İSKENDERUN YENİ HAMAM (BAKİZADE HAMAMI)

istem, Yıl:2, Sayı:3, 2004, s. 153-163 İSKENDERUN YENİ HAMAM (BAKİZADE HAMAMI) Dr.Osman ERAVŞAR Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü İskenderun Yeni Bat/ı (Bakizade H amamı) İskendernn is in histarical rote in South Anatolia. It was the last stop bejare Amanos Mountain. Despite this feature, city was not exactly constntcted in Ottoman period. Evliya Çelebi attracted attention to this situation. İskendernn Yeni Bath is located in the city center. Its building date is not exactly known. But it can be dated by Vakfiye. Tlıe plan of bath was clıanged in the histarical processing. First, it was devised as a plan for double bath. But afterwards its plan was clıanged. And it was single bat/ı. Nevertlıeless we can deternıine its original plan. Bat/ı is plamıed with four iwan and canzer room type. Cool room (Frigidariunı), center of hattest room (calidariunı) and canzer rooms in lıottest are covered by tomb. Other places in batlı are covered by vaults. İskenderun tarihin her döneminde Anadolu'dan güneye inen yolların güzergahı üzerinde yer almıştır. 1 Bu özelliğinden dolayı kent, tarihi slireç içerisinde keıvanları n geçtiği bir tur menzil kenti niteliğinde olmuştur. Kentte tarihi dönemlerde çeşitli yapılar inşa edilmiştir. Bu yapılar içerisinde hamarnlar sayı olarak azdır. 1649'da kente gelen Evliya Çelebi şehirde hiç hamam olmamasını birazda şaşırarak anlatmıştır. Bu sebeple şehirdeki hamarnlar 17. yüzyıl sonrasında inşa edilmeye başlanır. Bu makalede İskenderun kent merkezinde bulunan ve Yeni Hamam ismiyle de bilinen Bakizade Hamarnı mimari yönden ele alınacaktır. Diğer yandan hamamın geçirdiği onarırnlara bağlı olarak orijinal plan durumunu ortaya çıkarmak, restitlisyonu önerisinde bulunmak ve benzer örn eklerden de yola çıkarak tarihlendirilm esini sağlamak bu makalenin diğer amaçları arasında yer almaktadır. İskenderun ve çevresindeki TUr k dönemi anıtları ile ilgili olarak bilimsel nitelikte çalışmalar yeterli değildir. Bu çalışmalar içerisinde A. Demir tarafından yayınlanan Antakya kitabı dikkati çeker. Ancak Makaieyi inceleyip beni yönlendiren hacarn Prof.Dr Haşim KARPUZ'a, çizimieri yapan Y.Mimar M.Pekcan IŞIK'a teşekkürlerimi sunarı m.

