Turkiye de secimlerin kısa tarihi

O s m a n l ı d a n g ü n ü m ü z e Turkiye de secimlerin kısa tarihi Mehmet Ö.Alkan I) Osmanl Devleti Dönemi Osmanlı Devleti XIX. asırda oldukça güç yıllar ya ş ı yo r- du. III. Selim den beri dev l e- ti yeniden yap ı l a n d ı rma çabaları yoğunlaşmış, idare, m a l i ye ve aske ri yenin düzenlenmesi yaşamsal bir gereklilik halini almıştı. Osmanlı devleti varlığını sürd ü rebilmek için modern l e ş- m eye önce ordudan başladı. Ardından yönetim sistemi ele alındı. Ama Osmanlı toplumu da değişiyordu. Ticare t h ayatı gelişiyo r, ihracat ve ithalat art ı yo r, ilk kez şirke t l e r k u ru l u yordu. Devlet, mali açıdan güçlenebilmek için daha fazla ve rgi toplamak istiyo r, halk ise ve rg i l e rin adil olmasını istiyordu. Üstelik Balkanlardan başlayan ulusçu akımlar, etnik ve dini toplulukları ayrılık yönünde etkiliyordu. A) Ta n z i m at Dönemi Osmanlı yöneticileri, devletin kurtuluşu için, halkın ist e k l e rini göz önünde tutan, ciddiye alan daha etkin bir yönetim kurmak gerektiğini anlamışlardı. Ta n z i m at Fe r- manı olarak bilinen belge, 3 Kasım 1839 da bu amaçla ilan edilmişti. İşte bu sıralarda Osmanlı toplumu ilk ke z seçimle tanıştı. D evlet, daha etkin ve rgi toplayabilmek amacıyla taşrada Muhassıl Meclisi (Meclis-i Muhassılin) adıyla ye rel kurumlar oluşturdu. Bu kurumların başında bir tür mali vali olan ve Muhassıl olarak adlandırılan bir yönetici olacaktı. Muhassılın yanında bir meclis bu l u- nacak ve at a m ayla gelen ü ye l e rin yanısıra bir kısmı da seçimle işbaşına geleceklerdi. Bu meclise üye olmak i s t eyen adaylar ve onları seçecek olanlarda belirli koşullar aranıyordu. Aday ve seçm e n l e rin erkek olmaları, o yörenin akıllı, namuslu ve mu t eber kişilerinden olması gere k i yordu. Seçmenlerin ise akıllı, sözden anlar ve emlak sahibi olmaları öngörülmüştü. Önce seçmenlerin bir listesi çıkarılıyo r, aday olmak ist eyenler adlarını mahke m eye ya z d ı r ı yo r, sonra da seçmenl e rin oylarına başvuru l u yo r d u. D o ğ rudan demokrasi örneğini anımsatan bu seçimler şöyle yapılacaktı. Adaylar teker teker seçmenlerin karşısına g e l e c e k l e r, adayın seçilmesini isteyenler bir tarafa, istemeyenler ise diğer bir tarafa toplanacaktı. Seçilmesini isteyenler fazla ise aday seçilecek, az ise seçilemeyecekti. Eşitlik halinde kura çekilecekti. Ancak uygulamada seçimden çok atama usulünün işlediği tahmin edilmektedir. Tanzimat la başlayan yönetim sistemindeki reform giri- G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 9 48

şiminin bir diğer önemli adımı vilayet sisteminin ye n i- den düzenlenmesiydi. Osmanlı modernleşmesinin öncül e rinden Mithat Paşa 1864 yılında Tuna vilayetinde bir uygulama başlattı. Bu uygulamayla vilayet, liva, kaza ve n a h i ye idare meclisleri kuruldu. Bu kısmi uygulama, 1871 yılında bütün ülkeye yaygınlaştırıldı. Hazırlanan tüzüğe göre vilayet idare meclisi ve yılda bir toplanan v i l ayet umumi meclisinde seçimle gelen üyeler bu l u n a- caktı. Bu meclisler ilk genel seçimlerde gündeme gelecek, bu üyelerin bir kısmı ilk Osmanlı parlamentosunun da mebusları olacaklardı. A d aylar teker teker s e ç m e n l e rin karşısına gelecekler, a d ayın seçilmesini isteyenler bir tarafa, istemeyenler ise diğer bir tarafa toplanacaktı. Seçilmesini i s t eyenler fazla ise aday seçilecek az ise seçilmeyecekti. (1839) B) I. Meşru t i yet dönemi (1876-1877 seçimleri) T ü r k i ye de ilk anayasa, Kanun-i Esasi adı ile 1876 yılında, iç ve dış gelişmelerin bir ürünü olarak hazırlanıp, ilan edildi. Böylece Osmanlı Devleti nde I. Meşru t i ye t dönemi başlamış oldu. Kanun-i Esasi de Meclis-i U mumi olarak anılan ilk parlamento Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Ayan olarak iki kanattan oluşuyo r- du. Pa r l a m e n t o nun Heye t - i M ebusan üye l e ri için seçim yapılması öngörülmüştü. Ancak zaman darlığı nedeniyle seçim kanu nu çıkarılamadığı için ilk parlamento seçimlerinde uygulanmak ü z e re geçici bir yönetmelik hazırlandı. Seçmek ve seçilebilmek için erkek olmak, Türkçe bilmek, itimada lay ı k, iyi ahlak sahibi olmak, 25 yaşından aşağı olmamak ve az çok emlak sahibi olmak gere k i yordu. Seçimler İstanbu l için ayrı, taşra için ayrı bir düzenleme ile yapılacaktı. İst a n bul başkent olması nedeniyle her zaman ay r ı c a l ı k l ı y- dı. Örneğin İstanbul doğumlular ve rgi ve rmez, aske re gitmezlerdi. Bu kural ilk kez yapılan seçimler için de bozulmadı. İstanbul için ayrı bir seçim düzenlemesi yap ı l a- rak 10 mebus seçileceği belirtildi. İstanbul 20 bölgeye ayrılarak seçimler yapıldı. Ve İstanbul, tarihinde ilk ke z seçimle tanıştı. Taşrada ise doğrudan seçim yap ı l m a d ı. Hazırlanan geçici yönetmeliğe göre yukarıda sözü edilen il genel meclislerindeki üye l e r, ikinci seçmen (müntehib-i sani) sayılarak mebusları seçtiler. Seçimler sonucunda Türkiye nin ilk parlamentosu D o l m abahçe Sarayı nda yapılan bir törenle 19 Mart 1877 de II. Abdülhamid in huzurunda açıldı. Pa r l a- mento ilk toplantısını ertesi gün, 20 Mart 1877 günü S u l t a n a h m e t teki Darülfünun binasında yaptı. İlk meclis, 28 Haziran 1877 de Osmanlı-Rus Savaşı nın çıkması nedeniyle dağıldı. İkinci genel seçim aynı yıl, yine zaman darlığı nedeniyle ve aynı esaslara göre yapıldı. 13 Aralık 1877 de açılan ikinci meclis kısa süre sonra II. Abdülhamid tarafından, Kanun-i Esasi nin kendisine verdiği ye t k i ye dayanarak 14 Şub at 1878 de kap atıldı. II. Abdülhamid parlamentoyu tat i l e d e r ken 93 harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus S avaşını bahane etmişti. Zira parlamento, savaştaki başarısız t u t u mu nedeniyle hükümeti, d o l ayısıyla da padişahı eleşt i rmiş ve sorumlu tutmu ş t u. E l e ş t i rilerden son derece rah atsız olan II. Abdülhamid, meclisi önce tatil sonra da tehir etmiş ve anaya s ayı ask ı ya almıştı. Böylece ya k l a ş ı k otuz yıl sürecek istibdat dönemi başlamıştı. İkinci meclis bir seçim yasası yap m ayı başardı ama uygulaması II. Meşru t i ye t t e oldu. Hazırlanan bu yasa kimi değişikliklerle 1943 yılına kadar yürürlükte kaldı. I. Meşru t i yet döneminde iki kez genel seçim yap ı l d ı. Seçimde iki dereceli ve basit çoğunluk seçim sistemi u y g u l a n d ı C) II. Meşru t i yet dönemi (1908,1912,1914,1919 seçimleri) İ t t i h at ve Terakki Cem iyyeti nin yoğun fa a l i ye t l e ri sonucunda 23 Te m muz 1908 de Anayasa, yeniden yürürlüğe girdi ve Meşru t i yet yeniden ilan edildi. Ardından, Mebusan Meclisi için ilk seçimlerin aynı yılın Kasım ve Aralık aylarında yapılması kararlaştırıldı. O günlerin iletişim ve ulaşım olanakları içinde seçimler bir gün içinde yap ı l a m ı- yo r, günlerce sürüyordu. Örneğin İstanbu l da seçimler 5 49 G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 9

