatak üst kepine verilir.böylelikle krankşaft ana yatakları basınçlı yağ ile yağlanırlar.bu yağın basıncı 1.5 ila 6 Bar arasında olmalıdır. Yağlama yağı yataklara ya alttan yada üst tarafından verilir. Yatak basıncının minimum olduğu noktadan yağın verilmesi zor olduğundan üst taraftan verilmesi daha uygundur. Bu tür yağlamanın bir tek sakıncası daha karmaşık bir sistem olmasıdır.
Krankpin ve Krankpin Yatağının Yağlanması:Krankşaft ana yataklarında kullanılan basınçlı yağdan yararlanılır.krankşaft içine yağlama kanalları açılmaktadır.bu kanallar yardımıyla ana yataklardan gelen basınçlı yağ,krank pine dolayısıyla krank pin yataklarına iletilir.
Piston Pin Yatağının yağlanması:krank pin yatağı yağlandıktan sonra basınçlı yağ,konnektın rodun dikey ekseni boyunca açılmış bulunan kanallardan yükselerek,piston pin yatağına erişir.bu yağ bir taraftan gacin pin yatağını yağlarken fazlası ise çoğu zaman piston kafasına geçerek onun soğutulmasını sağlanır.
Kroşed Pin Ve Yataklarının Yağlanması: Yüksek güçlü,kroşedli gemi dizel makinelerinde kroşed pin,kroşed pin yatakları,sliper gayıtlarının yağlanmasında yağlama yağı basınçlı yağ devresinden teleskopik bir boruya verilmekte ve buradan kroşed pin yatağı ve gayıtlara verilmektedir.kroşedi yağlayan yağ bir yandan konnektın rod boyunca uzanan yağ kanalından krankpin yatağına inmekte ve diğer yandan da piston rodun dikey ekseni yönünde ki kanallar yardımıyla piston kafasına verilmektedir.
Kamşaft Yataklarının Yağlanması: Yağdanlık veya lubrikeyter,çemberli yağlama,otomatik grosörler kamşaft kapalı krankeys sistemi içinden çarpma etkisi ile ve basınçlı devreden yağlama şeklinde yapılır.
YATAK TİPLERİ Genelde kullanılan iki çeşit yatak tipi bulunmaktadır.bunlar ; 1- Döküm Tipi Yataklar 2- Kusunetli Tipi Yataklar 1-Döküm Tipi Yataklar :Döküm tipi yataklar iki parça halinde imal edilirler.büyük metal yatakların montajında şim (Layner) kullanılır.ufak yataklarda şim bulunmaz ve bu yataklar hassas olarak imal edilirler.yatakların çok küçük olanlarına buş adı verilir.( piston pin buşu gibi ).Bronzdan yapılan piston pin buşu pistona presle geçirilir.düşük devirli ve eski model motorlarda kullanılırlar.
Döküm Tipi Yataklar
2-Kusunetli Tipi Yataklar :Kusunetli tip yataklarda bilyeler sertleştirilmiştir ve genellikle piston pin yatağı,kamşaft regülatör yataklarında kullanılır.yatak yüzeyine metal sıvanmıştır.bu yataklar oldukça sağlam ve değiştirilmesi kolaydır.kusunetli tip yataklar yapım şekillerine göre ikiye ayrılır. 1- Hassas İşlenmiş Yataklar 2- Yarıİşlenmiş ( Kaba İşlenmiş ) Yataklar Kusunetli Tipi Yataklar
Kusunetli Tip Yatakların Özellikleri:Yatakların kendilerinden beklenen görevleri tam olarak yapılabilmeleri için, yuvalarına kusursuz olarak oturmaları gerekir.bu nedenle,kusunetlere bazı özellikler verilmiştir.bunlar; 1- Yatak Yaygınlığı :Ana ve biyel yatak kusunetleri şekilde de görüldüğü gibi,kusunet yuvasına göre biraz açık yapılmıştır.yatak yaygınlığı denilen bu özellik,kusunetlerin yuvasına sıkıcı oturmasını sağlar.