154 Dr. Osman Eravşar bu yayın sadece Antakya kent merkezi ile sınırlı kalmış, Antakya ve ilçeterindeki eserler incelenmemiştir. 2 Bu çalışma dışında Antakya ile ilgili birkaç eser daha bulunmaktadır. 3 Ancak bu çalışmaların hiç birisinde İskenderun'daki Türk anıtları incelenmemiştir. Hamam, şehir merkezindeki Şehit Parnir Caddesinin 50. sokak ile kesiştiği köşede yer almaktadır. Hamamın doğusuna bitişik olarak 2 katlı bir ev, güneyine bitişik komşu parselde ise zemin+ 5 katlı Vakıflar Bankası binası bulunmaktadır. Hamamın hacası bu binaya bitiştirilerek yükseltilmiştir. Böylece yapı iki yönden binalar, diğer iki yönden isecaddeve sokağın çevrelediği yamuk planlı bir parsel üzerine oturmaktadır. Yapının herhangi bir kitabesi yoktur. Tarihlendirmemize göre 18. yüzyılın sonlarında Çifte hamam olarak tasarlanan yapının her iki bölümü de soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık mekanlarından oluşuyordu. Ancak yakın yıllarda kuzeydeki kadınlar bölümünün soyunmalığı ve soğukluğu yıkılıp yerine dükkan yapılınca geriye kalan sıcaklığı erkekler bölümüyle birleştirilmiştir., Hamam, düzgün yonu ve moloz taş malzemeden inşa edilmiştir. Düzgün yonu malzeme daha çok kemerlerde ve kubbe gibi özen isteyen yerlerde görülürken, moloz taş malzeme beden duvarlarında kullanılmıştır. Hamamın giriş bölümünün bulunduğu Şehit Pamir Caddesi üzerindeki cephede, iki dükkan ile muhdes binaların giriş cephesi de bulunmaktadır {Resim 1-2}. Hamamın soyunmalık bölüinünün cephesi, yol çizgisiyle tam bir paralellik gösterirken, kuzeydeki dükkan cepheleri yol çizgisinden içeri doğru çekilmiştir. İçeri doğru çekilen bölümün farklı dönemde yapıldığını gösterir dilatasya n bulunmaktadır. Giriş cephesi diğer cephelere göre oldukça yüksek tutulmuştur {Resim 1-2} (Çizim 5}. Cephenin üst kısmı dışarı doğru 4 cm. kaqar taşkınlık yapan bir saçak çıkıntısı ile sınırlandırılmıştır. Bu saçak çıkıntısı bir sıra duvar örgüsü ile sağlanmıştır. Cephenin orta yerine yakın bir bölümde yan yana iki dikdörtgen pencere bulunmaktadır. {Resim 3} Bu iki pencereye göre biraz daha aşağıda: olan dikdörtgen formlu bir üçüncü pencere daha yer almaktadır. Cephenin kuzey tarafında hamamın bir kısmının bozularak oluşturulduğu iki dükkan bulunur. Bunlar betonarme karkas olarak soğukluk bölümünün yıkılarak ortadan kaldırılması sonucunda inşa edilmiştir. Hamamın soyunmalık bölümüne ulaşmak için bu cephe üzerinde bulunan iki kanatlı ve büyükçe bir kapı kullanılmaktadır (Çizim 1}. İç tarafta, kapı büyükçe bir eyvana açılmaktadır. Buradan girilen soyunmalık bölümü, ortada merkezi kubbe ile buna dört ana yönden merkeze yönelen dört eyvanın oluşturduğu merkezi plana sahiptir. Eyvanlar sivri tonozlu olarak inşa edilmiştir. Sivri tonaziarda kilit taşı kullanılmamıştır. Bu durum hamarnı sütrüktürel olarak oldukça zayıflatmıştır. Kubbeye geçiş elemanı oıarak pandanlif tercih edilmiştir. Ana yönlerdeki eksenierin üzerinde dört pencere açılmıştır. Ku b be eteğinin biraz yukarısına yerleştirilmiş pencereler dikdörtgen biçimindedir 2 3 A. Demir, Çağlar İçinde Antakya, İstanbul, 1996. L.Rother, Tradition und Wandel in Antakya -Antiochia- Eine Türkische, Wiesbaden, 1977; N.Başgelen, Bir Zamanlar Antakya, İstanbul, 1998