günde yapılmıştı. İstanbullular henüz seçim yap a r ke n, Tr abzon ilinde seçimler bitmiş, mebuslar İstanbul a gelmişlerdi bile. Osmanlılar 30 yıl sonra gerçek anlamda ilk kez oy kull a n d ı l a r. Seçimler, 1877 Meclisi nde görüşülen, İntihab - ı M ebusan Kanu nu na göre iki dereceli olarak yapıldı. Seçme ve seçilme yaşı 25 olarak belirlenmiş, devlete az çok bir ve rgi ve rmek koşulu getirilmişti. II. Meşru t i yet in ilk parlamentosu 17 Aralık 1908 de İst a n bu l da büyük bir coşku ile toplandı. Pa r l a m e n t oya seçilen mebusların çoğu İttihat ve Terakki nin önerdiği ya da desteklediği aday l a r d ı. D ayaklı-sopalı seçimler II. Meşru t i yet in ilanının ardından b a ş l ayan Türkiye nin ilk çok part i l i s i yasal yaşam deneyimi seçim baskıları ve yolsuzluklarını da berab e ri n- de getirmişti. İlk genel seçimden üç yıl sonra 11 Aralık 1911 de İstanbu l m ebu s l u ğ u nun boşalması üzerine ilk kez ara seçim yapılmıştı. Seçimde İtt i h at ve Terakki Cem iyyeti, Dahiliye Nazırı Memduh Beyi aday göstermişti. Dönemin mu h a l e fet part i s i H ü rri yet ve İtilaf Fırkası nın aday ı ise Tahir Hay rettin Bey di. Yapılan seç i m d e, İttihatçıların adayı tek bir oy farkla seçimi kaybetmiş, İtilafçıların a d ayı kazanmıştı. Bu aynı zamanda, İ t t i h at ve Te r a k k i ye yönelik mu h a l e- fetin de arttığının kanıtıydı. Bu nedenle, 1912 yılındaki M e ş ru t i yet in ikinci genel seçimleri n d e, İttihatçılar tam bir baskı ve korku ortamı ya r at t ı l a r. Sandık başına oy kullanmak için giden Osmanlı yurttaşları, İttihatçıların fi i l i saldırı ve baskılarıyla karşı karşıya kaldılar. İttihatçılar devlet olanaklarını kullanarak oyların mu h a l e fete gitmesini e n g e l l e d i l e r. Seçim sırasında aske ri ve sivil devlet memu r- ları seçime müdahale ettiler. Başkalarının adına oy kullanmak, oy sayımı sırasında hile yapmak gibi yolsuzluklar da s e ç i m l e rin sonucuna gölge düşürdü. Bu seçimlere dönemin mu h a l i f l e rince dayaklı seçim ya da sopalı seçim adı ve ri l m i ş t i r. Seçim sonucunda İttihatçılar 270, mu h a l i f- ler ise 15 mebus kazandı. Balkan Savaşı seçimlerin yapılmasını geciktirmişti. Bu arada Bab-ı Ali baskını olarak adlandırılan darbeden sonra İttihatçılar hükümete hakim oldular. İttihat ve Terakki, tek-parti rejimini kurdu. Nisan 1914 de yapılan beşinci genel seçimlerde parlamentonun nere d eyse tamamı İ t t i h atçı adaylardan oluşmuştu. Pa r l a m e n t o, 14 May ı s 1914 tarihinde açıldı. Bu seçimlerden önce seçim ya s a s ı n- da bir önemli değişiklik yapılmış, ordu mensuplarının, a s kerlik hizmetinde bulundukları süre içinde birinci ve ikinci seçmen olamayacakları hükme bağlanmıştı. Osmanlı İmparatorluğu bu meclisin görev süresi içinde I. Dünya Savaşı na girmiş ve yenilmişti. Bu meclis, Mondros Müt a re kesi nin imzalanmasından kısa bir süre sonra 20 Aralık 1918 tarihinde fe s h e d i l d i. Son Osmanlı seçimleri Osmanlı döneminin son genel seçimi Aralık 1919 da yapıldı. Ülke n i n bir kısmı fiilen işgal edilmişti. İşgal altındaki ye r l e r d e, örneğin Yu n a n o r d u s u nun işgal ettiği İzmir de seçim yapılamadı. Adana da da seçimler yapılamamıştı. Ama İstanbu l d a k i Adanalılar gizlice toplanarak ikinci s e ç m e n l e rini seçtiler. Bunlar da, 4 m ebus seçerek son parlamentoya g ö n d e r d i l e r. Seçimleri, Mustafa Kemal Atatürk ün önderlik ettiği Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adayları ezici bir çoğunlukla kazandılar. Bu arada ilk sosyalist mebu s olan Numan Usta da parlamentoya girmişti. Kısa ömürlü son Osmanlı Meclisi 12 Ocak 1920 de Fındıklı daki binada toplandı. Anadolu hare ketinin lideri Mustafa Ke m a l, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cem iyyeti Hey e t - i Te m s i l i ye namına, son Osmanlı Meclisi başkanlığına kutlama telgrafını çekti Anadolu hare ketini destekleyen bu meclis, günümüz Türkiye sinin sınırlarının oluşturu l m a s ı- na temel olan ve Misak-ı Milli (Ulusal Ant) olarak adlandırılan belgeyi 28 Ocak 1920 de kabul etti, Erzurum ile S i vas Ko n g re l e ri ndeki kararları da onay l a d ı. G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 9 50

16 Mart 1920 de İstanbul un işgal edildiği gün, mebu s- ların bir kısmı tutuklanıp Malta Adası na sürüldüler. Son Osmanlı Meclis-i Mebusan ı 18 Mart 1920 de son toplantısını yaptı ve 5 Nisan 1920 de de kürsüye siyah bir bez ö rt ü l e rek 1876 da kuru l muş olan Osmanlı parlamentosu fiilen de tarihe karıştı. II) Cumhuriyet Dönemi A) Te k - p a rti dönemi 1) Eşsiz ilk meclis (1920 seçimleri ) B i rinci Dünya Savaşı nın sonunda yıkılan 600 yıllık Osmanlı İ m p a r atorluğu içinden eşsiz bir mücadele ile yeni bir ulusd evlet doğuyordu. Ülkenin işgal edilmesi ye rel direniş hare ke t l e rini ve örg ü t l e rini ort aya çıkarmıştı. Önce herkes kendi başının ç a resine bakmaya çalıştı. Bu dağınık dire n i ş h a re ke t l e ri ve ye rel ko n g reler Mustafa Kemal Atatürk ün öncülüğünde g ü ç l e rini birleştirm eye başlad ı l a r. Amasya görüşmeleri ile E r z u rum ve Sivas Ko n g re l e ri yeni oluşumun en önemli ev re l e ri oldu. İ s t a n bul un işgaliyle Mebusan Meclisi kap at ı l ı n c a M ü d a faa-i Hukuk hare ke t i- nin yürütme organı durumundaki Heyet-i Te m s i l i- ye adına Mustafa Ke m a l Paşa 19 Mart 1920 de bir seçim bildirisi yayınladı. Bildiride İstanbul da toplanmasına olanak kalmayan Mebusan Meclisi nin Anadolu nun emin bir ye rinde toplanması gerektiğini belirt i l i yo r d u. Ankara da toplanması kararlaştırılan bu meclis, olağanüstü yetkilere sahip olacaktı. Büyük Millet Meclisi nin üyesi olmak için son Osmanlı Meclisi nin mebusları, Ankara ya d avet edilmişti. Ancak olanak olan yerlerde her ilden 5 temsilci gönderilecek şekilde seçim yapılması kararlaştırılmıştı. Böylece bir yandan, çağrılı üyelerin oluşturduğu 1919 yılı genel seçimlerinde seçilmiş mebu s l a r, diğer yandan ise, 19 Mart 1920 de yayınlanan beyanname ile yapılan genel seçimler sonucu seçilen mebuslardan oluşan Birinci Büyük Millet Meclisi, dünya tarihinde ender Seçmek ve seçilebilmek için erkek olmak, Türkçe bilmek, itimada layık, iyi ahlak sahibi olmak, 25 yaşını aşmış ve az çok emlak sahibi olmak gerekiyordu. (1877) görülen bir şekilde iki farklı seçimle oluşan bir parlamento olmuştu. Bu meclis, Ulusal Kurtuluş Savaşı nı yürütmüş, Cumhuriyet i müjdelemiş ve saltanatı kaldırarak Lozan Konferansı görüşmelerini başlatmıştı. Bir anlamda C u m h u ri yet in ilk anayasasını Te ş k i l at-ı Esasiye adıyla kabul etmişti. Anayasa da seçimlerin iki yılda bir yapılması öngörülmüştü. 2) CHP li Cumhuriyet (1923,1927,1931,1935,1939, 1943 seçimleri) Lozan görüşmeleri son aşamasına gelmişti. İnönü, görüşm e l e ri yürüten heyetin başındaydı. Meclis içindeki mu h a- l e fet ise güçlenmişti. İkinci grup İsmet Paşa nın tutumuna ve Lozan Anlaşması nın yapılmasına karşı çıkmaya başlamıştı. Anlaşma nın imzalanmasını tehlikeye atmak istem eyen Gazi Mustafa Kemal, seçimlere gidilmesine karar verdi. Seçimden önce 3 Nisan 1923 d e seçim yasasında değişiklikler yapıldı. Eskiden her 50.000 e r kek başına bir mebus seçil i r ken, bu rakam 20.000 olarak değiştirildi. Seçmen ya ş ı ise 18 e indirildi. Seçmek ve s e ç i l ebilmek için ve rgi ve r- mek zorunluluğu kaldırıldı. B i rinci Meclis te part i l e r yoktu. İki grup vardı. İlki, b i rinci grup olarak adlandırılan Müdafaa-i Hukuk gru buydu. Diğeri ise İkinci G rup olarak adlandırılan muhalif gruptu. Bu gru p, seçimlerden önce seçim yasasında değişiklik yaparak Mustafa Kemal Paşa nın seçilmesini olanaksız kılmak istedi, ama başaramadı. Bu İkinci gru p, alınan seçim kararını pro t e s t o etti ve seçimlere katılmadı. Müdafaa-i Hukuk gru bu ise her bölgeden milletvekili listelerini kendisi hazırladı. Bazı k i ş i l e r, örneğin Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Mardin d e n a d ay olduğunu gazetelerden öğrenmişti. Seçim öncesinde M ü d a faa-i Hukuk Cem iyyeti, Halk Fırkası adını aldı. Seçimler sonucu oluşan parlamento, Müdafaa-i Hukuk grubu nun isimlerinden oluşuyo r d u. Seçimler 28 Haziran 1923 de yapıldı. 23 Te m muz 1923 51 G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 9

