Fish Fauna and Fisheries in Lake Eğirdir: Changes from 1950s, When Pikeperch (Sander lucioperca (Linnaeus, 1758)) was Introduced to Today

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI: SUDAK BALIĞININ (Sander lucioperca (Linnaeus, 1758)) AŞILANDIĞI 1950 Lİ YILLARDAN GÜNÜMÜZE DEĞİŞİMLER İsmet BALIK 1* Hıdır ÇUBUK 2 Remziye ÖZKÖK 2 Rahmi UYSAL 2 1 Akdeniz Su Ürünleri Araştırma Üretim ve Eğitim Enstitüsü, P.K. 190 ANTALYA 2 Eğirdir Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü, 32500 Eğirdir,-ISPARTA ÖZET: Bu çalışmada, Eğirdir Gölü ndeki balık faunası, av kompo-zisyonu ve av gücü araştırılmıştır. Elde edilen sonuçlar, 1950 li yıllardan günümüze Eğirdir Gölü nde yapılmış çalışmaların sonuçlarıyla karşılaştırılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, Eğirdir Gölü ndeki balık faunası, ticari avın tür kompozisyonu ve av gücü 1950 li yıllardan beri önemli ölçüde değişmiştir. Yaklaşık 50 yıl önce bildirildiği gibi, bu çalışmada da Eğirdir Gölü nde 10 balık türü (9 tür ve 1 alttür) tespit edilmiştir. Ancak, bu türlerin bir çoğu 1950 li yıllarda bildirilen türlerden farklıdır. Son 50 yıl içerisinde balık faunasındaki değişimlere bağlı olarak av kompozisyonunun da değiştiği belirlenmiştir. Bu süreç içerisinde, av gücü de önemli dalgalanmalar göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Eğirdir Gölü, sudak balığı, balık faunası, av kompozisyonu, av gücü. ABSTRACT: Fish Fauna and Fisheries in Lake Eğirdir: Changes from 1950s, When Pikeperch (Sander lucioperca (Linnaeus, 1758)) was Introduced to Today In this study; fish fauna, catch composition and fishing effort in Lake Eğirdir were investigated. The results of this study were compared with the results of prior to studies conducted in Lake Eğirdir since 1950s. According to the results of the study, fish fauna, species composition of commercial catch and fishing effort in Lake Eğirdir have importantly changed since 1950s. Ten fish species (9 species and 1 subspecies) were identified during this study as reported about 50 years ago. But, most of them are different from reported fish species in 1950s. It was determined that catch composition also changed depending on fish fauna in the last 50 years. In addition, fishing effort considerably fluctuated from 1950s to the beginning of 2000s. Keywords: Lake Eğirdir, pikeperch, fish fauna, catch composition, fishing effort. 105

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI BALIK, ÇUBUK, ÖZKÖK, UYSAL 1. GİRİŞ Eğirdir Gölü, 1950 li yıllara kadar 10 balık türünün yaşadığı bildirilen (Akşiray, 1961) ülkemizdeki ikinci en büyük tatlı su gölüdür. Aynı zamanda, ekonomik değeri olmayan balık türlerinin değerlendirilmesi amacıyla 1955 yılında sudak balığının (Sander lucioperca (Linnaeus, 1758)) ilk aşılandığı iki gölden de birisidir. Aşılandıktan sonra 5 yıl içerisinde adaptasyonunu tamamlayan sudak balıkları hızla çoğalarak 1960 yılından itibaren avlanabilecek düzeye ulaşmışlardır. Populasyonların dengelenmesi sonucu, gölün doğal balıklarının da kondisyonları düzelmiştir (Akşiray, 1961). Ancak, daha sonraki yıllarda bazı türlerin populasyonları hızla azalmış ve nesilleri tükenmiştir. Nesillerini sürdürebilen sazan (Cyprinus carpio Linnaeus, 1758) ve eğrez (Vimba vimba (Linnaeus, 1758)) populasyonları da oldukça azalmıştır (Ekmekçi ve Erk akan, 1997). Yetersiz beslenme nedeniyle sudak populasyonunda da büyüme giderek yavaşlamıştır (Erk akan ve Bayrak, 1992). Balık populasyonlarında bu gelişmeler olurken, plague hastalığı nedeniyle kitlesel ölümler görülen tatlı su istakozunun avcılığı da 1986 yılında süresiz olarak yasaklanmıştır. Balıkçılık faaliyetlerinin iyice yavaşladığı dolayısıyla üretimin düştüğü bu dönemde Eğirdir Gölü ne önce (1990 lı yılların başları) gümüşi havuz balığı [Carassius gibelio (Bloch, 1782)] (Balık ve Çubuk, 1998-1999), sonra da (1996-1997 yılları kış aylarında) kadife balığı [Tinca tinca (Linnaeus, 1758)] (Balık ve ark., 1997) aşılanmıştır. Bu türlerden, gümüşi havuz balığı ortama kısa sürede adapte olarak hızla çoğalırken, kadife balığında aynı gelişme görülmemiştir. Adaptasyon sorunu görülmeyen gümüşi havuz balığının 1997 yılından itibaren Eğirdir Gölü nde ticari avcılığı yapılmaya başlanmıştır (Balık ve Çubuk, 1998-1999). Yaklaşık 13 yıl süren tatlısu istakozu av yasağı da 1990 lı yılların ikinci yarısında görülen artış üzerine 1999 yılında kaldırılmıştır. Son yıllarda meydana gelen bu gelişmelerin, Eğirdir Gölü ndeki balık faunası, ticari avcılığın tür kompozisyonu ve av gücü üzerine etkilerini araştırmak amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar, sudak balığının aşılandığı 1950 li yıllardan günümüze kadar geçen süreç içerisinde yapılan benzer çalışmalarda elde edilen sonuçlar ile karşılaştırılmıştır. 