2-Yatak Kenar Çıkıntısı : Kusunet yuvasına bastırılarak oturtulduğunda,yuvanın tam şeklini alır ve görüldüğü gibi,çıkıntı yapar.yatak kepleri sıkılmadan önce,kusunet çeneleri birbirine temas eder,kep oturma yüzeyleri temas etmez.sıkıldıkça,kusunetler yuvasına iyice oturarak,merkezden çevreye doğru bir basınç meydana getirir.yuvasına kolayca geçmesini sağlar.normal olarak orijinal yataklarda bu çıkıntı 0,1-0,2 mm (0,004 0,008 ) kadar olur.
3-Kusunet Tespit Şekilleri :Yatak keplerinin takılması sırasında,kusunetlerin yuvalarında dönmeden çalışabilmeleri için,çeşitli yatak tespit çeşitleri vardır. 4-Yağ Kanalları :Kusunetlerde: bulunan yağ kanalları,yatağa gelen yağın bütün yüzeye taşınarak,muylu ile yatak yüzeyi arasında iyi bir yağ filmi oluşmasını sağlar.ayrıca yağın başka kısımlara gönderilmesine yardım eder. 5-Yağ Delikleri :Yataklarda bulunan yağ delikleri,yataklara yağ girişini ve yatak yüzeylerini yağlamayı sağlar.yağ delikleri her iki kusunette bulunmayabilir.böyle durumlarda,ana yatak kusunetlerinde delik üst karter tarafına takılır ve ana yağ kanalı ile bağlantısı kontrol edilir.biyel kusunetlerindeki yağ deliği,piston piminin ve silindir cıdarlarını yağlanmasını sağladığı için,delikli kusunet üstte ( biyel gövdesine ) takılır ve deliklerin karşılaşıp karşılaşmadığı kontrol edilir.
Kusunetli Tip Bir Yatak Çeşiti
YATAK BOŞLUĞU Yatakların iç kutu büyüklüğü daima beraber çalıştığı şaftın çapından büyüktür,her ikisinin arasındaki fark yatak boşluğudur.belli bir basınçla yatağa gönderilen yağ burada bir yağ filmi oluşturur. Yatak boşlukları yatak boyunca aynı olmalıdır,aksi halde yük yatak yüzü üzerine muayyen noktalara gelir ve yatak ısınır. Yatak boşlukları şu faktörlere göre hesaplanır, 1-Yatağın boyutları 2-Yatağa gelen basınç 3-Makine veya şaft layn durumu 4-Makine veya şaft devri 5-Yağlama yağı vizkozitesi 6-Yatak yük istikametinde değişme durumu 7-Yağlama sistemi
Yatak boşluğu 2 çeşit yöntemle ölçülür. 1- Plastigeyç Yöntemi 2- Filer Geyç Yöntemi 1-Plastigeyiç Yöntemi :Plastigeyiç yağdan etkilenen,onun içinde eriyen renkli plastik malzemeden yapılmış olup,izlenen biçimde uygulanır. a- Yatak kepi çıkarılır;jurnal veya pin ve yataktaki yağ temizlenir. b- Jurnal üzerine, yatak şeli boyunca uzanan ve yağ kanalından korunacak şekilde bir parça plastigeyç konulur,yatak kebi yerine bağlanır ve somunları vira edilir. c- Yatak kepi çıkarılır,yassılmış plastigeyiç ya şele yada jurnale yapışmıştır.bu durumda ki plastigeyiç yerinden çıkarılmaz. d- Yassılmış plastigeyicin en geniş yeri mastar ile ölçülür.mastar üzerindeki sayılar inç yada mm olarak klerensi verir.