t a rihinde imzalanan Lozan Anlaşması onaylandı. 29 Ekim 1 9 2 3 de Cumhuri yet ilan edildi ve oybirliği ile Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa, Cumhurbaşkanı seçildi. Cumhuriyet in ilk hükümetini de İsmet Paşa kurdu. İkinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1960 yılına kadar yürürlükte kalan 1924 tarihli Te ş k i l at-ı Esasiye Kanu nu nu (Anayasa) da yaptı. Laiklik ve dev rimler ko nusunda temel dönüşümler başlamış, hilafet kaldırılmış, medreseler kap at ı l m ı ş t ı. Üçüncü dönem Büyük Millet Meclisi için, ikinci seçm e n l e rin seçimi 20 Te m muz 1927 de başlamıştı. Mebu s seçimi ise 1 Eylül de yapıldı. Seçimden önce yapılan 16 Haziran 1927 tarihli yasa değişikliği ile ordu mensuplarının adaylıklarını koymadan önce ordudan istifa etmeleri veya emekliliklerini istemeleri şart koşuldu. Seçim öncesinde Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa ve Kazım Karabekir Paşa aske r l i k t e n emekli oldular. Mustafa Kemal, zafe r- den sonra ilk kez İstanbul a gelmiş, seçim hazırlıklarını da burada yürütmüştü. 20 Te m mu z da ikinci seçmenl e rin seçimine başlandı. Halk dav u l- larla zurnalarla, hatta bazı ye r l e r d e bando ile seçime davet ediliyo r d u. Gazi, oy u nu Beşiktaş ta, İsmet İnönü i s e, Hey b e l i a d a da kullanmıştı. Te k - p a rti dönemi boyunca iki ke z çok partili siyasal yaşama geçme girişimi yaşandı. Bunlardan ilki, 1924 yılındaki Te r a k k i p e rver Cumhuri yet Fırkası nın kurulmasıyla yaşanan deney i m d i r. Bu parti, seçimlere kat ı l m a m ı ş t ı r. İkincisi ise Atatürk ün emriyle ve Fethi Okyar öncülüğünde 1930 yılında kurulan Serbest Cumhuri yet Fırkası yla ya ş a n m ı ş t ı r. Serbest Cumhuri yet Fırkası, 1930 yılındaki belediye seç i m l e rine katılmasına rağmen tıpkı Te r a k k i p e rver Cumhuri yet Fırkası gibi kısa süre sonra kap atıldığı için genel seç i m l e re kat ı l a m a m ı ş t ı r. C u m h u ri yet in üçüncü genel seçimleri 1931 yılında yapıldı. 1931 seçimlerinde CHP adayları dışında bağımsız m i l l e t ve k i l l e ri de adaylıklarını koy muşlardı. Ayrıca seçim, İ s t a n bu l da 1 Mayıs ile aynı tarihe rastlamıştı. Seçimlerde komünistler bildiri dağıtmışlar ve bazı komünist liderleri g ayrı resmi olarak bağımsız aday göstermişlerdi. CHP de ilk kez işçi ve çiftçi adaylara eskisinden fazla yer ay ı rm ı ş t ı. Bu seçimlerde CHP nin adayları her yerde ikinci seçmenl e rin bütün oylarını alamamışlardı. Kadınlar ilk kez 1935 genel seçimlerine kat ı l m ı ş t ı r. (Kadınlar ilk kez 1930 yılında yapılan ye rel seçimlerde oy k u l l a n m ı ş l a r, sonra da 1934 yılında seçim yasasında yap ı- lan bir değişiklikle de seçme ve seçilebilme hakkına sahip o l muşlardı.) Seçimden önce seçmen yaşı 18 den 22 ye çıkarılmıştı. Kısa süreli de olsa milletvekiline say l av, Meclis e de kamu t ay dendi. İkinci seçmen seçimi, 16 Ocak ta başladı. Mebus seçimi ise 8 Şubat ta yapıldı. Toplam 415 mill e t vekili seçildi. Gay rimüslim yurt t a ş- lar ilk kez bu seçimle Meclis e girm i ş- lerdi. Cumhuri yet, yurttaşlar arasında seçmen kültürünü küçük yaştan itibaren ye r l e ş t i rm eyi önemsiyordu. Bu amaçla 1935 seçimlerinde ilkokul öğre n c i l e ri sınıflar halinde seçim ye r l e rine götürülmüş ve seçim süre c i n e d o ğ rudan tanık olmaları sağlanmıştır. 1938 yılında Cumhuri yet, kuru c u- su, Mustafa Kemal Atatürk ü kay b e t- mişti. İsmet İnönü nün cumhurbaşkanlığa seçilmesi sonrasında altıncı T B M M sini oluşturacak seçim yap ı l- dı. Seçim öncesinde ikinci seçmenlerle danışma toplantıları düzenlendi. İkinci seçmenlerin seçimine 15 M a rt 1939 tarihinde başlandı. Oy ve rme süresi beş gündü. Mebus seçimi ise 26 Mart ta yapıldı. Ayrıca yine CHP, bağımsız m i l l e t vekili seçilebilmesi için adaylara çağrı yaptı. Beşinci Meclis te 8 olan kadın milletvekili sayısı Altıncı M e c l i s te 13 e çıkmıştı. Genel seçimlerin ardından, 29 M ayıs 1939 da Ankara da yapılan CHP nin 5. Büyük Kuru l t ayı nda, parti tüzüğünde yapılan değişiklikle part i içi mu h a l e fet ve denetim yapması amacıyla müstakil g rup kurulmasına karar ve rm e s i d i r. 1943 yılında yapılan genel seçimlerde de CHP seçime yine tek parti olarak katıldı. Ancak illerdeki aday l a r ı n s ayısı arttırılarak seçmene bunlardan birini tercih etme olanağı tanınmıştı. Bu nedenle 458 milletvekilliği için G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 9 52

530 aday gösterilmişti. İkinci seçmenlerin seçilmesi 15 Ş u b atta başlamış ve 20 Şubat a kadar devam etmişti. M ebus seçimi ise 28 Şubat ta yapıldı. Çok partili siyasal yaşama geçinceye kadar Türkiye de yapılan genel seçimler dört yılda bir ve iki dereceli olarak yapıldı. Seçim bölgeleri il olarak belirlenmişti. Te k - p a rti dönemi boyunca seçimlere siyasal kültürün önemli bir boy u t u olarak özel bir önem ve rilmiş, yay g ı n l a ş t ı r ı l m aya, kuru m s a l l a ş t ı r ı l m aya çalışılmıştır. Hemen her seçimden sonra sandık alayı ve rilen bir tören düzenleniyordu. Oy sandıkları bay r a k l a r, halılar, çiçek ve dallarla süsleniyor ve bir k a myo nun kasasına ko nu yordu. Kamyon, otomobiller, milli k ı ya fetler giydirilmiş okul çocukları ile esnaf cemiye t l e ri ve büyük bir halk kitlesi eşliğinde yola çıkarılıyo r, hakimiye t milletindir gibi dövizler taşınıyor ve caddelerden geçere k v i l ayete götürülüyo r d u. 1927 seçimlerinde seçime k atılma oranı %20 civa r ı n- d aydı ve bu oran oldukça düşüktü. 