2. MATERYAL VE METOT Eğirdir Gölü; Isparta nın Eğirdir, Gelendost, Yalvaç ve Senirkent ilçeleri sınırları içerisinde yer alan tektonik bir çöküntü gölüdür (Lahn, 1948). Yaklaşık 46000 ha yüzey alanına sahip olan bu göl, 2.6 km genişliğindeki bir boğazla Eğirdir ve Hoyran olmak üzere iki ana bölüme ayrılmaktadır. Kuzey-güney doğrultusunda uzanan gölün toplam uzunluğu 48 km, en geniş yeri ise 16 km dir. Ortalama derinliği 8-9 m kadar olan Eğirdir Gölü nün deniz seviyesinden yüksekliği 918 m civarındadır. Eğirdir Gölü nün en önemli su girdisini; yağmur ve kar suları, göle akan küçük dereler, göl çevresindeki ve göl 106

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA tabanındaki kaynak suları sağlamaktadır. Su giderini ise; Kovada Kanalına verilen su, DSİ nin pompalarıyla çekilen su, başta Eğirdir İlçe ve Isparta İl merkezi olmak üzere göl çevresindeki yerleşim yerlerine alınan şebeke suyu, düdenler vasıtasıyla meydana gelen kayıplar ve buharlaşma oluşturmaktadır. Göldeki balık faunasını belirlemek amacıyla, gölün dört farklı bölgesinden (Şekil 1) göz açıklıkları (gergin haldeki ağ gözünde karşılıklı iki düğüm arası) 36 ile 140 mm arasında değişen uzatma ağları ve elektroşok ile avcılık yapılmıştır. Balık ve Ustaoğlu (1984), Geldiay ve Balık (1988) den yararlanılarak yakalanan örneklerin ve sudak balıklarının midelerinden çıkarılan henüz sindirilmemiş balıkların tür tespitleri yapılmıştır. Av kompozisyonunu belirlemek amacıyla, balık avcılığının serbest olduğu 15 Haziran 2001-15 Mart 2002 tarihleri arasında (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2000) balıkçılar tarafından avlanan balık türlerinin miktarları tespit edilmiştir. Sudak ve sazan av miktarlarının belirlenmesinde avlanan balıkları satın alan kooperatif ve şirketlerin kayıtlarından yararlanılmıştır. Gümüşi havuz balığı av miktarını belirlemek için ise, balıkçılar arasında örneklemeler yapılmıştır. Tatlı su istakozu av miktarının belirlenmesinde de, avcılığın serbest olduğu 15 Haziran-24 Aralık 2001 tarihleri arasında (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2000) yakalanan istakozları satın alan kooperatif ve şirket kayıtlarından yararlanılmıştır. Tekne sayısını, teknelerin bazı yapısal ve teknik özelliklerini belirlemek amacıyla balıkçı barınaklarında incelemeler yapılmıştır. Av araçlarının miktarları da, balıkçılar arasında yapılan örneklemeler yoluyla belirlenmiştir. Şekil 1. Eğirdir Gölü ve örnekleme sahaları. 107

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI BALIK, ÇUBUK, ÖZKÖK, UYSAL 3. BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1. Balık faunası Eğirdir Gölü nde, 6 familyaya ait 9 tür ve 1 alttür balık ile 1 tatlı su istakozu türünün yaşadığı tespit edilmiştir. Bu balık türleri ve tatlı su istakozunun taksonomik basamakları aşağıda verilmiştir. Phylum : CHORDATA Subphylum : VERTEBRATA Classis : TELEOSTEI Superordo : OSTARIOPHYSI Ordo : CYPRINIFORMES Familia : CYPRINIDAE : [1] Cyprinus carpio Linnaeus, 1758 (Sazan) : [2] Vimba vimba (Linnaeus, 1758) (Eğrez) : [3] Carassius gibelio (Bloch, 1782) (Gümüşi havuz balığı) : [4] Chalcalburnus chalcoides (Tatlı su kolyozu) (Güldenstädt, 1772) : [5] Tinca tinca (Linnaeus, 1758) (Kadife balığı) Familia : COBITIDAE : [6] Seminemacheilus lendlii (Hankó, 1924) (Çöpçü balığı) Superordo : ACANTHOPTERYGII Ordo : CYPRINODONTIFORMES Familia : CYPRINODONTIDAE [7] Aphanius anatoliae anatoliae (Dişli sazancık) (Leidenfrost, 912) Familia : POECILIDAE [8] Gambusia affinis (Baird ve Girard, 1853) (Sivrisinek balığı) Ordo : PERCIFORMES Familia : PERCIDAE : [9] Sander lucioperca (Linnaeus, 1758) (Sudak) Familia : GOBIIDAE : [10] Knipowitschia caucasica (Berg, 1916) (Küçük kayabalığı) Phylum : ARTHROPODA Classis : CRUSTACEA Ordo : DECAPODA Familia : ASTACIDAE : Astacus leptodactylus Escholtz, 1823 (Tatlı su istakozu) Eğirdir Gölü nde tespit edilen sazan, sudak, gümüşi havuz balığı, eğrez, kadife balığı ve tatlı su kolyozu insan gıdası olarak değişik oranlarda önem arz eden balık türleridir. Bu balık türlerinden sazan ve eğrez in, sudak balığının aşılandığı 1950 li yıllarda da Eğirdir 108