Filer Geyç ile Ölçüm: Dökümden veya kalın çelik saçtan yapılır.filer geyçler makine ile beraber fabrikası tarafından verilir, yalnız o motorda kullanılır, ya geyç üzerinde veya yatak zarfının üzerinde ilk monte edildiği zamanki geyç ile şaft arasındaki mesafenin ne kadar olduğu ve müsaade edilebilecek azami miktar yazılıdır. Müteakip ölçüler bununla mukayese edilir. 1- Ana yatağın üst kepi ile her iki şeli yerinden çıkarılır. 2- Sekiz yerden alınan ölçüler not edilir.bu değerler izlenen formülde kullanılarak yatak klerensi saptanır.( A-1 A 1 nolu piston üst ölü noktada,b-üst ölü noktayı 90 derece geçiyordu,c- Üst ölü noktayı 180 derece geçiyor,d-üst ölü noktayı 270 derece geçiyor şeklinde ölçüler alınır. )
Yatağın Değiştirilme Boşluğu :Küçük: motorlarda yatak boşluğu iki katına çıktığı zamanlarda değiştirilmesi gerekir.fakat büyük motorlarda ise önce boşluk alınmaya çalışılır eğer alınmıyorsa o zaman yatak değiştirilir. YATAĞA VERİLECEK BOŞLUK Şaft çapı D mm olarak alındığın da asgari ve azami boşluk çapın binde si olarak kabul edilir. En az boşluk = D * 0,0005 mm En fazla Boşluk = D * 0,001 mm - Dizaynı mükemmel olan yataklar ile çapı 60-710 mm yi geçmeyen yatakların boşluğunun hesaplanmasında D * 0,0005 formülü kullanılır. -Şayet çok kalın bir yağlama yağı kullanılıyorsa o zaman ise D * 0,001 mm formülü ile yatak boşlukları hesaplanır. Genel olarak ise yağlama hususuna pek dikkat edilmeden bu iki formülün ortalaması alınarak yatak boşluğu hesaplanır.
Bakım ve montajdan sonra yatak verilen boşluğun uygunluğunu anlamak için ise şu işlemler geçekleştirilir. 1- Motor torna çark edilir ve eğer sıkıyorsa boşluğun az olduğu ortaya çıkar. 2- Yağ termometresinde ki yağ sıcaklığı yüksek ise boşluk yine az olduğu anlamına gelir. 3- Yağlama yağı tulumbası basıncı normalden yüksek ise boşluk azdır. 4- Motor çalıştırılıp durdurulduğunda yataklar sıcak ise kullanılan yağ kalın anlamına gelir ve yatak yine ısınır.bu yüzden kullanılan yağın ne olduğu bilinmelidir.
YATAK BOŞLUĞUNUN BOZULMASININ SEBEPLERİ Bir yatağın boşluğu ne kadar doğru olursa olsun ve ne kadar düzeltilirse düzeltisin yinede bozulabilir.bunu etkileyen faktörler ise 1-Şaft laynında bozukluk 2- Piston kolunda eğilme veya bükülme 3- Palamar ve krank pimlerde koniklik ve ovallik 4-Şaftta eğiklik Bu faktörler boşluğun çok çabuk bir zamanda bozulmasına neden olur.
ŞAFT LAYNINDA BOZUKLUK Şaft yatakları sisteminde bütün yatakların merkezleri bir doğru üzerinde ise sistem laynındadır demektir.yani yatakların oturduğu bedpleyt ve yatak zarfı defermosyona uğramamış durumdadır. Motorun uzun süreli çalışmasından sonra yatakların hepsi aynı miktarda aşınmış olursa bu takdirde şaft muntazam bir şekilde aşağı düşmüş olabilir. Krankpin veya şaft kollarının kırılması olayı genellikle yatakların ayrı miktarda aşınmasından veya bu aşınmaya malzeme yorulmasının da katılması sonucunda meydana gelmektedir. 1- Yatak zarflarının (schell ) deforme olması veya oturduğu yerin bozulması ( bedpleyt ) kirlenmesi, 2- Zarfın içine dökülen metalin aşınması.
KRANK ŞAFT VE KRANK PİN KONTROL VE BUNLAR DA OVALLİK VE KONİKLİK Krank şaftın kontrolü, Krank şaftta şu arızalar görülebilir, 1- Krank pin veya palamarda gayri muntazam kanallar 2- Krank pin ve palamarda ovallik 3- Krank pin veya palamarda koniklik 4- Krank pin ve palamarda çatlak kırılma ve kesilme 5-Şaftın sarkması yani kanburlaşması Krankşaftta görülen bu arızalar birçok sebepten ileri gelebilir, belli başlıları şunlardır: 1- Yatak boşluğunun gereğinden fazla veya az oluşu 2- Yağlamanın iyi olmayışı 3- Motor için uygun yağın seçilmeyişi 4- Yanma basıncının normal değerden yüksek oluşu
5- Kalite ve dökümü iyi olmayan yatak kullanılması 6- Çalışmada yatak metalinin çalayarak dökülmesi 7-İnce metalli yataklarda aşıntıya rağmen çalıştırılması ve şaftın yatak zarfına temas etmesi 8- Sarmış yatakla çalışmaya devam etmek 9- Yağın içine maden toz ve parçaların karışması 10- Yağın deforme olması 11- Bebpleytin deforme olması 12- Sertleştirilmemiş şaftlarda kurşun-bakır yatak kullanılması,bu yataklar sert olduğu için şaftın üzerinde kanallar meydana gelir.