İskenderun Yeni Hamam 155 Ortada ise sekizgen planlı mermer bir havuz da bulunmaktadır(resim 3). Havuzun ortasında çanaklar halinde yer alan fıskiyeler geç dönem özelliğine uygun olarak kıvrımlı hatlara sahiptir. Bu mekanın zemini ise mermer Ievhalar ile kaplanmışbr. Soyunmalık dört yönden sekilerle kuşablmışbr (Resim 4-5). Sekiler zeminden 65 cm. kadar yukarıdadır. Her bir seki hamamın dört yönündeki sivri kemerli eyvan açıklıklarının içerisine yerleştirilmiştir. Güney eyvan içinde sonradan yapıldığı bellf olan soyunma kabinleri üç tane olup, burıların bab cephede bittiği yerde küçük bir pencere de yer almaktadır. Babdaki eyvanın üzerinde soyunma kabinleri bulunmamaktadır. Bu eyvanda cepheyi aydırılatan iki pencere sırası yer almaktadır. Kuzey eyvanının içerisinde ise sonradan yapıldığı belli olan bir ofis ünitesi vardır. Sekilerin allında kaş kemerli olarak yapılmış, takunya nişleri bulunmaktadır. Soyunmalığın içinden bir kapıyla dış cephedeki dükkaniarın arkasında bulunan uzun ince bir koridora girilmektedir (Çizim 1). Bu bölümün üzeri sonradan betonanne olarak kapablmışbr. Balıda dükkarıların duvarları bulunurken, doğuda hamamın orijinal beden duvarları bulunmaktadır. Bu mekanın hemen hemen ortalarına yakın bir yerde bulunan dar bir kapı ile bitişiğinde bulunan başka bir mekana daha ulaşılmaktadır. Burası da uzun ince dar bir koridor şeklinde olup, oldukça basıktır. Hamamın kab yakıt deposu olarak kullanılan bu bölümü aslında çifte hamamın kadırılar bölümüne ait soğukluk kısmı olarak düşünülebilir. Bu mekanın üzeri çapraz tonoz ile örtülüdür. Kuzeye yakın bir bölümde hem babdaki bölüme, hem de doğudaki başka bir bölüme açılan karşılıklı olarak yerleştirilmiş, iki kapı bulunmaktadır. Bu iki kapının da içieri bugün doldurulmuştur. Doğudaki kapının hemen üzerinden, sonradan ilave edilen merdivenlerle üst kattaki odalara ve dama çıkılınaktadır (Çizim 1). Hamamın Dıklık Bölümü'ne, soyunmalığın doğu kanadının güney köşesine. yakın bir yerde bulunan kapıdan geçilerek girilmektedir. Dıklığın kapısı, basık kemerlidir. Kapının bu bölüme sonradan açıldığı, formundaki bozukluktan arılaşılmaktadır. Kapıdan geçildikten sonra girilen ilk birimin üzeri aynalı tonoz ile örtülüdür. Girişin karşısında da bir kapı daha bulunmaktadır. Holün solunda dar ve hafif basık kemerli bir kapıdan kare planlı bir mekana girilmektedir. Burasının üzeri de yine çapraz tonazla örtülüdür. İçerisinde sonradan yapılmış bir duvarla birbirinden ayrı hale getirilmiş iki tuvajet bölümü bulunur. Halden sonra bugün ılıklık olarak kullanılan, aslında ise hamamın erkekler bölümü sıcaklığına girilir (Çizim 1). Burası kare planlı ve üzeri kubbeyle örtülüdür. Kubbeye geçiş elemanı olarak pandan~f kullanılmışbr. Kubbe, kasnak olmaksızın, hafifçe dışarı doğru profilleşen bir silmeyle sekizgen planlı bir yüzeye oturmaktadır. Bu yüzeylerden üçü köşelere açılan halvetlerin giriş yüzeyi iken. beş tanesi yan duvar yüzeyleridir. Dıklığa girişi sağlayan kapının hemen yanındaki bölümde sivri kemerli ve dikdörtgen kesitli bir niş bulunur. Güney ve doğuda bulunan uzun kenarlar aslında e yvan olan bölümlerdir. Burasının önü sonradan örülmüş duvarla halvet haline getirilmiştir. İçinde birer kurna bulunmaktadır. Eyvanların üzeri aynalı tonazla kapatılmışbr. Ortadaki kubbeli bölüme sivri kemerlerle yönelen bu