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Gölü nde yaşadıkları bilinmektedir (Akşiray, 1961). Daha öncede ifade edildiği gibi sudak balığı 1955 (Akşiray, 1961), gümüşi havuz balığı 1990 lı yılların başları (Balık ve Çubuk, 1998-1999), kadife balığı da 1996-1997 yılları kış aylarında (Balık ve ark., 1997) bu göle aşılanmıştır. Tatlı su kolyozu ise Eğirdir Gölü için yeni bir türdür. İnsan gıdası olarak önem taşımadıkları için ticari avcılığı yapılmayan çöpçü balığı, dişli sazancık, küçük kayabalığı ve sivrisinek balığı türleri ise özellikle göldeki sudak balıklarına besin oluşturmaları ve tür çeşitliliği bakımından önemlidirler. Bu balık türlerinden dişli sazancık ve çöpçü balığı türlerinin Akşiray (1961) de Aphanius chantrei ve Nemacheilus angorae olarak bildirilen balıklar ile aynı türler olabilecekleri gibi sonradan aşılanmış farklı türler de olabilirler. Sivrisinek balığı ise, 1950 li yıllarda Eğirdir Gölü nde yaşadığı bildirilen balık türleri arasında bulunmamaktadır (Akşiray, 1961). Bu balık türü, Campbell (1992) e göre Eğirdir Gölü ne 1950 veya 1960 lı yıllarda aşılanmıştır. Küçük kayabalığı da Eğirdir Gölü için yeni bir türdür. Van Neer ve ark. (1999) na göre, bu balık türü Trakya Bölgesi nde bulunan Edirne-İpsala daki üretim havuzlarından muhtemelen istemdışı olarak sazan balıkları ile birlikte Eğirdir Gölü ne de aşılanmıştır. Akşiray (1961) de, 1950 li yıllarda Eğirdir Gölü nde yaşadığı bildirilen balık türlerinden Schizothorax prophylax (Pietschmann, 1933), Capoeta pestai (Pietschmann, 1933) (=Varicorhinus pestai), Crossocheilus klatti (Kosswig, 1950) (=Tylognathus klatti), Cobitis taenia taenia (Linnaeus, 1758) (=Cobitis taenia), Pseudophoxinus egridiri (Karamann, 1972) (=Pararhodeus niger) ve Pseudophoxinus handlirschi (Pietschmann, 1933) (=Aconthorutilus handlirschi) ye bu çalışmada rastlanmamıştır. Campbell (1992) tarafından 1980 li yılların sonlarında yapılan bir çalışmada da P. egridiri ve C. taenia türlerinin Eğirdir Gölü ne akan bazı derelerde ve göl ile bağlantısı olan bazı kanallarda yaşadıkları bildirilmektedir. Ayrıca, aynı çalışmada C. taenia nın Eğirdir Gölü ndeki sudakların besin kompozisyonunda da yer aldığı tespit edilmiştir. Bu iki tür, Eğirdir Gölü ne akan derelerde ve göl ile bağlantısı bulunan kanallarda günümüzde de yaşadıkları halde bu çalışmada örneklenememiş de olabilir. Tatlı su istakozunun ise, Eğirdir Gölü nün doğal canlı türlerinden mi yoksa sonradan mı aşılandığı kesin olarak bilinmemektedir. Sarıhan (1970) de, Eğirdir Gölü balıkçılarının sudak balığı aşılandıktan 5-6 yıl sonra bu canlının Eğirdir Gölü nde yoğun olarak görülmeye başladığını anlattıklarından bahsedilmektedir. Aynı çalışmada, tatlı su istakozunun muhtemelen sudak balığı aşılanmadan önce de Eğirdir Gölü nde bulunduğu, sudak balığının aşılanmasından sonra balık faunasındaki değişikliğe bağlı olarak bu gölde hızla artmış olabileceği ifade edilmektedir. 3.2. Av Kompozisyonu Balık avcılığının serbest olduğu 15 Haziran 2001-15 Mart 2002 tarihleri arasında Eğirdir Gölü nden toplam 1315.6 ton balık avlandığı tespit edilmiştir. Şekil 2 de görüldüğü gibi, bu miktarın %91.6 sı gümüşi havuz balığı, %4.6 sı sazan, %3.8 i de sudak tır. Ekonomik oldukları halde yeterli stokları bulunmadığı için ticari avcılıkta hedef tür olmayan eğrez, kadife balığı ve tatlı su kolyozu türlerinin de azda olsa diğer türlerin avcılığında kullanılan ağlarda yakalandıkları tespit edilmiştir. Ancak, bu türlerden eğrez av miktarının 0.5 ton civarında olduğu tahmin edilirken, kadife balığı ve tatlı su kolyozu av miktarlarının çok daha düşük oldukları gözlenmiştir. 109

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI BALIK, ÇUBUK, ÖZKÖK, UYSAL Şekil 2. Av kompozisyonu. Sudak balığının aşılandığı 1950 li yılların ortalarından günümüze kadar geçen süreç içerisinde, Eğirdir Gölü nden avlanan balıkların tür kompozisyonu yıllar itibariyle Şekil 3 de görülmektedir. Şekil 3. Eğirdir Gölü nden, 1950 li yılların sonlarından günümüze kadar avlanan balıkların tür kompozisyonu. Eğirdir Gölü nden elde edilen balık üretimiyle ilgili eski kayıtlar incelendiğinde, 1948-1956 yılları arasında yaklaşık 500 ton/yıl sazan ve 80 ton/yıl diğer türler avlandığı anlaşılmaktadır (Akşiray, 1961). Bu miktarlara göre, toplam üretimin %86 sını sazan, %14 ünü diğer türler oluşturmuştur. Bu gölden, 1958-1961 yılları arasında da yaklaşık 850 110

