KASTAMONU İLİ TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİNDE TARIM SİGORTALARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ. Özlem ALAY

KASTAMONU İLİ TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİNDE TARIM SİGORTALARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Özlem ALAY Yüksek Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doç. Dr. Murat SAYILI 2012 Her Hakkı Saklıdır

T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ KASTAMONU İLİ TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİNDE TARIM SİGORTALARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Özlem ALAY TOKAT 2012 Her Hakkı Saklıdır

ÖZET Yüksek Lisans Tezi KASTAMONU ĠLĠ TARIM KREDĠ KOOPERATĠFLERĠNDE TARIM SĠGORTALARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Özlem ALAY GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Doç. Dr. Murat SAYILI Bu çalıģmanın amacı Kastamonu Ġli genelinde bulun Tarım Kredi Kooperatiflerindeki tarım sigortası potansiyelini değerlendirmektir. AraĢtırmanın amacına ulaģmak için gibi il genelinde bulunan 14 adet Tarım Kredi Kooperatifi personeli ve 81 adet çiftçi ile anket çalıģması yapılmıģtır. Anket sonuçlarında elde edilen bulgulara göre Kooperatiflerde tarım sigortaları ile ilgili ayrı personel çalıģtırılmadığı, iģ yoğunluğunun fazla olması gibi nedenlerden dolayı personellerin çeģitli problemlerle karģılaģtıkları, ancak çiftçilerin sigorta konusunda kooperatifleri tercih ettikleri ve tarım sigortası yaptırma oranının yıllara göre artıģ gösterdiği tespit edilmiģtir. Anket çalıģmaları sonucu çiftçilerden elde edilen bilgilere göre pirim fiyatlarının yüksek olması, sigorta alıģkanlığının kazanılmaması, hasar bedelinin ödeneceği inancının oluģmamıģ olması, sigorta konusun da yeterli bilgiye sahip olmamaları gibi nedenlerden dolayı tarım sigortası yaptıramadıkları, tarım sigortası yaptırma durumunda ise, tarımsal girdi ve kredi ihtiyaçlarını Tarım Kredi Kooperatiflerinden karģılamaları, çalıģanlarla samimi olmaları, kooperatif merkezinin ikamet ettikleri yere yakın olmaları gibi benzer nedenlerden dolayı sigorta yaptırma durumunda öncelikli olarak Tarım Kredi Kooperatiflerini tercih ettikleri öğrenilmiģtir. 2012, 108 sayfa Anahtar kelimeler: Sigorta, Kooperatif, Tarım Kredi i

ABSTRACT M.Sc.Thesis EVALUATION OF AGRICULTURAL INSURANCE PRACTICES OF AGRICULTURAL CREDIT COOPERATIVES IN KASTAMONU PROVINCE OF TURKEY Özlem ALAY GaziosmanpaĢa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Murat SAYILI The aim of the present study was to evaluate the agricultural insurance potential of Agricultural Credit Cooperatives in Kastamonu province of Turkey. For this aim, a questionnaire was conducted over the personnel of 14 Agricultural Credit Cooperatives and 81 farmers in the province. Based on the findings from the questionnaire, there was no special personnel employed in cooperatives for agricultural insurance, and employees had various problems due to the reasons such as heavy work load. But it was also found that the farmers preferred cooperatives for agricultural insurance. Besides, it was revealed that the ratio of having an agricultural insurance was on increase year by year. Based on the data from the farmers obtained through the questionnaire, the farmers failed to have agricultural insurance because of the reasons such as high insurance premiums, lack of an insurance owning habit, belief that damages incurred would not be compensated, and lack of sufficient information about agricultural insurance. It was found out that the farmers who had insurance preferred Agricultural Credit Cooperatives because they obtained their agricultural inputs and credits from these cooperatives, they had close relationships with the personnel of these cooperatives, and these cooperatives were located in areas close to the farmers. 2012, 110 pages Keywords: Insurance, Cooperative, Agricultural credit ii