156 Dr. Osman Eravşar eyvaniardan doğu ve batıdakinin önüne sonradan eklendiği anlaşılan birer duvarla halvet haline dönüştürülmüştür. Kubbeli mekanın köşelerinde kalan bölümler, uzun ince dikdörtgen mekanlar şeklindedir. Burasının da üzeri aynalı tonozla örtülüdür. Köşelerdeki halvetlerden sadece güney doğudaki kare planlı olup, üzeri kubbe ile örtülüdür. Ilıklığın kuzey duvarında hafifçe bir çaprazlık bulunmaktadır. Kemer! e giderilen bu çaprazlığın doğusuna yakın bir yerde bugünkü sıcaklığa girişi sağlayan basık kemerli bir kapı bulunmaktadır. Hamamın sıcaklık bölümü de ılıklıkla aynı piandadır. Haçvari dört eyvanli planda inşa edilmiştir. Aslında kadınlar bölümünün sıcaklığı olan ancak birleştirme sonucunda bugünde sıcaklık olarak kullanılan, kısım hamamın kuzeyindedir. Ilıklık gibi sekizgen planlı bir alana oturan sıcaklık kubbeyle örtülmüştür. Merkezi mekan plan düzenindeki sıcaklığın güney kanadı hariç ana yönlere bakan kanatlarının ortasında üzeri aynalı tonozla örtülü birer eyvan vardır. Eyvanlar arasında kalan bölümler ise halvet olarak kullanılmaktadır. Sekizgen orta mekanının çapraz köşelerinde bulunan bir kapı köşe halvetlerine girişi sağlar. Halvetlerden kuzey kanadın doğu ve batı ucunda bulunanlar kare planlı olup, üzeri kubbeyle örtülmüştür. Kubbeye geçiş elemanı olarak pandantif kullanılmıştır. Güney kanadın doğu ve batı ucunda yer alan halvetler doğu-batı doğrultusunda uzanır. Bunlardan doğudaki dikdörtgen, batıdaki ise yamuk planlıdır. Üzerieri yine aynı doğrultuda uzarıan aynalı tonozla örtülüdür. Sıcaklık bölümünün ortasında dikdörtgen planlı bir göbek taşı bulunmaktadır. Kuzey kanadın ortasında yer alan eyvanın önü açıktır. Bu eyvanın üzeri diğerlerinden farklı olarak beşik tonozla örtülmüştür. Eyvanın, kuzey duvarının ortasında çaprazlama olarak yerleştirilen pencere, sıcak su deposuna açılmaktadır. Sıcaklık ve ılıklık bölümündeki bütün mekanlar, örtü sisteminde bulunan sıralı cam fanuslu ışık gözleri ile aydınlatılmıştır (Resim 6). Işık gözlerinin sayısı, mekanın büyüklüğü ile doğru orantılı olarak yerleştirilmiştir(çizim 2). Mekanlar büyüdükçe sayıları da artmaktadır. Kubbelere sekiz kollu yıldız formunda yerleştirilen ışıklıklar, tonozlarda ise tonoz.sırtlarında ve yan aynalıklar üzerinde yer almaktadır. Aynalıklarda üçlü gruplar halinde yerleştirilmiştir. Kubbelerde ise yıldız kollarında dörtlü, aralarında ise üçlü gruplar şeklindedir. Hamamın kuzeyindeki sıcak su deposu doğu batı doğrultusunda uzanan aynalı bir tonozla örtülmüştür. Su deposunun ortasındaki kazan halen kullanılmaktadır. Sıcak su deposunun arkasında bulunan külhana, hamamın kuzeyindeki sokaktan girilmektedir. Külhan, doğu batı doğrultusunda uzanmakta olup, dikdörtgen planlıdır. Üzeri yine aynı yönde uzanan aynalı tonoz ile örtülmüştür. Girişin tam karşısında yol ketunun yaklaşık olarak 60 cm. kadar altında kalan bir ocak nişi vardır. Hamamın içinde sonradan yapılan pek çok değişiklik olduğu, orijinal planı ve kullanım şeklinin bugün tamamen değiştiği anlaşılmaktadır. Hamamın planına baktığımızda bir çifte hamama ait olan. bütün özellikleri görrnek mümkündür. Ancak zamanla hamamın planında değişiklik yapılarak tek hamam şekline dönüştürülmüştür. Bu değişim sonucunda, hamamın kadınlar bölümünün soyunmalık kısmı tamamen yıkılmış ve yerine bugünkü dükkanlar yapılmıştır. Kadınlar bölümünün işlevsiz kalması sonucunda çifte hamamın güneydeki