KRANK PİN VEYA PALAMARDA OVALLİK Yanma sonucu meydana gelen darbeler piston kolu vasıtasıyla krank pine geçer ve pin bu darbe tesiriyle yavaş yavaş bir noktada aşınabilir, dolayısı ile pinin dik iki çapı arasında ölçü farkı meydana gelir ki buna ovallik denir. Ovallik ölçülürken pinin her iki ucu başındaki çapları arasında fark olup olmadığına bakılır.çaplar arasındaki fark krank pin konikliğini verir. Ovalliği kontrol etmek için şaftı büyüklük durumuna göre iki veya daha fazla takoz üzerine oturturuz, şaftı iyice temizlenir, 1/100 veya 1/1000 taksimatlı mikrometre saatli ölçü aleti ile krank pin ve palamarlar iki başlarından ve ortalarından olmak üzere üç noktadan her noktada birbirine 90 derece farklı iki ölçü ile ölçülür.bu ölçüler her pin ve palamar için tekrarlanır ve değerler bir cetvele yazılır.aynı noktadan alınan iki ölçü farkı ovalliği,üç nokta arasındaki fark ise konikliği verir.
Ovalliğin Giderilmesi : Genel halde ovallik bütün krank pinlerde görülür,bazı hallerde tek pinde de görülebilir,bu durumda o silindirde yanma basıncının çok yüksek olduğu yatağın arızalı olduğu hükmüne varılır.ovallik tek krank pinde ise gaz ve yağ taşı ile alınır,sonra malafa ile pinin yuvarlaklığı temin edilir,yuvarlaklık kontrolü yapılır.ovallik birkaç pinde görülürse şaftın rektifiyesi gerekir.rektifiye edilecekse ve şaft,kurşun - bakır yatakta çalışıyorsa rektifiyeden evvel ve sonra şaftın sertlik muayenesi yapılmalıdır.
YATAKLARIN ALIŞTIRILMASI - Beyaz metal şel içine döküldüğü haliyle kullanılmaz. Freze tezgahlarında yağ kanalları ve çamurluklar açılır,sonra beraber çalışacağı şafta alıştırılır. - Fazla klerensler yağın kaçmasına ve yağ basıncının düşmesine dolayısıyla yağlama yağının miktarının azalmasına sebep olunur.bu da yatağın ısınmasına neden olur. - Hassas yatakların alıştırılmasına gerek yoktur. - Alıştırılmada önce krank jurnali üzerine yağ ile karıştırılmış kırmızı veya siyah kurşun,lamba isi,prusya mavisi sürülür,sonra yarım yatak jurnal üzerinde döndürülür,yatak kaldırılır,buluş yapan yerler raspa ile alınır,amerikan bezi ile silinir ve tekrar görüştürülür. - Bu işleme yatak hemen her noktada buluş yapana kadar devam edilir,yatakların hepsi böyle alıştırıldıktan sonra yataklar yerlerine monta edilir ve makine torna çark edilir.