ÖNSÖZ Tarım sektörü, dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi, Türkiye de de sosyo-ekonomik anlamda yüksek öneme sahip olup, milli gelir ve genel istihdam içerisindeki payı bakımından, stratejik sektörler arasındadır. Artan ülke nüfusunun dengeli ve yeterli beslenmesi de tarım sektörünün geliģimine bağlıdır. Ancak tarım sektörü kontrol edilemeyen çeģitli doğal risklerin etkisindedir. Be nedenle üstü açık fabrika olarak nitelendirilmektedir. ÇalıĢma Kastamonu Ġli Tarım Kredi Kooperatiflerinde tarım sigortaları uygulamalarını değerlendirmek ve bölgedeki tarım sigortası potansiyelini tespit etmek amacıyla yapılmıģtır. Bölgedeki 81 adet çiftçi ile anket çalıģması yapılarak hazırlanan bu çalıģma bölgede yapılmakta olan ve ileride yapılacak olan çalıģmalara ıģık tutacaktır. Yüksek Lisans eğitimim boyunca yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen Sayın DanıĢman Hocam Doç. Dr. Murat SAYILI ya, öğrencisi olmaktan daima mutluluk duyduğum Sayın Hocam Prof. Dr. Hüseyin ÖNEN e Kastamonu Ġli Tarım Kredi Kooperatifleri çalıģanlarına, Kastamonu Ġli Tarım Gıda ve Hayvancılık Ġl Müdürlüğü çalıģanlarına, anket sorularıma cevap veren değerli çiftçilerimize, çalıģmanın yürütülmesinde yardımcı olan hiçbir zaman desteklerini esirgemeyen aileme, her zaman yanımda olan çok değerli dostum Yelda YURDAKUL DEMĠRKAN a, değerli arkadaģlarım GülĢah AKARSU ve Nuray ÜSTÜNOL a, teģekkürlerimi sunarım. Özlem ALAY Eylül - 2012 iii

İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET.. i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii ĠÇĠNDEKĠLER... iv ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ..... v 1. GİRİŞ..... 1 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ... 5 3. MATERYAL VE YÖNTEM..... 12 3.1. Materyal... 12 3.2. Yöntem... 12 3.2.1. Örnekleme Yöntemi... 12 3.2.2. Veri Toplama Yöntemi....... 13 4. ARAŞTIRMA BÖLGESİNİN GENEL TANITIMI... 14 4.1. Konumu ve Doğal Yapısı.... 14 4.2. Bitki Örtüsü...... 14 4.3. Drenaj Yapısı....... 14 4.4. Su Kaynakları ve Sulama Durumu......... 15 4.5. Ġklim............ 15 4.6. Nüfus, YerleĢim ve Tarım ĠĢletme Durumu......... 16 4.7. Arazi Varlığı ve Arazinin Dağılım Durumu.... 17 4.8. Toprak Yapısı.. 17 4.9. Bitkisel ve Hayvansal Üretim Durumu... 17 4.10. Tabii Afetler ve Tarım Sigortaları. 19 4.11. Kastamonu Ġlinde Kooperatifçilik. 20 5. TÜRKİYE DE TARIMSAL KOOPERATİFÇİLİK VE TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİ... 21 5.1. Kooperatiflerin Tanımı 21 5.2. Türkiye de Kooperatifçilik Hareketinin BaĢlangıcı 21 5.3. Kooperatifçiliğin Türkiye deki Durumu ve GeliĢimi.. 22 5.3.1. Planlı Dönem Öncesi (1923-1960) Kooperatifçilik Hareketi... 22 5.3.2. Planlı Dönem Sonrası (1961 ve Sonrası) KooperatifleĢme Hareketi... 23 5.4. Kooperatifçilik Ġlkeleri 23 5.5. Kooperatif ÇeĢitleri. 24 5.6. Tarımsal Amaçlı Kooperatiflerinin Yararları.. 25 5.7. Tarımsal Amaçlı Kooperatifler... 26 5.7.1. Tarımsal Kalkınma Kooperatifi. 26 5.7.2. Sulama Kooperatifi... 27 5.7.3. Su Ürünleri Kooperatifi 27 5.7.4. Pancar Ekicileri Kooperatifi. 28 5.8. Tarım Kredi Kooperatifleri. 28 5.8.1. Tarım Kredi Kooperatiflerinin Önemi. 29 5.8.2. Tarım Kredi Kooperatiflerinin Sigortacılık Uygulamaları... 31 6. TÜRKİYE DE TARIM SİGORTALARI VE GELİŞİMİ... 33 iv