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA ton/yıl balık avlandığı bildirilmektedir (Sarıhan, 1970). Bu miktarın da %58.8 ini sazan balıkları oluştururken %20.6, %17.6 ve %2.9 unu sırasıyla kavinne, siraz ve eğrez oluşturmuştur. Sudak balığının aşılandığı 1950 li yıllar için bildirilen av kompozisyonundan, o dönem için Beyşehir Gölü nde yaşadığı bildirilen 10 balık türünden 4 ünün (sazan, kavinne, siraz ve eğrez) avcılığının yapıldığı anlaşılmaktadır. Av kompozisyonunda, 1960 lı yılların başına gelindiğinde kavinne balığı yer almamaktadır. Daha önceki yıllar için 150 ton/yıl olarak bildirilen siraz üretimi de 1960 lı yılların başında 40 ton/yıl a düşmüştür. Eğrez av miktarında ise, önemli bir değişikliğin olmadığı anlaşılmaktadır. Bir kaç yıl sonra ise (1965-1967), siraz balığı üretiminin iyice azaldığı (3 ton/yıl) görülmektedir. Eğrez üretimi ise, 1950 li yıllardan 1962-1964 dönemine kadar önemli bir değişiklik göstermez iken, 1965-1967 döneminde 25 ton/yıl dan 6 ton/yıl a düşmüştür. Bu üretim değerlerinden, sudak balığı aşılandıktan bir kaç yıl sonra önce kavinne, daha sonra da siraz populasyonunun hızla azaldığı anlaşılmaktadır. Bu iki türün bol miktarda bulundukları dönemlerde, sudak balıklarının yem olarak eğrez balıklarını fazla tercih etmedikleri, ancak kavinne ve siraz populasyonlarının azalmasıyla eğrez balıklarıyla da beslenmeye başladıkları anlaşılmaktadır. Balık populasyonlarındaki değişimler ayrı ayrı ele alındığında, Beyşehir Gölü için endemik bir tür olan kavinne balığının sudak balığının aşılanmasından en fazla etkilenen tür olduğu anlaşılmaktadır. Eski kayıtlarda, bu türün Eğirdir Gölü nde bol miktarda bulunduğu ve halkın başlıca besin kaynağını oluşturduğu bildirilmektedir (Özen ve Timur, 1999). Anadolu ya özgü bir tür olan ve ilk defa Pietschmann (1933) tarafından Eğirdir Gölü nde tespit edilen kavinne balığının, sudak balığı aşılandıktan sonra bir kaç yıl içerisinde Eğirdir Gölü ndeki nesli tükenmiştir (Geldiay ve Balık, 1988). Küçük ve İkiz (2004) de de, bu türün artık Eğirdir Gölü nde yaşamadığı, ancak Bağıllı Köyü (Eğirdir) yakınlarında akarsuyun yavaş akan kesimlerinde yayılış gösterdiği ifade edilmektedir. Sudak balığının aşılanmasından en fazla etkilenen ikinci balık türü ise siraz olmuştur. Bu balık türü de, 1960 lı yılların ortalarına doğru iyice azalmış ve bir süre sonra da muhtemelen göldeki nesli tükenmiştir. Çünkü, bu balık türü 1960 lı yılların sonlarından itibaren av kompozisyonunda hiç yer almadığı gibi aradan geçen yaklaşık 35 yıllık süre içerisinde yapılan araştırmalarda da bu balık türünün Eğirdir Gölü ndeki varlığından hiç bahsedilmemiştir. Eğrez ise, 1981 yılından sonra av kompozisyonunda yer almasa da günümüze kadar neslini devam ettirebilmiştir. Eğirdir Gölü nden avlanan sazan balığı miktarı 1940 lı yılların sonlarından 1960 lı yılların başlarına kadar 500-600 ton/yıl civarında değişmekte iken, 1976 yılında 100 ton/yıl a kadar düşmüştür. Bu balık türünün yıllık av miktarı 1978-1984 yılları arasında 100 ton/yıl ın üzerinde olmasına rağmen, 1990 yılında 35 ton/yıl, 2001-2002 av sezonunda da 60.3 ton/yıl olarak tespit edilmiştir. Av miktarlarındaki değişimlerden, sudak balığının aşılandığı ve mevcut stoktan yeterince yararlanılmadığı bildirilen 1950 li yıllara göre sazan üretiminin yaklaşık %90 oranında azaldığı anlaşılmaktadır. Akşiray (1961) e göre, Eğirdir Gölü ndeki sudak balığı avcılığı ilk olarak 1959-1960 yıllarında başlamıştır. İlk yıllardaki üretimin yaklaşık 40 ton/yıl olduğu bildirilmektedir. Bu türün av miktarı, 1962-1964 dönemi için ortalama 100 ton/yıl dır (Sarıhan, 1970). Eğirdir Gölü ndeki sudak balığı üretimi 1979 yılına kadar (482 ton/yıl) sürekli artmıştır. Daha sonraki yıllarda bazı dalgalanmalar görülmekle birlikte düşüş başlamış, 1990 yılında 110 ton/yıl a, 2001 yılında da 50.2 ton/yıl a düşmüştür. Bu türün toplam av içerisindeki payı ise 1960 lı yılların ilk yarısında %15 civarında iken, bu oran 1970 li yıllarda %70 lere çıkmıştır. Bu çalışmada ise %3.8 olarak tespit edilmiştir. Bu çalışmada tespit edilen oran 111