1931 seçimleri n- den itibaren seçime kat ı l ı m ı a rt t ı rmak için pro p ag a n d a fa a l i yetine önem ve rildi. Seçim pro p agandası, rejimi de m e ş ru l a ş t ı rm aya yönelik olarak önem kazanmıştı. Seçim dönemlerinde basından yararlanılmıştı. Sinemalarda kısa filmler gösteri l i yo r, radyodan ko nuşmalar yap ı l ı yo r- du. Halk hat i p l e ri meydanlarda nutuk at ı yorlardı. Seçim dönemlerinde kentler süsleniyo r, taklar kuru l u yo r d u. P ro p aganda afi ş l e ri duvarlara yap ı ş t ı r ı l ı yo r, caddelere bez a fişler geri l i yordu. Amaç seçimleri bir şenlik havasına get i rmek ve seçimlere geniş bir katılımı art t ı rmaktı. Örn e ğ i n 1943 seçimlerinde ilk kez pro p aganda plakları hazırlanmış ve Türkiye nin çeşitli illerine dağıtılmıştı. Bu plaklar b e l e d i ye hoparlörlerinden halka dinlettirilmişti. B) Çok Partili Cumhuriyet 1) Demokrat a rtili P demokrasi (1946,1950,1954,1957 seçimleri) İkinci Dünya Savaşı sona ermiş, savaşı demokrasiler kazanmıştı. Türkiye savaşın bitiminde Almanya ve Jap o nya ya 1 9 2 3 de seçim yasası d e ğ i ş t i rildi. Eskiden her 50 bin e rkek başına bir mebus seçilirk e n, bu rakam 20 bin olarak değiştir i l d i. Seçmen yaşı ise 18 e indirildi. Seçmek ve seçilebilmek için v e rgi ve rmek zorunluluğu kaldırıldı. s avaş ilan ederek müttefi k l e rin yanında yer aldı. Artık sıcak s avaş sona eri yo r, soğuk savaş dönemi başlıyordu. Türkiye de ise bu kez gerçek anlamda çok partili siyasal ya ş a m a g i ri l i yordu. Çok partili siyasal yaşamın ilk partisi, 1945 yılında Nuri Demirağ ın kurduğu Milli Kalkınma Pa rt i s i y d i. 1945 yılında mecliste görüşülmekte olan Çiftçiyi To p r a k- l a n d ı rma Kanu nu, CHP içindeki ayrılığı su yüzüne çıkardı. Bu kanu nun mecliste görüşüldüğü günlerde CHP, part i g ru buna tarihe dörtlü takrir adını geçen bir önerge ve r- mişti. Önerge Celal Baya r, Adnan Menderes, Refik Ko r a l- tan, ve Fuat Köprülü tarafından imzalanmıştı. Bu dört kişi 7 Ocak 1946 da Demokrat Pa rti yi kuracaklardı. Hileli seçim Çok partili dönemin ilk seçimi erkene alınmış, 21 Te m- muz 1946 da yapılması kararlaştırılmıştı. Seçimlerden önce 6 Haziran 1946 da hükümetin hazırladığı yeni bir seçim kanu nu yay ı n l a n d ı. A rtık seçimler tek dere c e l i, ama yine çoğunluk esasına g ö re yapılacaktı. Türk siya s a l yaşamında 1876 yılından b e ri uygulanan iki dere c e l i seçim sistemi terke d i l m i ş t i. Basit çoğunluk esasına dayanan seçim sistemi 1960 a kadar siyasal bunalımın kaynaklarından biri olacaktı. DP e r ken seçim için tam hazırlıklı değildi. Ku rulalı henüz 6 ay olmuştu. Kısa bir tereddütten sonra seçime girm eye karar verdiler ve yoğun bir seçim kampanyası başlat t ı l a r. Dem o k r atların yaptığı mitinglere büyük kalabalıklar kat ı l m a- ya başladı. Bu durum, DP ye yönelik baskıyı da berab e ri n- de getirdi. Bazı DP li yöneticiler yaralandı. Ama en va h i m i Adnan Menderes in kahyasının öldürülmesiydi. DP hızlı bir şekilde seçim kampanyası yürütüyo r d u. 1946 yılındaki ilk çok partili seçimlerde ilk kez bir siya s a l re k abet ya ş a n ı yordu. Seçimler büyük bir heyecan içinde yapıldı. Demokrat Pa rti 465 milletvekilliği için 273 aday g ö s t e rmiş, bu nun da ancak 62 si seçilebilmişti. Ancak daha oy ve rme sırasında itirazlar başlamıştı. DP nin seçim öncesinde ve sonrasında en çok eleştirdiği 53 G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8

ko nu, seçim yasasının antidemokratik hükümleriydi. Seç i m l e rin ardından da usulsüzlük yapıldığını öne süre re k e l e ş t i ri dozunu arttırdı. Bu amaçla İstanbul başta olmak ü z e re Bursa, Balıke s i r, Adana, Ko nya ve Ankara da büyük mitingler yapıldı. Seçim sonuçlarına itiraz ettiyse de bir s o nuç çıkmadı. Gerçekten de Türkiye nin bir çok ye ri n d e seçime hile karışmış ve usulsüzlükler yapılmıştı. CHP nin uyguladığı bu usulsüzlükler nedeniyle bu seçimler hileli seçimler olarak anılacaktı. D P, seçim ve ya rgı güvencesinin sağlanmadığını, hükümet ile memurların tarafsız kalmadığını ve seçimleri n CHP nin baskı ve müdahalesi altında geçtiğini ısrarla vurg u l u yordu. CHP ise DP yi halkı aya k- l a n m aya kışkırtmakla suçluyo r d u. Sonbaharda yapılan il genel meclisi ü yelik seçimi de benzer bir hava d a geçmiş, gerilim tırmanmıştı. Türkiye alışık olmadığı mu h a l e fetle tanışıyo r, parlamentoda sert tartışmalar yap ı l ı- yordu. Çok partili siyasal yaşama geçeli nere d eyse bir yıl olmuştu ki, ilk ciddi siyasal kriz patlak verdi. CHP hükümeti, DP yi gayrı meşru ilan etme noktasına kadar geldi. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 12 Te m mu z 1 9 4 7 d e, 12 Te m muz Beya n n a m e s i olarak anılan bir bildiri yay ı n l a m a k z o runda kaldı. İnönü yayınladığı bild i ri ile tarafları sükunete davet ediyo r, çat ı ş m ayı uzlaşmaya, kav g ayı barışa çev i ri yordu. Seçimle oluşan parlamentodaki mu h a l e fet partisi olan DP nin meşru olduğu ısrarla belirtilmişti. Çok partili demokrasinin yürüye c e ğ i n i v u rgulaması ise Türkiye yi rahat l atmıştı. Böylece çok partili siyasal yaşama geçişte son derece önemli bir rol oy n a- yan İsmet İnönü, ilk krizin de at l atılmasını sağladı. B e yaz ihtilal ya da afişli seçim: Yeter Söz Milletin! 1950 seçimleri öncesinde, 16 Şubat 1950 de Şemsettin G ü n a l t ay hükümeti, mu h a l e fetteki DP nin de eleştiri l e ri n i d i k k ate alarak gerçekten demokratik bir seçim yasası hazırladı. Bu ya s aya göre seçimler tek dereceli, genel, eşit, gizli oy, açık tasnif esasına göre yapılacaktı. Seçimlerde p ro p aganda serbest bırakılmış ve ya rgı güvencesi getiri l- mişti. Artık bütün gözler seçim gününe çev rilmişti. May ı s başında partiler radyoda pro p aganda ko nuşmalarına başlad ı l a r. DP, bu seçimde hala belleklerde olan çok çarpıcı bir a fiş kullandı. Afiş, Selçuk Milar tarafından bir gecede çizilmiş, ülkenin dört bir yanına asılmış ve çok yankı uya n d ı r- mıştı. Afişte bir el resmedilmiş ve şu yazı yer almıştı: Yeter Söz Milletin!. Bu afiş, DP nin seçimi kazanmasına önemli bir katkı yaptı. Afişten CHP liler de etkilenmişti. O kadar ki, Ankara da teknik öğretim Müsteşarlığı nda çalışan Milar ın 20 gün sonra Urfa ya tayini çıktı. 14 Mayıs 1950 de yapılan genel seçimler sonucunda DP, büyük başarı göstere rek 487 milletvekilliğinden 408 ini kazandı. Dem o k r at Pa rti nin seçim sloganı olarak pek sık dile getirdiği gibi artık Söz Milletin di. CHP 69 milletve k i l i, Millet Pa rtisi ise bir milletvekili çık a rmıştı. Bağımsız milletve k i l l e ri n i n s ayısı ise 9 du. Türkiye de ilk iktidar değişikliği son derece barışçı bir ortamda ve seçimle gerçekleşiyor ve çok partili siyasal hayat yeni bir boyut kazanıyordu. Meclis 22 May ı s t a toplandı. Meclis başkanlığına Refi k Koraltan, cumhurbaşkanlığına Celal B ayar seçildi. Hükümet, Adnan Mend e res in başbakanlığında kuru l d u. 1950-1953 yılları arasında eko n o- mik açıdan büyüme ve bolluk dönemi yaşandı. Bu dönemde elve rişli hava koşulları ve tarıma açılan yeni alanlar sayesinde tarımsal ü retim artmıştı. Öte yandan Ko re Savaşı nedeniyle dünya p i yasalarında tarımsal ürünlere yönelik bir talep ort aya çıkmıştı. Üstelik 2. Dünya Savaşı nedeniyle hazinede döviz ve altın birikimi vardı. Buna 1950 sonrası ihracat gelirleri de eklenince Türkiye bir bolluklar ülkesi ne dönüşmüştü. Altın yıllar DP ye ikinci zafe rini kazandırdı. Cezalandırılan iller! DP ekonomideki gelişme sayesinde 1954 yılında yap ı l a n seçimlerde de başarı gösteri yor ve seçimin galibi oluyo r- du. Seçim sistemi sayesinde %57 ye yakını oy almış ama G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8 54