6.1. Tarım Sigortalarının Tanımı ve Önemi... 33 6.2. Tarım Sigortalarının Tarihi ve Türkiye de Tarım Sigortaları Uygulamaları.. 35 6.3. Tarım Sigortalarından Üreticilerin Beklentileri.. 43 7. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA. 45 7.1. Ġncelenen ĠĢletmelerde Ankete Katılan Çiftçilerin AraĢtırma Sonuçları.. 45 7.1.1. AraĢtırma Yapılan Köyler ve Anket Sayıları... 45 7.1.2. Tarım Sigortası Yaptırma Durumunu Etkileyen Faktörlerin Ġncelenmesi... 46 7.1.3. Ġncelenen ĠĢletmelerin Arazi Varlığı 49 7.1.4. Ġncelenen ĠĢletmelerin Sermaye Durumu. 50 7.1.5. Ġncelenen ĠĢletmelerde Net Gelir Durumu... 52 7.1.6. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢletme Sahibi Ġle Ġlgili Bilgiler.. 53 7.1.6.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım DıĢı Faaliyetleri ve Ġkamet Ettikleri Yerlere Göre Ġncelenmesi.... 53 7.1.6.2. Ġncelenen ĠĢletmelerde Sosyal Güvence Durumu. 54 7.1.7. Ġncelenen ĠĢletmelerin Kitle ĠletiĢim Araçlarını Kullanma Durumu 55 7.1.8. Ġncelenen ĠĢletmelerin Sosyal Katılım ve Çevresel ĠliĢki Düzeyi 57 7.1.8.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Köy Yönetiminde Görev Alma Durumu ve Çiftçi Örgütlerine Üyelik Durumu..... 58 7.1.8.2. Ġncelenen ĠĢletmelerin Üye Olunan Çitçi Örgütlerinin Yönetiminde Görev Alma Durumu, ÇalıĢmalarına Katılma ve Yararına ĠnanmaDurumu 59 7.1.9. Ġncelenen ĠĢletmelerde GeliĢmiĢ Tarım Teknolojisini Benimseme ve Uygulama Düzeyi. 61 7.1.10. Ġncelenen ĠĢletmelerde Aile ġekli ve Ailedeki Otorite ġekli. 63 7.1.11. Ġncelenen ĠĢletmelerin DıĢ Kültüre Açılma Düzeyi... 65 7.1.11.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Resmi Kurumları Ziyaret Etme Sıklığı... 65 7.1.11.2. Ġncelenen ĠĢletmelerin Çevre Köyleri Ġl ve Ġlçe Merkezlerini Ziyaret Etme Sıklığı. 67 7.1.11.3. Ġncelenen ĠĢletmelerin Teknik Elemanlar Ġle GörüĢme Sıklığı ve yeri. 69 7.1.11.4. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarımsal Konuları BaĢkalarına DanıĢma Durumu.. 70 7.1.12. Ġncelenen ĠĢletmelerin Sigorta Ġle Ġlgili Verdikleri Bilgiler... 71 7.1.12.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Son 3 Yılda KarĢılaĢtıkları En Önemli Riskler... 71 7.1.12.2. Ġncelenen ĠĢletmelere Göre Doğal Risklerden En Çok Etkilenen Üretim Dalları. 71 7.1.12.3. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarımda KarĢılaĢılacak Risk ve Belirsizlikler Sonucu Gelirlerinin Olumsuz Etkilenmesi Durumuna KarĢı BaĢvurdukları Yöntemler 72 7.1.12.4. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Sigortası Konusundaki Uygulamalardan Haberdar Olma Durumu.. 73 7.1.12.5. Ġncelenen ĠĢletmelerden Tarım Sigortası Yaptıranların Sigorta Yaptırdıkları Risk Türü... 74 7.1.12.6. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Sigortası Yaptırma ve Yaptırmama Nedenleri. 75 7.1.12.7. Ġncelenen ĠĢletmelerden Tarım Sigortası Yaptırmayanların Zarara Uğrama Durumu 76 v