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI BALIK, ÇUBUK, ÖZKÖK, UYSAL üzerinde, sudak üretimindeki azalmanın yanısıra gümüşi havuz balığı üretimindeki artışın da etkisi büyüktür. Sudak balığından sonra Eğirdir Gölü ne aşılanan bir diğer ekonomik balık türü olan gümüşi havuz balığı da ilk olarak 1996-1997 yıllarında gölün Hoyran, Boyalı ve Soğula avlak sahalarında avlanmaya başlamıştır (Kesici ve ark., 1999). Eğirdir Gölü ne kolayca adapte olan bu tür hızla çoğalarak 1990 lı yılların sonlarından itibaren de av kompozisyonunda baskın tür haline gelmiştir. Bu çalışmanın yapıldığı dönem içerisinde de, 2001-2002 yılı av dönemi üretiminin 1205.1 ton olduğu saptanmıştır. Ancak, bu miktarın 145 ton unun tatlı su istakozu avcılığında yem olarak kullanılmak amacıyla avlandığı belirlenmiştir. Eğirdir Gölü nün en önemli su ürünlerinden olan tatlı su istakozu üretiminin 15 Haziran- 24 Aralık 2001 av dönemi için 602.6 ton olduğu saptanmıştır. Bu gölde yapılan tatlısu istakozu avcılığını iki farklı periyot halinde değerlendirebliriz. Bu periyotlardan ilki, istakoz avcılığının başladığı 1960 lardan plague hastalığı nedeniyle kitle halinde ölümlerin görüldüğü ve istakoz avcılığının süresiz olarak yasaklandığı 1986 yılına kadar olan dönemdir. Akşiray (1977) de ifade edilen bilgilere göre, Eğirdir Gölü ndeki istakoz avcılığı 1960 lı yılların sonlarında başlamıştır. O yıllarda, yaklaşık 3000 ton/yıl olan Türkiye nin tatlı su istakozu üretiminin 3/4 ünün Eğirdir Gölü nden avlandığı bildirilmektedir. Bu bilgilerden, Eğirdir Gölü nden 1960 lı yılların sonlarında yaklaşık 2000 ton/yıl tatlı su istakozu avlandığı anlaşılmaktadır. Ülkemizden, 1980 li yılların başında ihraç edilen tatlı su istakozunun yaklaşık %40 ı Eğirdir Gölü nden avlanmıştır (Kesici ve ark., 1997). Ancak, Şekil 4 de de görüldüğü gibi, plague hastalığının ilk görüldüğü 1985 yılında Eğirdir Gölü nden 1145 ton/yıl tatlı su istakozu avlanırken, bu miktar kitlesel ölümlerin görüldüğü 1986 yılında 12 ton/yıl a düşmüştür (Bayrak ve ark., 1991). İkinci periyot ise, yaklaşık 13 yıl süren istakoz av yasağının kaldırıldığı 1999 yılından sonraki dönemdir. İstakoz av yasağının kaldırıldığı 1999 yılındaki üretim 128 ton dur. Bu miktar 2000 yılında 358 ton/yıl olmuştur (Bolat, 2004). Bu çalışmada tespit edilen yıllık tatlı su istakozu av miktarı, hastalık öncesinde elde edilen av miktarlarıyla karşılaştırıldığı zaman, Eğirdir Gölü ndeki tatlı su istakozu stokunda çok önemli bir artışın olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca, bu araştırmanın yapıldığı dönemde, gölün sadece Eğirdir bölümünde istakoz avcılığı yapılmıştır. Gölün Hoyran bölümünde de, muhtemelen önümüzdeki yıllarda görülecek stok artışı sonucu istakoz avcılığının başlamasıyla üretim miktarı daha da artacaktır. Şekil 4. Eğirdir Gölü nden, 1976-1986 ve 1999-2001 periyotlarında avlanan tatlı su istakozu miktarları 112

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Şekil 5. Büyüklüklerine göre balıkçı teknelerinin dağılımı. Şekil 6. Materyallerine göre balıkçı teknelerinin dağılımı. 4. AV GÜCÜ 4.1 Balıkçı tekneleri Bu çalışmada, 2001 yılında yapılan ticari avcılıkta toplam 425 balıkçı teknesinin kullanıldığı belirlenmiştir. Boyları 4 ile 8 m arasında değişen (Şekil 5) bu teknelerin 413 ü motorlu, 12 si motorsuzdur. Motorlu teknelerin motor güçleri 4 ile 22 HP arasında değişmektedir. Kesici ve ark. (1997) tarafından 1990 lı yılların ortalarında yapılan bir araştırmada, Eğirdir Gölü nde kullanılan teknelerin çoğunluğunun ahşap olduğu bildirilirken günümüzde kullanılan teknelerin büyük çoğunluğunun sac ya da ahşap üzeri fiberglas kaplama oldukları tespit edilmiştir (Şekil 6). Eğirdir Gölü ndeki balıkçı tekneleri 1994 yılından itibaren fiberglas ile kaplanmaya başlanmış (Kesici ve ark., 1997), bu uygulama giderek de yaygınlaşmıştır. Balıkçı teknelerinin 324 ü gölün Eğirdir, 101 i Hoyran kısmında avcılık yapmaktadır. Gölün Eğirdir bölümündeki teknelerin 293 ü hem balık hem de istakoz avcılığı yaparken, 31 i sadece balık avcılığı yapmaktadır. Hoyran bölümünde ise, tatlı su istakozu avcılığı yapan balıkçı teknesinin bulunmadığı saptanmıştır. İstakoz avcılığı yapan teknelerin büyük bir çoğunluğunun, istakoz avcılığının serbest olduğu dönem içerisinde balık avcılığı yapmadıkları tespit edilmiştir. Son 50 yılda yapılan araştırmalar incelendiğinde, Eğirdir Gölü ndeki av gücünün hem miktarında hem de avlama kabiliyetinde önemli değişikliklerin olduğu anlaşılmaktadır. Numann (1958), sudak balığının aşılandığı ilk yıllarda Eğirdir Gölü nde 5 mültezim veya mültezim grubunun avcılık yaptığını bildirmektedir. Aynı çalışmada, gölün Hoyran kısmında Kazaklarla çalışan mültezimlerin manyat ile nispeten iyi avcılık yaptıkları, gölün Eğirdir kısmındaki avcıların ise daha az faal oldukları belirtilmektedir. Ayrıca, gölün büyüklüğüne göre av gücünün yetersiz olduğu da vurgulanmaktadır. Isparta Su Ürünleri 113