m i l l e t ve k i l l i k l e rinin %93 ünü (541 milletve k i l l i ğ i n d e n 490 ını) kazanmıştı. CHP ise oyların %35 ini almış ama m i l l e t vekilliğinin ancak %6 sına sahip olmuştu, 30 milletvekili çıkarmıştı. Köylü Pa rtisi 5, bağımsızlar ise 10 mill e t vekili kazanmıştı. Parlamento aritmetiği, DP ye geniş bir hare ket alanı sağladı. DP, meclis çoğunluğu ile ulusal i r a d eyi özdeşleştirmişti. Bu tarihten sonra bir türlü başlayamadığı demokratik değişimi bir kenara bırakarak muh a l e fe t e, basına, aydınlara karşı bir baskıya giri ş i yo r, otoriter bir yönetim kurm aya kalkışıyo r d u. Bu seçimden sonra oylarını mu h a l e fete ve ren kimi iller, DP tarafından cezalandırılmıştı. Bazı iller, ilçe haline getirildi veya bazı iller ikiye bölündü. Örn e ğ i n seçimlerde Cumhuri yetçi Millet Pa rt i s i, K ı r ş e h i r de oyların %44.3 ünü alarak beş m i l l e t vekili çıkarabilmişti. Kırşehir in muh a l e fete oy ve rmesine sinirlenen Adnan M e n d e res, bu ili cezalandıracak ve 48 saat içinde çıkarılan bir kanunla ilçe haline getirilecekti. Aynı seçimde CHP ye oy ve ren Malat ya ise ikiye bölünerek Adıyaman ili oluşturu l a c a k t ı. İstanbul un işgaliyle Mebusan Meclisi kapatılınca Müdafaa-i Hukuk hareketinin yürütme organı durumundaki Heyet-i Temsiliye adına M.Kemal Paşa 19 Mart 1920 de bir seçim bildirisi yayınladı Sonun başlangıcı 1954 yılında ekonomik açıdan sıkıntılı bir dönem başladı. Elve rişli hava ko ş u l l a r ı bitmiş, tarımsal üretim geril e m eye başlamıştı. Ko re Savaşı bitmiş, dünya piya s a l a r ı n- daki tarımsal ürün talebi de sona ermişti. DP, seçim sarhoşluğu içinde iktisadi kuralları bir kenara itti. Daha az büyüme ve daha az harcama yap m ayı tercih etmedi. Dünya piyasalarında tarımsal malların fi yatları hızla düşerke n Toprak Mahsulleri Ofisi dev reye sokuldu. Buğday yüksek fi yatla alındı, ama ke n t l i ye de ucuz ekmek ye d i rildi. Aradaki fark TMO nin zararı olarak göründü. Bu sübva n s i yo n p i yasadaki para miktarının artmasına neden olmuş ve döviz darboğazı gündeme gelmişti. Dış kredi arayışı başladı. Hükümetin başvurusu üzerine Ankara ya ilk kez IMF heyeti geldi. IMF klasik reçetesini öneri yordu: Harcamaları kısın, KİT ürünlerine zam yapın ve dış ödemeler dengesini için yüksek oranlı bir deva l ü a s yon gerçekleştiri n. Hükümet seçime giderken kemer sıkmak niyetinde değildi. Ekonomik sıkıntı, siyasal gerginliği de berab e rinde getirdi. Siyasal ve toplumsal mu h a l e fet güçleniyordu. DP ise mu h a l e fe t e, basına, ünive r s i t e l e re ve aydınlara yönelik bir s i n d i rme programı uygulamaya başladı. Baskıcı bir yönetimin ilk sinya l l e ri ve rilmişti. Ancak ekonomik bu n a l ı m ı n d e ri n l e ş m eye başlaması istikrar tedbirlerinin ert e l e n e m e z hale gelmesi demekti. Bu nedenle ekonomik önlemler ertelendi, seçim tarihi ise bir yıl erkene alındı. D P, seçim öncesinden seçim yasasında değişiklikler yaptı. Hürriyet Partisi nin seçimlerde başarısını önlemek için partilerin seçimlere il ve ilçe örgütlerini tamamladıkları illerde gireb i l e c e k l e ri hükmü getirildi. Bunun yanısıra seçimlerde part i l e rin ittifak yapmasını engelley i c i değişiklik yapıldı. Son olarak seçim tarihinden 6 ay ev vel part i s i n- den ayrılmamış olanların başka partilerden aday olam ayacağı hükmü getiri l d i. Bu son hüküm DP den ayrılan Mehmet Fuad Köprülü yü hedef alıyordu. Seçimlerde DP nin oy l a r ı ö n c e k i l e re göre azaldı, ancak seçim sistemi saye s i n d e 419 sandalye kazandı. CHP 173, CMP 4 ve Hürri ye t Pa rtisi ise 4 milletvekilli çıkardı, 2 de bağımsız milletvekili vardı. CHP %41 oranında oy alırken milletvekilliği oranı %29 da kalmıştı. DP ise %47 oranında oy almasına rağmen milletve k i l l i ğ i n i n %70 ine sahip oldu. CHP bir çok yerde usulsüzlük yap ı l- dığı için sonuçlara itiraz etti. S e ç i m l e rin ardından 4 Ağustos 1958 tarihinde ilk istikrar paketi açıklandı. Devlet harcamaları kısılıyo r, KİT ü r ü n l e rine zam yap ı l ı yordu. Dolar, yaklaşık %300 lük bir a rtışla 9 liraya çıkarılıyordu. Ekonomik ve siyasal bu n a l ı m gittikçe derinleşti. İlk aske ri darbeye giden yolun siya s a l taşları da döşenmeye başlamıştı. Ta h k i k at Ko m i s yo nu ise s o nun başlangıcıydı. Dönem boyunca seçimlerde uygulanan basit çoğunluk 55 G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8

sistemi seçmen tercihinin parlamentoya yansımasını önledi. DP aldığı oyun çok üzerinde temsilci elde etti. Seçim sistemi siyasal gerilimin kaynaklarından biri haline geldi. 2) Darbeli demokrasi (1961,1965,1969,1973,1977 seçimleri) T ü r k i ye de ilk darbe, 27 Mayıs 1960 da yapıldı. Darbe sonrasında kurucu meclis tarafından hazırlanan yeni anayasa, göreli olarak Türkiye nin gördüğü en demokrat i k, liberal ve özgürlükçü anaya s a s ı y d ı. Seçim sisteminde de önemli değişiklikler gündeme geldi. 26 Nisan 1961 de yapılan değişikliklerle seçmen yaşı 21 olarak belirleniyor, yargı denetimi korunuyordu. Ayrıca yeni anayasada seçimlerin adil bir biçimde yapılmasını sağlamak ve iktidardaki siyasal partinin müdahalesini en aza indirmek amacı ile Millet Meclisi seç i m l e rinden önce adalet, içişleri ve u l a ş t ı rma bakanlarının görev l e ri n- den çekilecekleri hükmünü getirmişti. Getirilen yeniliklerden biri de önceki döneme tepki niteliğinde olan oransal (nispi) temsil; D Hondt seçim sisteminin benimsenmesiydi. Ayrıca seçimlerde adayların, part i l e- rin ye rel örg ü t l e rince sap t a n m a s ı, genel merkezin ancak %10 oranında bir hakka sahip olması öngörülmüştü. Senato seçimlerinde ise çoğunluk sistemi benimsenmişti. Darbe sonrasında 15 Ekim 1961 de yapılan ilk seçimlere C H P, Adalet Pa rtisi, Yeni Türkiye Pa rtisi ve Cumhuri ye t ç i Köylü Millet Pa rtisi katıldı. AP, YTP ve CKMP oyların % 6 0 dan fazlasını aldılar. AP 158, CKMP 54, YTP 65 ve CHP de 173 milletvekili çıkardı. Seçim sonuçları tek partinin iktidar olmasına olanak ve rmedi. Türkiye, ko a l i s yonlarla ilk kez bu dönemde tanıştı. 1961-1965 yılları arasında dört ko a l i s yon kuruldu. Aske rin tedirginliği nedeniyle ilk üç ko a l i s yon İnönü başkanlığında oluşturuldu. Bu arada AP genel başkanı Ragıp Gümüşpala nın beklenmeyen ölümü m e r kez sağda yeni bir liderin, Süleyman Demirel in ort aya çıkmasına neden oldu. Milli bakiyeli seçim 1965 yılında yapılan genel seçimler öncesinde ilk kez Siyasal Pa rtiler Yasası çıkarıldı. Yine seçimlerden önce 13 Ş u b at 1965 de yapılan değişiklikle Türkiye de ilk kez nispi temsil sistemine eklenen milli bakiye (ulusal art ı k ) sistemi uygulandı. Bu, küçük part i l e rin parlamentoda temsilini olanaklı kılan bir sistemdi. Böylece her bir oyun hesaba katılması amaçlanmış, seçim çev re l e ri n d e d e ğ e r l e n d i ri l e m eyen oyların ulusal bir seçim çev re s i n d e b i r l e ş t i rilmesi öngörülmüştür. Bu sistem saye s i n d e, Türk i ye tarihinde ilk kez sosyalist bir parti; Türkiye İşçi Pa r- tisi parlamentoya 14 milletvekili gönderebilmişti. 1965 seçimlerine giderken CHP de siyasal yelpazedeki ye rini ort a- nın solu olarak belirledi. Bu nedenle CHP seçim öncesinde ko m ü- nistlikle suçlanmış ortanın solu M o s kova nın yolu diye sloganlar yazılmıştı. AP nin hazırladığı bir b roşürde CHP Genel Başkanı İnönü nün, Türkiye yi ziya rete geldiği sırada Sov yet Dışişleri Bakanı A. G re m i ko nun eşinin elini öperke n g ö s t e ren fotoğrafın altında şunlar yazılmıştı: Ko m ü n i s t l e ri şımart a n el öpüş. CHP ise AP yi geri c i l e ri korumak ve dini siyasete alet etmekle suçluyordu. CHP nin hazırladığı bir ilanda AP nin Genel Başkanı Sül eyman Demirel in sofra başında o t u rmuş durumda ve masanın üzerindeki White Horse Whisky etiketi bulunan şişeye imrenerek bakışını gösteren bir fotoğrafın yanında şu tekerleme yazılmıştı: Viskisini içerken / birden gözleri daldı / viski şişesinden / Kıratı çekip aldı / Türklü Amerikanlı / kısrak girdi gerdeğe / böylece yarım kanlı / kır at çıktı perdeye. CHP, Demirel in mason olduğunu da işlemişti. Bunun üzerine AP Genel Başkanı, locadan mason olmadığını gösteren bir belge almak durumunda kalmıştı. (Bu olay masonların bölünmesine yol açmıştır.) Seçimler 10 Ekim 1965 de yapıldı. Milli bakiye sistemi bir partinin çoğunluk elde etmesine çok az ihtimal ve rm e- sine karşın, AP çoğunluğu sağladı. Seçimler sonucunda AP G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8 56