YATAK METALLERİNDE ARANAN ÖZELLİKLER - Yatakların kendilerinden beklenen görevleri yerine getirebilmeleri,seçilen malzemenin cins ve kalitesine bağlıdır. - Malzeme kalitesi uygun olmadığı takdirde,motorun çok önemli iki parçası olan krank ve krank milinin çabuk yıpranmasına neden olur. - Çeşitli motorların özelliklerine göre;değişik cinsten ve uygun yatak malzemesi seçilmektedir.kullanılan yatakların tek ortak yanı,yatak ak sırtlarının çelik şeritlerden olmasıdır.yatak malzemeleri seçilirken başlıca üç husus üzerinde durulmalıdır. 1-Yorgunluğa Dayanımı :Yatak: malzemesinin çatlayıp bozulmadan,belli bir drenç göstererek çalışmasıdır.isıya dayanıklı ve ısı iletkenliği iyi olan yatak malzemesinin,yorgunluğa dayanımı yeterli olur. 2-Yüzey Özelliği :Yatak: malzemeleri kolay işlenebilmeli, işlendikten sonra düzgün bir yüzeyi olmalıdır.sert cisimleri bir dereceye kadar içerisine gömerek yatak ve muyluda mümkün olduğunca az arıza yaptırmalıdırlar.
3-Korozyona Dayanımı: Dayanımı:Maddelerin kimyevi olarak aşınmasına korozyon denir.yanma sonucu meydana gelen asit bileşiklerinden etkilenmemelidir. Yatak malzemeleri seçilirken ayrıca şu etkenler unutulmamalıdır; 1- Isı altında yük taşıyabilecek derecede sert darbeye karşı dayanıklı olmalıdır.yumuşak olursa ısı karşısında yığılarak yağ kanallarını doldurur ve dolayısıyla motor yatak sarar. 2- Yatak metalleri yatak zarfı ile iyi bağlanmalıdır.bu bağ sıcaklık sonucunda kesinlikle çözülmemelidir. 3- Erime sıcaklığı işletme sıcaklığının kesinlikle üstünde olmalıdır ve iyi işlenebilir bir özelliğe sahip olmalıdır. 4- Yatak malzemesinin sürtünme katsayısı düşük olmalıdır. 5- Yatak metali ile küçük bir yatak boşluğu oluşturulmalıdır. 6- Yağ içerisinde bulunabilecek talaş,toz vs gibi yabancı maddeleri kendi içerisine gömebilmelidir. 7- Korozyona karşı dayanıklı olmalıdır. 8- Kısa bir süre yağ gelmediğinde yatak sarmadan kendi toleransı olmalıdır. 9- Isı iletme katsayısının ise iyi olmalıdır.
YATAK ARIZALARI Yatak Arızalarının Belirtileri : Yatakların aşınıp, arızalandığını gösteren başlıca arıza belirtileri ; 1- Normalden Düşük Yağ Basıncı :Ana: yataklar, biyel başı yatakları ve kam mili yatakları aşınınca,yatak ile muylu arasındaki yağ boşluğu artar.yataklar yağ tutmaz,motorun yağ basıncı belirtilen değerin altına düşer. 2- Fazla Yağ Sarfiyatı : Aşınmış yataklara fazla miktarda dolan yağlar; krank mili dönerken, yatak ile muylu arasındaki ve kartere dönüş yapan yağları,silindir cıdarlarına bol miktarda sıçratır.sıçrayan yağları segmanlar yeteri kadar sıyıramaz ve ve yanma odasına kaçan yağlar yanar.buda motorun yağ yakmasına neden olur. 3- Motorda Vuruntu : Ana ve biyel yatakları vuruntusu olmak üzere iki türlü vuruntu olmaktadır.aşınmış yataklarda yağ boşluğu artacağından, bu boşluğu yağla doldurmak imkansızdır.biyellerde yatak muyluya, ana yataklarda ise muylu yatağa çarparak ses yapar.bu sese yatak vuruntusu denir.
Bir makinede veya herhangi bir yatağında arıza görülürse bu arıza şu sebeplerden, ileri gelebilir. 1) Bakım, tutum ve çalıştırmadaki dikkatsizlik, a) - Soğutma suyu yeterli gelmiyordur, b) - Yağlama mükemmel değildir, c) - Yağda kir ve yabancı madde vardır, d) - Yağa su karışmıştır, e) - Yataklar laynda değildir, f) - Yatak boşlukları uygun değil ve iyi alıştırılmamış,
2) Yatak ve motor dizaynı hatalıdır, a) - Yatak ebatları uygun hesaplanmamıştır, b) - Elverişli yatak metali seçilmemiş ve kullanılmamış, c) - Yağlama iyi değildir, d) - Soğutma iyi değildir, e) - Yatağa uygun yağ kanalları açılmamıştır, f) - Yağa su karışmaktadır ve önlenememiştir. 3) Motora uygun yağ seçilmemiş olduğundan yataklarda korozyon meydana gelmektedir 4) Yatak imalinde malzeme ve işçilik iyi değildir.