7.1.12.8. Ġncelenen ĠĢletmelerden Tarım Sigortası Yaptırmayanların Sigorta Yaptıracakları ġartlar 77 7.1.12.9. Ġncelenen ĠĢletmelerden Tarım Sigortası Yaptıranların Bunu Sürekli Yaptırıp Yaptırmayacakları ve Nedenleri. 78 7.1.12.10. Ġncelenen ĠĢletmelerin Hayvancılık Faaliyeti Ġle Ġlgilenme ve Hayvan Sigortası Yaptırıp Yaptırmama Durumu... 79 7.1.12.11. Ġncelenen ĠĢletmelerden Bitkisel Ürün Sigortasından Faydalananların Zarar Tazmin Durumları... 79 7.1.12.12. Ġncelenen ĠĢletmelerde Tarım Sigortası Yaptırıldığında Herhangi Bir Hasar Meydana Gelme ve Ödenen Hasar Bedelini Yeterli Bulma Durumu.. 80 7.1.12.13. Ġncelenen ĠĢletmelere Göre Doğal Afet Zararlarının Bir Sonraki Üretim Dönemini Etkileme ġekli.. 80 7.1.12.14. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Sigortasının Gereklilik Durumu Hakkındaki GörüĢleri 81 7.1.12.15. Ġncelenen ĠĢletmelerden Bugüne Kadar Tarım Sigortası Yaptırmayanların Bundan Sonra Tarım Sigortası Yaptırma veya Yaptırmamayı Ġsteme Durumları ve Nedenleri. 81 7.1.12.16. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Sigortası Yaptırmak Ġstedikleri ġartlar.. 82 7.1.12.17. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Sigortası Yapan ġirketler Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumları 83 7.1.12.18. Ġncelenen ĠĢletmelerden Tarım Sigortası Yaptıranların Sigorta Yaptırdıkları ġirketi Tercih Nedenleri.. 83 7.1.12.19. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Sigortalarının YaygınlaĢması Ġçin Yapılması Gerekenler Hakkındaki GörüĢleri 84 7.1.12.20. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Sigortalarının YaygınlaĢmama Nedenleri Hakkındaki GörüĢleri... 85 7.1.12.21. Ġncelenen ĠĢletmelerin Bulunduğu Yerde Tarım Sigortasının Tanıtımı Ġle Ġlgili Bir Faaliyet Yapılıp Yapılmama Durumu... 85 7.1.12.22. Ġncelenen ĠĢletmelerin Bütün Tarım Kredilerinde Sigorta Yapılmasının Gerekliliği ve Faydaları Hakkındaki GörüĢleri.. 86 7.1.12.23. Ġncelenen ĠĢletmelerin Bütün Tarım Kredi Kooperatiflerinde Sigorta Yapılmasının Gerekliliği ve Faydaları Hakkındaki GörüĢleri.. 87 7.1.12.24. Ġncelenen ĠĢletmelerin Tarım Kredi Kooperatifine Ortaklık Süreleri... 87 7.1.12.25. Ġncelenen iģletmelerin Tarım Kredi Kooperatiflerinin Sigorta Uygulamalarını Değerlendirme Durumları... 88 7.2. AraĢtırma Bölgesinde Bulunan Tarım Kredi Kooperatifleri Personelleri Ġle Yapılan Anket ÇalıĢması Sonuçları... 89 7.2.1. Ġncelenen Kooperatiflerin Ġsimleri ve KuruluĢ Tarihleri.. 90 7.2.2. Ġncelenen Kooperatiflerin Köy ve Ortak Sayıları... 90 7.2.3. Ġncelenen Kooperatiflerdeki Personellerin Unvanlarına Göre Dağılımı.. 90 7.2.4. Ġncelenen Kooperatiflerdeki Personellerin KiĢisel Bilgileri.... 91 7.2.5 Ġncelenen Kooperatiflerin Sermaye Durumları 93 7.2.6. Ġncelenen Kooperatiflerin Kullandırdıkları Kredinin Kaynağı ve Türleri 93 7.2.7. Ġncelenen Kooperatiflerin Son 2 Yılda Kullandırdıkları Kredilerin Geri Dönme ları ve Kullandırdıkları Kredilerin Tahsilinde YaĢadıkları Problemler.. 94 vi