240, CHP 134, CKMP 11, MP 31, TİP 14, YTP 19 ve bağımsızlar 1 milletvekili kazandı. Demirel 27 Ekim 1965 d e hükümeti kurdu. CHP oy kaybetmiş, parti içinde hesap l a ş- ma başlamıştı. Ortanın solunu sahiplenen Ecevit, CHP nin 1966 daki 18. Ku ru l t ayı nda genel sekreterliğe seçildi. AP hükümeti, seçimlerden bir yıl önce, 1968 de hazırladığı seçim yasasında barajlı D Hondt sistemini getirdi. Özellikle TİP ve CHP mu h a l e fetine rağmen kabu l edilen bu yasanın baraj hükmü, Anayasa Mahkemesi tarafından eşitlik ilkesine aykırılık gerekçesiyle iptal edildi. Yine basit D Hondt sistemine dönülmüştü. Bu değişiklikten küçük partiler zarar gördü. Örneğin 1969 s e ç i m l e rinde TİP in oy oranı nere d eyse aynı kaldı, ama sadece 2 milletvekili çıkarabildi. 1965 sonrasında kurulan iki siyasi parti, 70 li yıllarda adından çok söz ettire c e k t i. Bunlardan ilki, 1969 seçiml e rinden önce Alparslan Türkeş genel başkanlığını yap t ı ğ ı CKMP ydi ki, adını Milliye t ç i H a re ket Pa rtisi ne çev i rm i ş t i. İkincisi, 27 Ocak 1970 Erbakan ın liderliğinde kuru l a n Milli Nizam Pa rt i s i y d i. 1969 seçimlerinde seçimlerde din teması öne çıktı. A P, CHP yi dinsizlikle, CHP ise AP yi din istismarı yapmakla suçladı. MHP ise din karşıtı olmakla itham edildi. Seçimler 12 Ekim 1969 da nispi temsil esasına göre yap ı l- dı. AP bir kez daha tek başına iktidara gelebilecek şekilde oyların %47 sini aldı ve 256 milletvekili çıkardı. Cumhuri yetçi Güven Pa rtisi 15, CHP 143, MHP 1, MP 6, Türkiye Birlik Pa rtisi 8, TİP 2, YTP 6 ve içlerinde Erbakan ın da bulunduğu bağımsızlar 13 milletvekilliği kazanmıştı. Kısmi müdahaleli seçim Ordu, 12 Mart ta hükümete bir muhtıra ve rince Türkiye bu kez kısmi aske ri müdahale ile tanıştı. TİP ve MNP A n ayasa Mahkemesi tarafından kap atıldı. Anayasa değişikl i k l e ri yapıldı. TRT ve üniversite özerkliği kaldırıldı. 12 Mart CHP için çok farklı bir anlam taşıyordu. 12 M a rt olayından sonra İnönü, tarafsız hükümet in kuru l- 14 Mayıs 1950 de yapılan genel seçimler son u c u n d a D e m o k r at Parti, büyük başarı g ö s t e re rek 487 milletv e k i l l i ğ i n d e n 408 ini kazandı. D e m o k r at Parti nin seçim sloganı artık söz milletin di. masına katkıda bu l u n muştu. CHP nin genel sekre t e ri Ecevit ise 12 Mart ın gelişen CHP ye karşı yapıldığını düşün e rek istifa etti. CHP nin 21. Ku ru l t ayı nda Ecevit, genel başkan seçildi. İnönü kay b e t m i ş t i. 1973 seçimlerinden önce, bir takvim hatasından kaynaklanan sorunlar yaşandı. Zira 12 Mart döneminde anayasa değişikliği yapılmış ve geçici bir madde eklenmişti. Buna göre ertelenen senato seçimleri ilk genel seçimlerle birlikte 12 Ekim Pazar günü yapılacaktı. Sonradan anlaşıldı ki, 12 Ekim, Pazar a değil Cuma ya geliyo r. Ama anayasada yazdığı için seçim tarihini değiştirmek sorun oldu. Yüksek Seçim Ku ru l u nun düzeltme kararıyla seçimleri n 14 Ekim 1973 tarihinde yapılması kararlaştırıldı. Seçimlerde ilk kez birleşik oy pusulası kullanıldı. Daimi seçmen k ü t ü k l e ri yazımı da ilk kez bu seçimler öncesinde gerçekleşti. Seçimlere 8 parti kat ı l- dı. AP 149, CHP 185, MSP 48, MHP 3, CGP 13, Dem o k r atik Pa rti 45, T. B. P. 1 ve bağımsızlar 6 milletve k i l i ç ı k a r d ı l a r. Millet Pa rtisi ise m i l l e t vekili çıkaramadı. Bu seçimlerde karaoğlan E c evit in yıldızı parladı. CHP nin ak günlere ve o rtanın solu sloganları geniş bir destek buldu. Ecev i t, inanç hürri yetinin düşünce h ü rri yeti kadar dokunulmaz ve vazgeçilmez olduğunu işledi, düzenin bozukluğunu vurguladı. Genel af çıkaracağını va at etti. Seçimlerden CHP birinci parti olarak çıktı, ama hiç bir parti çoğunluk sağlayamadı. Parlamentoda az s a n d a lyeye sahip küçük partiler önem kazandı. Özellikle M S P, amblemindeki anahtar gibi anahtar bir parti oldu. S e ç i m l e rin ardından CHP-MSP ko a l i s yo nu kuruldu ama kısa sürdü. Türkiye deki ilk Milliyetçi Cephe Hükümeti i s e, güve n oyu alamayan Sadi Irmak hükümeti sonrasında k u ruldu. Ortakları arasında MHP de vardı. MHP biri n c i MC sonrasında güçlendi. 1977 seçimlerinde de oy oranını ve sandalye sayısını art t ı r d ı. TİP in de katıldığı 1977 seçimlerine giderken Ecev i t, CHP nin değiştiği mesajını ve ri yordu. Özellikle laiklik ve halkçılık anlayışındaki değişim belirgindi. Seçmen de me- 57 G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8

sajı almakta gecikmedi. 1977 seçimlerinde MSP nin oy u düştü, CHP oyları ise daha da arttı. Ama yine hiç bir part i çoğunluk elde edemedi. AP 189, CGP 3, CHP 213, DP 1, MHP 16, MSP 24, bağımsızlar 4 milletvekili çıkarm ı ş t ı. G e l i yo rum diyen darbe 1977 seçimleri sonrasındaki hükümet istikrarsızlığı ile b e r aber toplumsal karmaşa da başladı. Kanlı 1 May ı s 1977 olayları yapay bir körüklemenin de varlığına işaret ediyordu. Sağ-sol çatışması silahlı bir kavgaya dönüşmüştü. Artık ilk kimin öldürüldüğü veya kimin ateş ettiği önemli değildi. Son kimin öldürüldüğü önemliydi. Kahramanmaraş olayları gibi dinsel ve etnik ayrılıklar körüklendi. Terör ve şiddet günlük yaşamın bir parçası haline geldi. Savcı Doğan Öz, Abdi İpekçi, Prof. Dr. Ümit Doğanay, Prof. D r. Cavit Orhan Tütengil, Gün Sazak, Nihat Erim ve Kemal Türkler gibi isimler haince öldürüldü. Bütün bunlara bir de ekonomik kri z e k l e n i yo r, ikinci petrol şoku Türkiye yi derinden etkiliyordu. Yo k l u k- l a r, kuyruklar ve karaborsa ya ş a m ı n bir parçası haline geldi. 24 Ocak kararları ekonomik bunalıma çözüm olarak düşünülmüştü. Hükümet istikrarsızlığı ise siyasal istikrarsızlığa dönüşmüştü. Hele 1980 yılının ilkbaharında görev süresi dolan Cumhurbaşkanı Fa h ri Ko rutürk ün ye rine bir türlü cumhurbaşkanı seçilmemesi darbe kaygılarını pekiştiriyordu. CHP ve AP aday belirlemek için bile bir a r aya gelmiyo r, kendi gösterdikleri adaylar ise seçilemiyordu. Bu arada Ajda Pekkan, Zeki Müren gibi isimlere oy ve rildi. Hatta bu oylardan meclisin çaycısı Necmi E fendi bile nasibini aldı. Sonuçta, 12 Eylül 1980 de de Türkiye nin üçüncü askeri müdahalesi odu. 1980 yılına kadar yapılan seçimlerde Türkiye de 1968, 1973, 1977 genel seçimleri ile 1975 ve 1979 ara seçimlerinde (1965 seçimleri hariç) basit D Hondt sistemi uygulandı. Türkiye yi 1961-1965 ile 1973-1980 yılları arasında ko a l i s yonlar ya da azınlık hükümetleri yönetti. 