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI BALIK, ÇUBUK, ÖZKÖK, UYSAL Bölge Müdürlüğü (1984) tarafından 1981-1982 yıllarında yapılan çalışmada ise Eğirdir Gölü nde 1623 balıkçı teknesi ile avcılık yapıldığı bildirilirken, bu sayı 1993 yılında 50-60 civarına düşmüştür (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 1994). Son yıllarda, gerek gümüşi havuz balığı avcılığının başlaması gerekse tatlı su istakozu stokundaki artışa bağlı olarak 13 yıldır uygulanan av yasağının kaldırılmasıyla göl çevresinde balıkçılığa olan talep hızla artmıştır. Eğirdir Gölü ndeki aktif balıkçı teknesi sayısı 1999 yılı için 115 olarak bildirilirken (Bolat, 2004), bu sayı 2001 yılında 425 e, 2002 yılında da 510 a (Bolat, 2004) yükselmiştir (Şekil 7). Şekil 7. Tekne sayısının yıllara göre 4.2 Av araçları Eğirdir Gölü nde; balık avcılığında uzatma ağları, tatlı su istakozu avcılığında da pinterler kullanılmaktadır. Balık türlerinden gümüşi havuz balığı ve sazan avcılığı genellikle fanyalı ağlar ile yapılmaktadır. Gümüşi havuz balığı avcılığında fanyalı ağların yanısıra azda olsa galsama ağları da kullanılmaktadır. Sazan avcılığında kullanılan ağların göz açıklıkları 120-200 mm arasında değişirken, gümüşi havuz balığı avcılığında kullanılan ağların göz açıklıkları 80-120 mm arasında değişmektedir. Sudak balığı avcılığında ise daha çok göz açıklıkları 36-80 mm arasında değişen galsama ağları kullanılmaktadır. Eğirdir Gölü ndeki balık avcılığında, her birinin uzunluğu 100 m olan 6648 galsama ağı ve fanyalı ağ kullanıldığı saptanmıştır. Şekil 8 de de gösterildiği gibi, 1980 ve 1983 yıllarında kullanılan ağ sayısı sırasıyla 3436 ve 3700 dür. Aynı gölde, 1993 yılında ise toplam 1179 galsama ağının, 680 de fanyalı ağın kullanıldığı bildirilmektedir (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 1994). Bu araştırmanın yapıldığı dönemdeki galsama ağı sayısı (2957) 1993 yılı için bildirilen sayıdan 2.5 kat, fanyalı ağ sayısı da (3691) 5.4 kat daha fazladır. Özellikle fanyalı ağ sayısındaki artış, sonradan aşılanan gümüşi havuz balığı avcılığında yaygın olarak fanyalı ağların kullanılmasından kaynaklanmaktadır. 114

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Şekil 8. Balık avcılığında kullanılan uzatma ağlarının yıllara göre dağılımı. Uzatma ağları dışında, sudak balığı avcılığında paraketa takımları, sazan balığı avlamak için de zaman zaman ığrıp ağı ve zıpkın kullanılmaktadır. Balıkçılarla yapılan görüşmelerde, sudak balığı avcılığında kullanılan çok az sayıda paraketa takımının bulunduğu, bu takımların da nadiren kullanıldığı anlaşılmıştır. Oysa, 1980 yılında 537, 1983 yılında da 480 paraketa takımının kullanıldığı bildirilmektedir (Şekil 9). Bu sayı, 1993 yılında 29 a düşmüştür (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 1994). Günümüzde, ığrıp ve zıpkın ile avcılık yasak olduğu için (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2000) bu av araçlarının miktarları tespit edilememiştir. Ancak, son yıllarda özellikle sazan populasyonundaki azalmaya bağlı olarak artık kaçak da olsa avcılıkta ığrıp ağının kullanılmadığı kanaatindeyiz. Ancak, Şekil 10 da da görüldüğü gibi Eğirdir Gölü nde kullanılan ığrıp sayısının 1980, 1983 ve 1993 yıllarında sırasıyla 84, 80 ve 2 olduğu bildirilmektedir (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 1994). Bu sayılardan, 1990 lı yıllara kadar Eğirdir Gölü ndeki balık avcılığında ığrıp ağının da yoğun olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Zıpkın kullanımı ise, özellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde oldukça yaygındır. Balıkçılık yönetiminde, av gücündeki sayısal değişimlerin yanısıra av gücünün avlama kabiliyetindeki değişimlerinde mutlaka göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Ancak, ülkemizdeki uygulamalarda bu tür gelişmelerin yeterince önemsendiğini söyleyemeyiz. Örneğin, özellikle iç sulardaki avcılıkta 1990 lı yılların başına kadar multifilament uzatma ağları kullanılmakta iken günümüzde kullanılan uzatma ağlarının tamamı monofilament yani misinadır. Bu iki ağ tipinin av verimleri, değişik balık türlerinin avcılığında önemli farklılık göstermektedir. Kuşat (1996) tarafından Eğirdir Gölü nde yapılan bir çalışmada, sudak balığı avcılığında monofilament galsama ağlarının av verimlerinin multifilament ağlara göre 1.85 kat daha yüksek olduğu saptanmıştır. Balık ve Çubuk (2004) e göre de, monofilament fanyalı ağlar ile multifilament fanyalı ağlardan Eğirdir Gölü ndeki gümüşi havuz balığı avcılığında 2.70 kat, Beyşehir Gölü ndeki sazan avcılığında da 3.07 kat daha fazla balık yakalandığı tespit edilmiştir. Diğer pek çok gölümüzde olduğu gibi Eğirdir Gölü nde de multifilament ağlar yerine 1990 lı yıllardan itibaren monofilament ağların kullanılmaya başlanmasıyla balık stokları üzerindeki av baskısı artmış, bu da aşırı avcılığa neden olmuştur. Tatlı su istakozu avcılığında toplam 365072 pinter kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu 115