Yatağın Isınma Sebepleri : 1) Yağlama yağının kifayetsiz oluşu (yağlama yağı basıncı çok düşüktür) 2) Yağda pislik ve yabancı madde bulunması, 3) Yatakların laynda olmayışı, 4) Yatak boşluğunun az oluşu, 5) Yatak ve jurnal üzerinde kanal oluşu, 6) Yataklara fazla yük gelmesi. Yatakların fazla ısındığı görülürse geçici olarak şu tedbirler alınır ve ilk fırsatta yataklar sökülerek arıza giderilir. 1) Yağ miktarı artırılır, 2) Motor alçak devirle çalıştırılır, 3) Soğutma suyu miktarı artırılır, 4) Yatak kep somunları hafif gevşetilir
Yatak Arızalarının Nedenleri :Aşınmış: ve arızalanmış bir yatak incelendiğinde,yatağın görünümü arıza nedeni hakkında bir fikir verilebilir.yatak arızalarını şöyle sıralayabiliriz. Normal Çalışma :Motorun: çalışma koşulları, kullanılan yağlama yağı,ağır yük, orta ve hafif yüklerde çalışmasına göre,tecrübeli bir teknisyen veya usta,motor yağının ömrü hakkında fikir verebilir. Yatağın Yorulması Ve Fazla Yük Binmesi :Motorun: çalışması sırasında,fazla ısı ve aşırı yük binmesi sonucu,yatak yüzeyinde merkezden çelik kısma doğru ince çatlaklar oluşur.çatlaklar birbirine ulaşır.kopan parçalar,yatağın arıza yapmasına neden olur.
Kusunetlerin Yatak Yuvasına Hatalı Oturması : Kusunetlerin yatak yuvasına hatalı oturmasının nedenleri şunlardır, a) Kusunetli sırtı ile yatak yuvası arasında pislik; b) Kusunet kenar çıkıntılarının eğelenmesi c) Kep oturma yüzeylerinde çapak veya pislik d) Kep çenelerinin eğelenmesi Biyeller eğik veya buruk olursa pistonlar baş ve etek kısmından silindirlere çapraz şekilde sürter.biyel yataklarında muylularına çapraz temas ederek,muylu ve yatakların oval ve konik aşınmasına neden olur. Biyel kepleri sıkılırken merkezlenmez veya uygun olmayan lokmalar kullanılırsa kep bir tarafa kayar.bu arızayı önlemek için, yataklar sıkılırken muylu yüzeyine kalın yağ sürülür,uygun lokma seçilir, yataklar kaydırılmadan azar azar sıkılır Biyellerin Ayarsızlığı :Biyeller: eğik veya buruk olursa Biyel keplerin Kayması :Biyel: kepleri sıkılırken
Yağ Boşluğunun Hatalı Oluşu :Motora: yeni yatak takılırken, yağ boşluğunun yetersiz verilmesi yatak arızasına sebep olur.yağ boşluğunun az veya çok olması yatak ile muylu arasında yağ filmi oluşturmasını engeller.yağ boşluğu az olursa,yatağa yeterli miktarda yağ girmez.yağ boşluğu fazla olacak olursa,motorda yağ basıncı düşmesine,yatakların vuruntu yapmasına yağ filminin bozulması yatakların arızalanmasına neden olur. Yağlama Güçlükleri :Karterdeki: yağ seviyesinin düşük oluşu,yağ pompasının arızalı olması yağ basıncı ayar supabının arızalanması,yağ kanallarının tıkanması,yağ filitresinin tıkanması gibi nedenler,yağlama güçlüğü yaratır. Korozyon :Metallerin: kimyevi olarak aşınmasına korozyon denir.