3) Sivil toplumlu demokrasi (1983,1987,1991,1995, 1999 seçimleri) 12 Eylül aske ri rejimi, önce part i l e rin fa a l i ye t l e rini askıya aldı. Liderler, can güve n l i k l e ri gerekçe gösteri l e rek Hamz a koy a gönderi l d i l e r. Siyaset yasaklandı, bir anlamda köt ü l ü k l e rin kaynağı olarak sunuldu. Darbeden yaklaşık bir yıl sonra 16 Ekim 1981 de Türkiye tarihinde ilk kez bütün s i yasi partiler temelli kap at ı l d ı. D a r b e c i l e re göre devlete ve topluma yeni bir şekil ve ri l m e- li, bu amaçla yeni bir anayasa yapılmalıydı. Hazırlanan anayasa her bakımdan 1961 Anayasası na ve geçmişe tepki nitel i ğ i n d eydi. Ya s a m ayı yava ş l attığı düşünülen senato tarihe karıştı. Yasama ve ya rgı karşısında yürütme yani cumhurbaşkanlığı ile hükümet güçlendirildi. Anaya s aya eklenen geçici madde ile eski siya s e t ç i l e rin bir bölümüne 5 ya da 10 yıllık siyaset yasağı getirildi. Anayasa 7 kasım 1982 d e h a l koyuna sunuldu ve %91 oranında evet oyu aldı. Aynı halkoyu ile Ke n a n E v ren de Cumhurbaşkanı seçildi. Yeni anayasa, seçimlerin 5 yılda bir yapılmasını hükme bağlamıştı. (Ama hiç bir zaman 5 yılda bir yapılmadı.) Seçim yasası da anayasanın ruhuna uygun değiştirildi ve hazırlandı. Amaçlanan, az sayıda partinin parlamentoya girmesi ve tek bir partinin hükümet kurabilmesiydi. Bu nedenle part i l e rin seçime kat ı l m a s ı zorlaştıran ülke barajı ve yerel baraj getirildi. Ülke genelinde %10 oy alamayan parti, milletvekili çıkaramayacaktı. Öte yandan bir partinin seçime katılabilmesi için illerin en az yarısında örgütlenmesi gerekliydi. Oy vermeyenler 2.500 TL ceza ödeyecekti. Tercihli oy sistemi de getirildi, ama yalnızca 1991 seçimlerinde uygulandı ve 1995 de de kalktı. Televizyon ise seç i m l e rin en önemli aracı haline geldi. İlk kez kamu oy u yoklamaları da bu dönemde yapılmaya başladı. Vetolu seçim 24 Nisan 1983 de parti fa a l i ye t l e ri serbest bırakıldı. Siyasi ortamın hare ketlenmesiyle eski liderlerin adı gün- G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8 58

deme gelmeye başlayınca liderler yine Çanakkale ye zorunlu ikamete gönderi l d i l e r. Evren ve arkadaşları az sayıda partinin kurulmasından ya n ay d ı l a r. Önce 16 May ı s 1983 de aske ri yönetimin va risçisi olan Milliyetçi Demokrasi Pa rtisi kuruldu. ANAP ve Halkçı Pa rti ise kuruluş dilekçelerini 20 May ı s ta ve r d i l e r. Aynı tari h l e r d e k u rulan AP nin devamı DYP ile CHP nin devamı SODEP vetolar ve kuruluş kararlarının geç onaylanması nedeniyle seçime kat ı l a m a d ı l a r. E v ren, Yo z g at ko nuşmasında istikrar 2-3 part i y l e olur diyordu. Ama parti fa a l i ye t l e ri serbest bırakılınca peş peşe parti kuruldu. Evren bunun üzerine şimdi inadına parti kuru yorlar diye sitem etti. Çok parti kuru l- ması Evren i rahatsız ediyordu. MGK ya veto yetkisi verilmişti. Vetolar hem parti kurucuları hem de seçimde gösterilecek adaylar için çok sık kullanıldı. Kısa süre içinde p a rti kurucusu olmak isteyen 416 ve milletvekili adayı olmak isteyen 672 kişi veto edildi. Sonuçta darbe sonrası ilk seçimlere 3 partinin katılmasına izin ve ri l- di. Bunlar MDP, HP ve ANAP tı. Yapay siyasal partiler ve yap ay bir siyasal ortam kurulmuştu, ama uzun sürmeyecekti. Özal, ANAP ı, sağın liberal, milliyetçi ve dinci ke s i m- l e riyle sosyal demokrasinin bazı unsurlarını (4 eğilimi) birleştirdiğini iddia ederek kurmuştu. Özal, siya s e t e farklı bir üslup getirdi. Pro p agandasını pro fe s yonel re k- lam şirke t l e ri üstlendi ve siyasal reklam bir sektör oldu. Özal, seçim öncesinde ekonomik temaları işledi. Te l e- v i z yonda Necdet Calp la yaptığı Boğaziçi Köprüsü nün s atılması ko nusundaki tartışma hala belleklerdedir. Seçimler ya k l a ş ı r ken Evren, aske ri yönetimin halefini MDP olarak açıkladı. Seçimden önce yaptığı meydan ve tv konuşmalarında seçmene MDP yi açıkça adres gösterdi, Özal ı ise eleştirdi. Seçimler 6 Kasım 1983 de yapıldı ve katılım %92.3 oranında oldu. ANAP umulmadık bir başarı gösterdi ve %45.1 oy alarak 211 milletvekili çıkardı. HP %30.5 alarak 1965 seçimlerine g i d e rken CHP de siyasal yelpazedeki y e ri n i ortanın solu olarak belirledi. Bu nedenle CHP seçim öncesinde komünistlikle suçlanmış ortanın solu Moskova nın yolu diye sloganlar y a z ı l m ı ş t ı. 117 ve darbenin va risçisi olarak gösterilen MDP ise ancak %23.3 oy alarak 71 milletvekili çıkarab i l m i ş t i. Bir yıl sona 1984 de yapılan ye rel seçimler yap ay siyasal hayatın sonu oldu. Daha önce seçime alınmaya n SODEP ikinci, DYP ise üçüncü parti olmuştu. Eğer bu bir genel seçim olsaydı HP ve MDP barajı bile geçem eye c e k l e r d i. Solda yükselen SODEP, 1985 de HP ile birleşti. Böylece seçimlere alınmayan SODEP, SHP adını alarak parl a m e n t oya girmiş oldu. Aske ri yönetimin va ri s ç i s i MDP ise 1986 yılına gelindiğinde artık tüke n m i ş t i. Kendini feshetti. Pa rti üyesi milletve k i l l e rinden 21 i DY P ye geçti. Seçimlere katılmasına izin ve ri l m eye n DYP de artık parlamentodaydı. Daha ikinci genel seçim yapılmadan parlamentonun part i l e ri değişmişti. Bu arada Türkiye de hülle partisi adı ve rilen bir oluşum ya ş a n m aya başladı ve 1995 yılına kadar deva m etti. Yeni anayasa ile milletve k i l l e rinin parti değiştirm e l e ri yasaklanmıştı. Buna çözüm olarak hülle part i- si bulundu. Bir part i d e n ayrılan milletve k i l l e ri önce başka bir parti kuru yo r, sonra da o parti katılmak ist e d i k l e ri parti ile birleşiyo r- lardı. Böylece anayasa yasağı aşılmış oluyordu. İlk hülle p a rtisini SHP den ayrılan 20 milletvekili, DSP ye geçeb i l- mek için Halk Pa rtisi adıyla kurdu. Sonra fe s h e d i p D S P ye kat ı l d ı l a r. Her genel ve ye rel seçim öncesinde, seçim kanu nu n d a iktidardaki ANAP ın yararına değişiklikler yapıldı. 1984 yılındaki ilk değişiklikle, büyük partiler ile Meclis t e temsil edilen part i l e re bütçeden, her yıl ve her seçim ö n c e s i n d e, meclisteki sandalye sayısı ve aldığı oy oranında devletçe yardım yapılacağını hükme bağlanıyo r d u. Yarışmacı olduğu iddia edilen seçim sisteminde yine M e c l i s te temsil edilen ve dolayısıyla büyük part i l e re bir kez daha avantaj sağlanmış oldu ve büyük part i l e rin mali gücü daha da arttırılmış oluyo r d u. Özal, ikinci genel seçim öncesinde seçim çev re l e ri ile 59 G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8