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI BALIK, ÇUBUK, ÖZKÖK, UYSAL sayının 1980 ve 1983 yıllarında sırasıyla 1785000 ve 1720000 olduğu bildirilmektedir (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 1994). Bu çalışmada tespit edilen pinter sayısı, 1980 li yılların başlarında bildirilen sayının yaklaşık 1/5 idir. Her bir balıkçının ise ortalama 1246 pintere sahip olduğu tespit edilmiştir. Isparta Su Ürünleri Bölge Müdürlüğü (1984) ve Bolat ve Aksoy (1997) de, hastalık öncesinde bu sayının 1000-1500 pinter/tekne olduğu bildirilmektedir. Bu çalışmada tespit edilen toplam pinter sayısı gölün sadece Eğirdir kısmında kullanılmaktadır. Ayrıca, istakoz avcılığının yasaklandığı 1986 yılına kadar kullanılan pinterlerin tamamı kasnak tipi olarak da bilinen çift girişli iken, 2001 yılı içerisinde kullanılan pinterlerin %76.8 inin saka tipi olarak bilinen tek girişli olduğu belirlenmiştir. Gelişmeler, önümüzdeki yıllarda kasnak tipi pinter kullanımının tamamen ortadan kalkacağını göstermektedir. Çünkü, balıkçılar arasında saka tipi pinterlerin av verimlerinin kasnak tipine göre oldukça yüksek olduğu görüşü yaygındır. Şekil 9. Avcılıkta kullanılan parake ta takımlarının yıllara göre dağılımı. Şekil 10. Avcılıkta kullanılan ığrıp sayısının yıllara göre dağılımı. 5. SONUÇ Sonuç olarak, Eğirdir Gölü ndeki balık faunası piscivorous bir balık türü olan sudak balığının aşılanmasından ciddi olarak etkilenmiştir. Son 50 yıl içerisinde, gölün doğal balık türlerinden bazılarının nesli tükenirken, bu süreç içerisinde bazı yeni balık türleri de Eğirdir Gölü ne aşılanmıştır. Sudak balığının aşılandığı ilk yıllarda olduğu gibi bu araştırmanın yapıldığı dönemde de göldeki balık faunasının 10 türden (9 tür ve 1 alttür) oluştuğu saptanmıştır. Yaklaşık 10 yıl önce aşılanan gümüşi havuz balığı avcılığının başlaması ve 13 yıldır uygulanmakta olan av yasağının kaldırılmasıyla Eğirdir Gölü ndeki balıkçılık faaliyetleri ivme kazanmıştır. Ayrıca, sudak balıklarının beslenme rejimlerinin araştırıldığı Balık ve ark. (Baskıda) tarafından yapılan çalışmanın sonuçlarından da anlaşıldığı üzere, Eğirdir Gölü ndeki sudak balıkları arasında görülen kanibalizm hemen hemen ortadan kalkmış, yem balıkları ile sudak populasyonu arasında bir denge oluşmuştur. Bu dengenin sürekli olabilmesi için balık populasyonları ile sudakların besin kompozisyonları mutlaka izlenmelidir. Ayrıca, bu çalışmanın sonuçlarından göldeki sazan populasyonunun oldukça azaldığı anlaşılmaktadır. Sazan populasyonunun artırılabilmesi 116

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA için, bu türün avcılığı en az bir kaç yıl süreyle yasaklanmalıdır. Tatlı su istakozu avcılığı için de, yoğun bir talep olduğu anlaşılmıştır. Mevcut av gücü, bir süre için mutlaka dondurulmalıdır. Bu süreç içerisinde, istakoz populasyonundaki değişimler izlenerek elde edilen ürünün maksimum ve sürdürülebilir olabilmesi için stok ile av gücü arasında bir denge kurulmalıdır. 6. KAYNAKLAR Akşiray, F., 1961. Bazı Türkiye göllerine aşılanan sudak (Lucioperca sandra cuv. et. al.) balıkları hakkında. İ.Ü. Fen Fak. Hidrobiol. Araşt. Enst. Yay., Seri A, Cilt IV, 1-2. 104-113. Akşiray, F., 1977. Geliştirilmiş kerevit (Astacus leptodactylus) avlanma metodu. Doğa I: 306-309. Balık, İ., Çubuk, H., 1998-1999. Eğirdir Gölü ndeki Carassius auratus (L., 1758) un avcılığında fanyalı ağların seçiciliği ve ağ ipi materyalinin fanyalı ağların seçiciliği üzerine etkisi. S.D.Ü. Su Ürünleri Fak. Derg., 6: 116-127. Balık, İ., Çubuk, H., 2004. Effect of net twine on efficiency of trammel nets for catching carp (Cyprinus carpio Linnaeus, 1758) in Lake Beyşehir and silver crucian carp (Carassius gibelio Bloch, 1782) in Lake Eğirdir. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 4: 39-44. Balık, İ., Çubuk, H., Karaşahin, B., Özkök, R., Uysal, R., Alp, A., (Baskıda). Food and feeding habits of pikeperch, Sander lucioperca (Linneaus, 1758) population from Lake Eğirdir (Turkey). Tr. J. of Zoology. Balık, İ., Kuşat M., Bolat, Y., 1997. Kadife balığının (Tinca tinca L., 1758) Beyşehir ve Eğirdir göllerine aşılanmasının etkileri. IX. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, Eğirdir-Isparta, 771-777. Balık, S., Ustaoğlu, R., 1984. İçsu Balıkları Sistematiği Laboratuvar Kılavuzu. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Yüksek Okulu Yayınları No:7, İzmir, 54 s. Bayrak, M., Karakoyun, S., Menengiç, M., Vatansever, H., 1991. Eğirdir Gölü Ekolojisi ve Ekonomik Su Ürünlerinin İncelenmesi Projesi, (Proje Sonuç Raporu). TÜBİTAK DEB-ÇAĞ 51, Eğirdir Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü, 44 s. Bolat, Y., 2004. Eğirdir Gölü Hoyran bölgesinde markalama metodu ile tatlı su istakozunun (Astacus leptodactylus Esch. 1823) avlanabilir stok ve yoğunluk tahmini. S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 8-1: 34-37. Bolat, Y., Aksoylar, M.Y., 1997. Eğirdir Gölü kerevitlerine (Astacus leptodactylus salinus Nordmann 1842) genel bir bakış. IX. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 17-19 Eylül, Eğirdir-Isparta; 257-269. Campbell, R.N.B., 1992. Food of an introduced population of pikeperch (Sti-zostedion lucioperca) in Lake Eğirdir, Turkey. Aquacult. Fish. Manage. 23: 71-85. Ekmekçi, F.G., Erk akan, F., 1997. Eğirdir Gölü ndeki sudak Stizostedion lucioperca (Linneaus, 1758) populasyonunda oluşan değişimlerin değerlendirilmesi. Tr. J. of Zool. 21: 421-430. Erk akan, F., Bayrak, M., 1992. Eğirdir Gölü Stok Tesbiti. TÜBİTAK-DEBÇAĞ 97/G Nolu proje, 143 s. Geldiay, R., Balık, S., 1988. Türkiye Tatlı su Balıkları. E.Ü. Fen Fak. Kitaplar Serisi No: 97, İzmir, 519 s. Isparta Su Ürünleri Bölge Müdürlüğü, 1984. Eğirdir Gölünün Bazı Limnolojik Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. (Proje Sonuç raporu). Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Yay. No:3, 35 s. Kesici, E., Becer, Z. A., Ünlü, A., 1999. Eğirdir Gölü ne (Isparta-Türkiye) aşılanan bazı Cyprinidae türlerinin makroflora üzerine etkisi. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 22-24 Eylül, Adana, Su ürünleri Temel Bilimler ve Biyolojik Çeşitlilik Seksiyonları, Cilt II; 837-847. Kesici, E., Kuşat, M., Bolat, Y., 1997. Eğirdir Gölü balıkçı teknelerinin teknik özellikleri ve av donanımları. IX. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 17-19 Eylül, Eğirdir-Isparta; 872-883. Kuşat, M., 1996. Eğirdir Gölü ndeki Sudak Balığı Stizostedion lucioperca (L.,1758) Avcılığında Kullanılan Multifilament ve Monofilament Sade Uzatma Ağlarının Av Verimliliği Etkileri Üzerine Araştırmalar. (Doktora Tezi). E.Ü. Fen Bil. Enst., İzmir, 78 s. Küçük, F., İkiz, R., 2004. Antalya Körfezi ne dökülen akarsuların balık faunası. E.Ü. Su Ürünleri Derg., 21: 287-294. 117

EĞİRDİR GÖLÜ BALIK FAUNASI VE BALIKÇILIĞI BALIK, ÇUBUK, ÖZKÖK, UYSAL Lahn, E., 1948. Türkiye Göllerinin Jeolojisi ve Jeomorfolojisi Hakkında Bir Etüd. MTA Yayınları, Seri B, No 12, 178 s. Van Neer, W., Wilddekamp, R.H., Küçük, F., Ünlüsayın, M., 1999. First inland records of the euryhaline goby Knipowitschia caucasica from lakes in Anatolia, Turkey. Journal of Fish Biology, 54: 1334-1337. Numann,W., 1958. Anadolu Göllerinde Limnolojik ve Balıkçılık İlmi Bakımından Araştırmalar ve Bu Göllerde Yaşayan Sazanlar Hakkında Özel Bir Etüt. İ.Ü. Fen Fak., Hidrobiol. Monografi, 7,114 s. Özen, M.R., Timur, G., 1999. Yapay şartlarda üretilen inci (Alburnus orontis) ve kavinne (Phoxinellus handlirschi) balıklarının yumurtalarında embriyo ve larva gelişimi üzerinde bir çalışma. Tr. J. Biology, 23: 339-356. Sarıhan, E., 1970. Eğirdir Gölüne sudak balığı (Lucioperca lucioperca) ilave olduktan sonra meydana gelen biyolojik ve ekonomik değişiklikler. İ.Ü. Fen Fak. Hidrobiyol. Araşt. Enst. Yay., Seri B, Cilt VI, 3-4: 33-40. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 1994. Türkiye deki İçsular ve Balık Çiftlikleri İncelemesi. Türkiye İçsuları Su Ürünleri İstatistikleri El Kitabı. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, 7, 293 s. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2000. Denizlerde ve İç sularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 2000-2002 Av Dönemine Ait 34/1 Numaralı Sirküler. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, 68 s. 118