İskendenm Yeni Hamam 157 erkekler bölümünün sıcaklık kısmı hamamın ılıklığı şekline dönüştürülmüş, sıcaklık olarak ise hamamın kadınlar bölümünün sıcaklığı kullanılmıştır. Bu amaçla kadınlar bölümü ile erkekler bölümü arasında bağlantı sağlamak amacıyla bir de kapı açılmıştır. Nitekim ılıklık ve sıcaklık planlarının birbirinin aynı olması ve dıklığın içinde de kurnaların bulunması, ılıklığın da sıcaklıkla aynı ısıya sahip olması, bu görüşü doğrulayan delillerdir. Bu durutym restirusyon açısından bakıldığında hamamın ana cadde üzerinden girişi olan bugünkü soyurımalık kısmının erkekler bölümü olduğu, halen kullanılan ılıklık kısmının ise erkekler bölümünün sıcaklığı olduğunu belirtmek mümkündür. Kadınlar bölümünün soyurımalık kısmının üzerinde bugün yan yana iki dökkan bulunmaktadır. Kadınlar bölümü soyunmalığı girişinin kuzeyden, sokak içinden olması geleneksel hamam mimarisi açısından daha uygundur. Halen katı yakıt deposu olarak kullanılan kısım ise kadınlar bölümünün ılıklığıdır. Kadınlar bölümünün sıcaklığı ise hamamın halen kullanılan erkekler bölümünün sıcaklığıdır. Harnarnda yapılan tadilat sonucunda, ılıklık ve sıcaklıktaki eyvanların önleri kapatılarak halvet şekline dönüştürülmüştür. Ilıklık ve sıcaklıkta bütün duvarların fayanslarla kaplı olması hamamın orijinalitesini bozmaktadır. Zeminlerdeki mermer kaplamaların yenilendiği görülmektedir. Ancak bunların bir kısmı aşınmış ve kın!mıştır. Söz konusu hamam yukarıdan beri anlatılan mimari özellikleri bakımından Türk Hamam plan tipolojisine göre değerlendirmek mümkündür. Buna göre hamamın ilk yapıldığı dönemde çifte hamam olarak inşa edildiği, ancak zamanla yapılan niteliksiz tadilatlarla plan formunun değiştirildiği gözlenmiştir. Tipolajik olarak Osmanlı Hamam mimarisinin bütün özelliklerini bu hamamda görmek mürrıkündür. Diğer yandan hamamın inşa tekniğine bakıldığında, özenli bir işçiliğinin olmadığı dikkati çekmektedir. Bu durum, hamamın Geç Osmanlı döneminde inşa edilmiş olduğunun göstergelerinden birisidir. İskenderun'a gelen Evliya Çelebi, buradaki yapılardan bahsederken İskenderun'da hiç hamam bulunmadığını belirtmiştir. 4 Aslı Vakıflar Genel Müdürlüğü'nde bulunan hamama ait bir vakfiye mevcuttur' 5 Zilhicce 1318 (3 Mart 1901) tarihli Hacı Ahmet Efendioğlu Hüsnü Bey Vakfiyesinde, hamam vakıf malı olarak sayılmaktadır. Ancak, vakfiyenin yazıldığı tarihten önce hamamın mevcut olduğu ve vakfa gelir getirici bir akar olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda hamam, en erken 18. yüzyıl sonu, 19. yüzyıl başlarında inşa edilmiş olmalıdır. Geç dönemde inşa edilen hamarnlar genelde, şehrin dışında ve daha gösterişsiz yapılardı. Bu tip hamarnlar genelde vakıflara ve şahıslara gelir getirmek amacıyla inşa edilmişlerdir. 5 Eser, "haçvari dört eyvanlı köşe halvetli plan tipi"nin alt türü sayılabilecek bir planda inşa edilmiştir. Bu plan tipi Anadolu'da Selçuklu Döneminden başlayarak sevilerek kullanılmıştır. Bu planda inşa edilmiş olan Selçuklu dönemi eserleri 4 5 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 3, S.A.Kahraman, Y.Dağlı (çev.) İstanbul,1999, 33. M.Cerasi, Osmanlı Kenti: Osmanlı İmparatorluğu'nda 18. ve 19. YüzyıUarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, (Çev. A.Ataöv), İstanbul, 1999, 191.