YATAKLARIN YENİLENMESİ Yatak boşlukları müsaade edilen değeri aştığı ve şim (Şamata, layner) vs. ile ayar imkanı olmadığı, yatak sardığı veya metali çatladığı zamanlarda yenisi ile değiştirmek gerekir. Önemli bir noktayı unutmamak gerekir, çok az arızalı bir yatağı değiştirmek diğer yatakların da bozulmasına sebep olabilir, onun için yatak değiştirme de bütün yataklar kontrol edilmeli ve karar ona göre verilmelidir. Masuralı ve bilyeli yataklardan masura yada bilyeler biri veya bir kaçı aşındığı zaman yatak komple değiştirilir.
Yatakların Yerleştirildiği Bedpleyt
Krankşaft: Dizel makineler de silindirlerde oluşturulan işin Pervane veya v elektirik enerjisi üretmek üzere jeneratör yada altarnatörlere aktarılmasını sağlayan mile '' Krankşaft veya krank mili '' adı verilir.krankşaftlar Jurnal,Krank kolu ve Karpinlerden oluşur.
Krankşaftların ana yataklarda dönen kısmına Krank Jurnal,iki kol ile onların arasını birleştiren krank pinin tümüne ise KRANK adı verilmektedir.her krank iki krank şaft yatağı tarafından taşınmaktadır.
Küçük güçlü makinelerde krankşaftlar tek parça yapılabilir.ancak yüksek güçlü ağır devirli makinelerin çok uzun ve çok ağır krankşaftları olur ve bunları tek parça yapmak doğru değildir.böyle makinelerin krankşaftları ayrı parçalar halinde yapılır ve birbirine flençlerle bağlanır. Gemi dizel makinelerinin kranşaftlarının yapımında dökme çelik en yaygın olarak kullanılan malzemedir.ancak yüksek devirli otomotiv makinelerinde krankşaftlar krom,nikel, çeliklerinden yapılmakta ve krank pinlerin yüzeyi ısıl işlem sonucu sertleştirilmektedir.
Krank pin yataklarına verilen yağlama yağı krank kolları ve krank pin içine açılan dairesel kesitli yağ kanalları yardımıyla sağlanmaktadır.krankşaft üzerinde olan ve birbirlerini izleyen kranklar arasındaki açı farkı;makine iki stroklu olduğu zaman 720 derece silindir sayısına bölünerek bulunur.bu bakımdan sökülmüş iki yada dört stroklu bir makineye ait olduğu kolayca anlaşılır.
KRANK ŞAFTTA EĞRİLİK Yatakları laynsız olan bir makine uzun süre çalışırsa krank şaftı eğritir.pleyt üzerinde V yataklarına alınarak kontrol edilir.pleytte muayene ediliyorsa V yatakları muntazam ve aynı yükseklikte olmalıdır, Komparatörler şaft bağlanarak eğiklik anlaşılır.
Krank Şaft Eğriliğinin Düzeltilmesi : Krank şaft tavlanmadan soğuk olarak düzeltilmelidir.torna tezgahına sarkan kısım aşağı gelmek üzere bağlanır, en fazla sarkmış yerine karşılıklı tahta siğiller vurularak yukarı kalkması sağlanır, siğiller alınır, kontrol edilir tekrarlanır.şaftı aftı düzeltmek için özel presler vardır. YATAK AŞINTI VE DÜŞÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ Yataklardaki aşıntı ve düşüklük aşağıdaki usullerden birini kullanarak kontrol edilir; 1- Krank veblerin alt ve üst ölü nokta konumlarındaki açıklık miktarını ölçmek suretiyle, 2- Yatağın aşınma miktarlarını aşağıdaki ölçme şekillerinden biri ile ölçmek suretiyle, a) Köprü geyiç ( Briç geyç ) kullanarak ölçme, b) Kurşun basarak ölçme, c) Yatakların kalınlığını mikrometre ile ölçerek, d) Piston koluna geyç bağlayarak ölçme, e) Filerle ölçme
1- Krank Şaft Vebleri Arasını Ölçerek Aşıntı ve Düşüklük Kontrolü Yatağın düşük veya yüksek olduğunu şöyle anlarız, piston alt ölü noktada iken vebler arasından alınan ölçü piston üst ölü noktada iken vebler arasından alınan ölçüden az ise yatak düşüktür, piston üst ölü noktada iken alınan ölçü alt ölü noktada iken alınan ölçüden az ise son yatak yüksektir. 2- Yatağın Aşınan Miktarının Ölçülmesi Briç Geyiç ile Ölçüm Yöntemi :Yatağın: üst kısmı (Kebi) çıkarılır, şaft temizlenir, geyç alt yatak zarfının iki ucu üzerine oturtulur.damakla şaft arasına bir filer geyç tatlı bir temasla sürülür,filerin kalınlığı geyç üzerinde yazılı olan değerle karşılaştırılır, aradaki fark yatak aşıntısını verir.bu değer müsaade edilen kıymeti geçmiş ise şaftı layne almak gerekir.