de oynadı. Pa rtisine milletvekili çıkaracağını düşündüğü bazı ilçeleri il yaptı. Seçimler öncesinde seçim ya s a s ı n d a değişikliğe gidildi. Milletvekili sayısı 400 den 450 ye çıkarıldı. Seçmen yaşı 20 ye indiri l d i. S i yasi yasakların kaldırılması için 6 Eylül 1987 de halk oylaması yapıldı. ANAP ın hayır pro p agandası yaptığı oylamadan kıl payı, %50.1 evet çıktı. Ama bu ya s a k l a r ı n kalkmasına yetti. Evren 4 yıl kadar önce eskiye rağbet ols aydı bit pazarına nur yağardı demişti. Oysa 1987 de esk i ye rağbet oldu ve siyaset pazarına yasaklı liderler ya ğ d ı. Böylece Ecevit, Demirel, Erbakan ve Türkeş emanetçilerden emanetleri aldılar. Te l e v i z yonlu seçim Halk oylamasının hayır oy l a r ı Özal ı cesare t l e n d i rince iki ay sonra erken genel seçime gidildi. Seçimlerde ilk kez siyasal re k l a m k a m p a nyaları TRT nin her iki kanalında da yay ı n l a n m aya başladı. SHP bu seçimlerde hala anımsanan bir seçim reklamı kullandı: Sıkılan limon! Özal ın icraat ı n içinden programıyla başlayan tel ev i z yon kullanımı, seçimlerin temel aracı haline gelmişti. 29 Kasım 1987 de yapılan seçimlere 7 p a rti katıldı. Seçimler, Türkiye tarihinin en adaletsiz sonu ç l a r ı n ı verdi. ANAP %36.3 oy aldı ama 292 milletvekili çıkararak Meclis- te %65 lik bir çoğunluğa sahip oldu. SHP %24.8 oy oranıyla ikinci parti oldu ve 99 milletvekili çıkardı. DYP ise %19.1 oy oranıyla 59 milletvekili kazanarak üçüncü parti oldu. DSP %8.5, RP %7.2, MÇP %2.9 ve İDP %0.8 oy alarak barajı aşamadı. Yaklaşık %20 ye yakın oy değerlendirilmemiş oldu. Seçime katılan ilginç partilerden biri de Büyük Anadolu Pa rtisi ydi. Amblemi ise davulu delen jag u a r d ı. Özal ın kızı ve damadına hediye edilen jaguardan esinlenmişti. Özal ı eleştirmek için kuru l muştu. TV deki seçim pro p aganda ko nuşmaları boyunca da DY P ye oy verilmesini istemişti. İ t t i faklı seçim T ü r k i ye de 1990 lı yılların başında artık özel telev i z yo n l a r da kuru l muş ve seçimlere ağırlığını koy muştu. Özal ın o ğ l u nun kurduğu Star telev i z yo nu seçimler boy u n c a A NAP ı destekledi. 20 Ekim 1991 de yapılan seçimlere 6 p a rti katıldı. Ama 5 parti barajı aşabildi. Seçime kat ı l a n S o s yalist Pa rti %0.4 oy aldı. DYP %27 oyla 178 milletve k i- li çıkararak birinci parti oldu. ANAP %24 oyla 115 milletvekili çıkararak ikinci, SHP ise %20.8 oyla 88 milletve k i l i çıkararak üçüncü parti oldu. RP %16.9 oyla 62 milletve k i- li çıkarırken, DSP ise barajı çok az bir oyla aşarak (%10.8) ancak 7 milletvekili çıkarabilmişti. Sonunda 12 Eylül ün yasaklı liderleri Demirel, Ecevit, Erbakan ve Türkeş 11 yıl sonra tam k a d ro TBMM ye girm i ş l e r d i. MHP nin devamı olarak 1983 t e M u h a fazakar Pa rti kuru l muş, adını MÇP ye çevirmişti. 1983 seçimlerine vetolar nedeniyle kat ı l a m a d ı. 1987 seçimlerinde ise barajı aşamadı. Bu kez yine 1987 de barajı aşamayan RP, MÇP ve İDP ile ittifak yaptı. Seçimin asıl galibi de bu ittifak oldu. SHP ise seçimlerde 1 9 9 0 da kurulan HEP ile ittifa k yapmıştı. HEP kökenli milletve k i l- lerin ant içme sırasında Kürtçe konuşmaları ve anayasa baskısı altında yemin etmek zorunda kaldıklarını s ö y l e m e l e ri Meclis te ve kamuoyunda tepkiye yol açtı. Meclis sorunlu açılmıştı ama, seçimler sonrasında merkez sağ ve solu simgeleyen DYP ve SHP nin koalisyon kurması Türk i ye yi rahat l atmıştı. 1992 yılında Anayasa nın geçici maddesi yürürlükten kalkınca kap atılan partiler ye n i d e n açıldı. 17 Nisan 1993 de Özal ın beklenmedik ölümü siyaset dengelerini değiştirdi. Demirel, Özal ın ye ri n e cumhurbaşkanı seçildi. Tansu Çiller ise DYP nin genel başkanı oldu. Erdal İnönü de SHP genel başkanlığını bırakacağını açıkladı. Ye rine Murat Karayalçın SHP genel başkanı oldu. Cumhuriyet in 50. Hükümeti nin başbakanı ilk kez bir kadın oluyordu. Ama başbakan da yardımcısı da seçimden çıkmamışlardı. G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8 60

R e fahlı seçim 1995 seçimleri öncesinde anayasa ve yasal değişiklikler yapıldı. Seçimlerde kontenjan usulü, seçim çevresi barajı ve tercih sistemi kaldırıldı. Milletvekili sayısı ise 550 ye çıkarıldı. Seçimin başlangıç tarihinden itibaren kamuoyu a r a ş t ı rmalarının yayınlanması ve bir parti ile adayın lehinde veya aleyhinde yayın yapılması yasaklandı. Seçimlere 12 parti katıldı. Dinci sağ, yükselişini 1991 seçimlerinde hissettirmişti. 1995 seçimlerinden bir yıl önce 1994 deki yerel seçimlerde de Refah Partisi oylarını umulmadık bir şekilde artt ı rmış, seçimin galibi olmuştu. RP Erbakan ın başkanlığında özellikle düşük gelir gruplarına yönelik faaliyetinin m ey ve l e rini almakta gecikmedi. Aradan geçen süre d e RP nin oyları daha da arttı. Bu nedenle 1995 seçimlerinin galibi yine %21.4 oranında oy alan RP oldu ve 158 milletvekili kazandı. ANAP % 19.6 oranında oyla 132 milletvekili çıkararak ikinci ve % 19.2 oranında oy alan DYP ise 135 milletvekili çıkararak üçüncü parti oldu. DSP %14.6 oyla 76 m i l l e t vekili kazanırken, bu kez CHP barajı az bir oy l a aşarak (%10.7) 49 milletvekili çıkardı. HADEP %4.2, İP %0.2, MHP %8.2, Millet Partisi %%0.5, Yeni Demokrasi Hareketi %0.5, Yeniden Doğuş Partisi %0.3 ve Yeni Pa rti %0.1 oranında oy aldı. Değerlendiri l m eyen, ziya n olan oylar ise %15 e yakındı. 1995 seçimleri sonrasında ko a l i s yon hükümetleri kuruldu. Ama RP ile DYP nin yaptığı koalisyon sırasındaki uygulama ve gelişmeler siyasal sistemin temel değerleri konusunda ciddi bir gerilim yaratmaya başladı. Siyasal İslam bir değer olarak meşru l a ş t ı r ı l m aya çalışılınca ordunun örtülü müdahalesi olarak nitelendirilen 28 Şubat s ü reci yaşandı. Ardından RP laiklik karşıtı ey l e m l e ri n odak noktası haline geldiği gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi tarafından kap atıldı. RP li milletve k i l l e ri, belediye başkanları ve üyelerin büyük bir bölümü daha önce kurulmuş olan Fazilet Partisi ne geçti. 1 9 8 2 de seçim yasası da a n ayasanın ruhuna uygun olarak hazırlandı. Amaçlanan, az sayıda partinin par l a m e n t oya gi rmesi ve tek partinin hükümet k u r abilmesiydi. Böylece y e rel baraj ve ülke barajı getir i l d i. M i l l i yetçi seçim AnaSol-D Hükümetinin gensoru ile düşürülmesinden sonra hükümet arayışları başladı. Sonrasında Ecev i t i n azınlık hükümeti ülkeyi seçimlere götürmesi için desteklendi. PKK terör örgütüne ve onun başı teröri s t Öcalan a yönelik kararlı takip sonuç ve rmekte gecikmedi. Öcalan yakalanarak Türkiye ye getirildi. Milliyetçiliğin yükseldiği bir dönemde MHP bundan en çok yararlanan parti oldu. Türkeş in ölümü ile dağılacağı düşünülen MHP, olaylı ko n g re l e rin ardından Dev l e t Bahçeli yi kendisine genel başkan seçti. Bahçeli, genel başkan seçildiğinde kamu oyunda pek tanınmıyo r d u. Ama örgütçülüğü sayesinde partiyi kısa sürede toparlayarak seçimlere taşıdı. Tahmin edilmeyen bir şekilde seçimlerden ikinci parti olarak çıktı. 18 Nisan 1999 da yap ı l a n son genel seçime 20 part i k atıldı. Beş parti barajı geç ebildi. MHP sürp riz yap ı p ikinci parti oldu. DSP biri n- ci parti olarak çıkarke n, C u m h u ri yet le yaşıt CHP baraja takılarak parlamentoya gire m e d i. Seçmene 1983 ten itibaren, seçimlerde, adeta iki farklı siyasal seçenek sunuldu. Bu seçeneklerden ilki, istikrarı öne çıkaran, güçlü yürütmeye daya n a n, barajlı bir seçimden çıkmış etnik ve dini sorunları seçim sistemi ile aşmaya çalışan bir meclisti. İkincisi ise, seçimde adaletin öne çıktığı, küçük part i l e rin de temsil edildiği ve hiç bir partinin tek başına iktidara gelem eyeceği biçimde oyların dağılmış olduğu, istikrarsız, ko a l i s yonlarla yönetilen bir rejimdi. Seçmen adeta adalet ve istikrar arasında tercih yap m aya zorlandı. Ama 12 Eylülcülerin arzuladığı 3 partili sistem tutmadı. Türlü engellere rağmen parti sayısı azalmadı. Son seçimlere 20 parti katıldı ki, bu Türkiye tari h i n i n en kalabalık partili seçimleriydi. Gelinen yer çok partili ve kutuplu bir nokta oldu. Yard. Doç. Dr. Mehmet Ö. Alkan.. S.B.F. Uluslararas liflkiler Bölümü, Siyasi Tarih Ana Bilim Dal Ö retim Üyesi 61 G ö r ü ş : M a y ı s 1 9 9 8