158 Dr. Osman Eravşar şunlardır: Ani Menuçehr Hamarnı (1143) 6, Kayseri Hunat Hamarnı (13.yüzyılf, Divriği Bekir Çavuş Hamarnı (13. yüzyıl). 8 Bu plan tipi Osmanlı döneminde de sevilerek kullanılmıştır. Osmanlı döneminde bu plan tipinin uygulandığı örnekler; Balat İbrahim Bey Hamarnı 9, İzmir Yeşildirek Hamarnı (17.yüzyıl) 10, Tire Eski Yeni Hamam (16.yüzyıl)ıı, Edirne Kapı Hamarnı(1548), Trabzon Hacı Arif Hamarnı(17.yüzyı1) 12, Trabzon Meydan Hamarnı (19.yüzyıl) 13, Ürgüp Rum Hamarnı (1901), Tokat Erbaa Hacı Ahmet Hamarnı (19.yüzyıl)'dır. Bakizade Hamamı, özellikle cehennemlikteki ana hacanın bulunduğu yer bakımından dikkati çeker. Normalde ana baca ocağın hemen üzerinde yer alır. Ancak Bakizade Hamamında baca, ocağın hemen üzerinde olmayıp, hamamın ortasındadır. Hamam gerek malzeme ve teknik, gerekse plan düzenlemesi bakımından Türk hamam mimarisinin genel özelliklerine sahiptir. Geç dönemde inşa edilmiş olması sebebiyle, bazı teknik farklılıklar görülür. Bununla birlikte kullanılıyor olması, korunup yaşatılıyor olması büyük bir şanstır. Dileğimiz bu şansının uzun ömürlü olmasıdır. ZEMIN KAT PLANI 1/50 01234 6m. Çizim 1 ~ Hamamın Planı 6 K.Balkan, "Ani'de İki Selçuklu Hamamı", Anatolia, (Anadolu), 12, Ankara, 1970, 39; Y.Önge, Anadolu'da XII-Xlll. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara, 1995, 111-120. 7 M.Denktaş, Kayseri'deki Tarihi Su Yapıları (Çeşmeler, Hamamlar), Kayseri, 2000, 161-167; Y.Önge, age., 195 Y.Önge, age., 179-184. 9 R.Duran, "Menteşe Oğulları Beyfiği Mimarisi", Türkler, 8, Ankara, 2002, 19 10 H.Ürer, İzmir Hamamları, Ankara, 2002,56. ıı Ş.Çakmak, Tıre Hamarrıları, Ankara, 2002, 70. 12 H.Karpuz, Trabzon, Ankara, 1990. 66. 13 H.Karpuz, age., 67.

İskenderun Yeni Hamam 159 -mfrr "'' PA.WIR C.WDCSI - i D b.!.. UST KAT PLANI Çizim 2- Hamamın Üst Kat Planı Çizim 3- Hamamın 1-1 Kesiti 2-2 KESITI Çizim 4- Hamamın 2-2 Kesiti

160 Dr. Osman Eravşar Cl 3-3 KESITI Çizim 5- Hamamın 3-3 Kesiti mm ON CEPHE (BATI) Çizim 6- Hamamın Batı Cephesi 1:\ ~ o ~b!fe~ m n n 1 1 YAN CEPHE (KUZEY) Çizim 7- Hamamın Kuzey Cephesi 1=1 m ı - cı 1 ::ı :ı 4

İskenderun Yeni Hamam 161 Resim 1- İskenderun Bakizade Hamamının Giriş Cephesinden Bir Görünüş Resim 2- İskenderun Bakizade Hamamının Külhan Cephesinden Görünüş

162 Dr. Osman Eravşar Resim 3- İskenderun Bakizade Hamamının Üst Örtüsünden Görünüş Resim 4 - İskenderun Bakizade Hamamının Soyunmalık Bölümü Kubbeye Geçiş Elemanından Görünüş

İskenderun Yeni Hamam 163 Resim 5 ~ İskenderun Bakizade Hamamının Soyunmalık Bölümü Sekilerinden Görünüş Resim 6 - Hamamın Üstten Görünüşü