Briç geyç ile alınan yatak boşlukları bir tablo halinde tespit edilir. Kurşun Basarak Yatak Boşluğunu Ölçmek : Kurşun tel, büyük motorlarda krank pin ve ana yatak boşluğunu ölçmek için kullanılan bir metoddur. Bu metodla ölçü yapılacağı zaman hususlara bilhassa dikkat etmek gerekir: 1- Yatağın bir skeci çizilir, kurşun tellerin konacakları yerler numaralanır, kurşun tellere de ait oldukları yere göre numara verilir. 2- Çok yumuşak ve özel tel kullanılmalıdır, asla sert tel kullanılmamalıdır.
3-Tel kalınlığı ölçülecek boşluğun iki misli kadar olmalıdır. 4-Telin şaft üzerinde veya yatak içinde iken kaymaması için gerekli tedbir alınmalıdır. 5-Yatağın büyüklüğüne göre iki, üç veya daha fazla tel şafta dik olarak konmalı. 6-Ana yatak boşluğu ölçülecekse teller yatağın üst parçasının içine veya şaftın üstüne konmalı, krank pin yatak boşluğu ölçülecekse teller yatağın alt parçasının içine konmalı.
Ölçme İşlemi :Ana: yatağın üst parçası çıkarılır, yatağın içine veya jurnalin üzerine kurşun teller konur, sonra yatak tekrar simleri ile kapatılır, bütün somunlar sıkılır, tel belli değerden fazla ezilmeyeceğinden somunları fazla sıkmağa lüzum yoktur.sıkıştırma bittikten sonra somunlar yeniden laçka edilir ve yatağın üst yarısı çıkarılır, kurşun teller çıkarılır, numaralarına göre bir kağıt üzerine konur, tel kalınlıkları muhtelif yerlerinden mikrometre ile ölçülür, yatak boyunca çekilen bir hat boyunca kurşun tel kalınlıkları aynı ise yatak uygun boşlukta demektir, şayet bu hat boyunca ölçülen değerler farklı ise yatak boşluğu uygun değildir, tashih edilmelidir.
c ) Mikrometre ile Yatak Kalınlığını Ölçerek Boşluğunu Bulmak: Motor bir müddet, çalışıp yatak aşındıktan sonra metal bazı yerlerde incelir, bu incelme yatağa temas eden ucu bilyeli bir mikrometre ile ölçülebilir,bu ölçü ile yatak çalışmaya başlamadan evvel alınan orijinal ölçü ( Yatak Kalınlığı ) arasında ki fark yataktaki aşıntı verir.
d)piston Koluna Komparatör Bağlayarak Yatak Boşluğunu Ölçmek: Ölçmek:Boşluğu ölçülecek yatağın krank pini üst ölü nokta konumuna getirilir ve şekildeki gibi bir komparatör kola bağlanır, piston kolu ya bir manivela veya altına takozlar ve siğiller konarak alttan yukarı doğru kaldırılır, ır, bu kaldırmada yatak boşluğu kadar kol yukarı kalkacağından komparatörde okunan iki ölçü farkı yatak boşluğunu verir.
e) Filerle Yatak Boşluğunun Ölçülmesi :Filer: yüzeyi düzlem, ölçü alacağımız şaft ve yatak arası dairesel olduğundan filerle aldığımız ölçü boşluğa yakın değerler verir, yatağın iç ta-rafına doğru tatlı bir temasla girip çıkan filer kalınlığının % 2-32 3 fazlası yaklaşık olarak yatak boşluğunu verir.