7.2.8. Ġncelenen Kooperatiflerin Kullandırdıkları Kredilerin Yeterlilik Durumu 95 7.2.9. Ġncelenen Kooperatiflerin Tarım Kesimindeki Hareketlilikte Pay Alma Durumları... 95 7.2.10. Ġncelenen Kooperatiflerin Tarım Kredi Kooperatiflerine Uygulanan Tarımsal Kredi Limitlerinin Yeterliliği Hakkındaki GörüĢleri.. 96 7.2.11. Ġncelenen Kooperatiflerin Kurum Ġçi Eğitimlerin Yeterliliği Hakkındaki GörüĢleri. 96 7.2.12. Ġncelenen Kooperatiflerin SatıĢını GerçekleĢtirdikleri Ürünlerin Piyasa Fiyatları ile KarĢılaĢtırılması Hakkındaki GörüĢleri.. 97 7.2.13. Ġncelenen Kooperatiflerin Ortaklarının Fikirlerinin Genel Kurulda Ġfade Etme Durumu Hakkındaki GörüĢleri. 97 7.2.14. Ġncelenen Kooperatiflerin Yıllar Ġtibarıyla Sigorta Prim Üretiminin BranĢlar Bazında Dağılımı. 98 7.2.15. Ġncelenen Kooperatiflerin Sigortacılık Faaliyetleri Konusunda Üreticileri Bilinçlendirme Adına Yaptıkları ÇalıĢmalar 98 7.2.16. Ġncelenen Kooperatiflerin Tarım Sigortası Yaptırma Konusunda Üreticilerin Tarım Kredi Kooperatiflerini Tercih Etme Nedenleri Hakkındaki GörüĢleri. 99 7.2.17. Ġncelenen Kooperatiflerin Sigorta Ġle Ġlgili Ayrı Personel ÇalıĢtırma Durumu.. 100 7.2.18. Ġncelenen Kooperatiflerin Uyguladıkları Sigortacılık Faaliyetlerinin Yeterlilik Durumu Hakkındaki GörüĢleri.. 100 7.2.19. Ġncelenen Kooperatiflerin Tarım Sigortası Konusunda Üreticileri Bilgilendirme Durumu... 100 7.2.20. Ġncelenen Kooperatiflerin Tarım Sigortası Konusunda Üreticilerin Birbirinden Etkilenme Durumu Hakkındaki GörüĢleri.. 101 7.2.21. Ġncelenen Kooperatiflerin Tarım Sigortası Konusunda Üreticileri Etkileme Durumu Hakkındaki GörüĢleri... 101 7.2.22. Ġncelenen Kooperatiflerin Mevcut Durumlarının Üreticilere Yeterli Olup Olmadığı Hakkındaki GörüĢleri. 102 7.2.23. Ġncelenen Kooperatiflerin Çiftçilerin Yeniliklere Katılma Durumu Hakkındaki GörüĢleri. 102 7.2.24. Ġncelenen Kooperatiflerin Çiftçilerin Kooperatif ÇalıĢanları ve Ziraat Mühendisleri ile Bilgi AlıĢveriĢi Yapma Konusundaki GörüĢleri. 102 8. SONUÇ VE ÖNERİLER. 104 KAYNAKLAR.. 107 ÖZGEÇMİŞ.. 110 vii

ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 4.1. Tarım alanlarının sulama özellikleri. 15 Çizelge 4.2. Kastamonu Ġlinin 2011 yılı iklim verileri.. 16 Çizelge 4.3. Kastamonu il geneli nüfus dağılımı.. 16 Çizelge 4.4. Kastamonu ilinde temel tarımsal faaliyette bulunan hane halkı sayısı (2001). 16 Çizelge 4.5. Kastamonu ilinin arazi dağılımı 17 Çizelge 4.6. Kastamonu ilindeki tarla ürünleri üretim durumu (2001) 18 Çizelge 4.7. Kastamonu ilindeki tarla ürünleri üretim durumu (2001) 18 Çizelge 4.8. Kastamonu ilindeki meyve ve bağ üretim durumu (2001).. 18 Çizelge 4.9. Kastamonu ilindeki hayvansal ürünler üretim durumu (2001) 19 Çizelge 4.10. Kastamonu ilinde yıllar itibariyle tarım sigortaları dağılımı 19 Çizelge 7.1. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların ikamet ettikleri yerler ve yapılan anket sayıları... 46 Çizelge 7.2. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılan kiģilerin genel özellikleri... 47 Çizelge 7.3. Ġncelenen iģletmelerde ortalama arazi mevcudu ve tasarruf Ģekli.. 50 Çizelge 7.4. Ġncelenen iģletmelerin aktif ve pasif sermaye durumu... 51 Çizelge 7.5. Ġncelenen iģletmelerde borçların dağılımı.. 52 Çizelge 7.6. Ġncelenen iģletmelerde elde edilen net gelirlerin dağılımı. 53 Çizelge 7.7. Çizelge 7.8. Çizelge 7.9. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların tarım dıģı faaliyetleri ve ikamet edilen yerler... 54 Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların sosyal güvenlik durumları 55 Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların kitle iletiģim araçlarını kullanma sıklığı.. 56 Çizelge 7.10. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların hâlihazırda köy yönetiminde görev alma ve çiftçi örgütlerine üyelik durumları 58 Çizelge 7.11. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların üye oldukları çiftçi örgütlerinin yönetiminde görev alma çalıģmalarına katılma ve yararına inanma durumları. 59 Çizelge 7.12. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların tarımsal yenilikleri uygulama, kabul etme ve yeniliklere karģı tutumları. 62 Çizelge 7.13. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılanların aile ve ailede karar alma Ģekli.... 64 Çizelge 7.14. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılan kiģilerin resmi kurumları ziyaret etme sıklığı. 66 Çizelge 7.15. Ġncelenen iģletmelerin çevre köy, Ġl ve Ġlçe merkezlerini ziyaret etme sıklığı 68 Çizelge 7.16. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılan kiģilerin teknik elemanlar ile görüģme durumu.. 69 Çizelge 7.17. Ġncelenen iģletmelerde ankete katılan kiģilerin tarımsal konuları baģkalarına danıģma durumu. 70 Çizelge 7.18. Ġncelenen iģletmelerin son üç yılda karģılaģtığı en önemli riskler. 71 Çizelge 7.19. Ġncelenen iģletmelere göre doğal risklerden en çok etkilenen üretim dalları 72 viii

Çizelge 7.20. Ġncelenen iģletmelerin tarımda karģılaģılacak risk ve belirsizlikler sonucu gelirlerinin olumsuz etkilenmesi durumuna karģı baģvurdukları yöntemler* 73 Çizelge 7.21. Ġncelenen iģletmelerin tarım sigortası konusundaki uygulamalardan haberdar olma durumu 74 Çizelge 7.22. Ġncelenen iģletmelerden tarım sigortası yaptıranların sigortayı yaptırdıkları risk türleri 75 Çizelge 7.23. Ġncelenen iģletmelerin tarım sigortası yaptırma ve yaptırmama nedenleri*. 76 Çizelge 7.24. Ġncelenen iģletmelerin tarım sigortası yaptırmayanların zarara uğrama durumları. 77 Çizelge 7.25. Ġncelenen iģletmelerin tarım sigortası yaptırmayanların sigorta yaptıracakları Ģart. 77 Çizelge 7.26. Ġncelenen iģletmelerden tarım sigortası yaptıranların bunu sürekli yaptırıp yaptırmayacakları ve nedenleri. 78 Çizelge 7 27. Ġncelenen iģletmelerin hayvancılık faaliyeti ile ilgilenme ve hayvan sigortası yaptırıp yaptırmama durumları. 79 Çizelge 7.28. Ġncelenen iģletmelerden bitkisel ürün sigortasından faydalananların zarar tazmin durumları.. 79 Çizelge 7.29 Ġncelenen iģletmelerde tarım sigortası yaptırıldığında herhangi bir hasar meydana gelme ve ödenen hasar bedelini yeterli bulma durumu 80 Çizelge 7.30. Ġncelenen iģletmelere göre doğal afet zararlarının bir sonraki üretim dönemini etkileme Ģekli.. 81 Çizelge 7.31. Ġncelenen iģletmelere göre tarım sigortasının gereklilik durumu... 81 Çizelge 7.32. Ġncelenen iģletmelerden bugüne kadar tarım sigortası yaptırmayanların bundan sonra tarım sigortası yaptırma veya yaptırmamayı isteme durumları ve nedenleri 82 Çizelge 7.33. Ġncelenen iģletmelerin tarım sigortası yaptırmak istedikleri Ģartlar. 83 Çizelge 7.34. Ġncelenen iģletmelerin tarım sigortası yapan Ģirketler hakkında bilgi sahibi olma Durumları ve sigorta yaptırdıkları Ģirketler. 83 Çizelge 7.35. Ġncelenen iģletmelerden tarım sigortası yaptıranların sigorta yaptırdıkları Ģirketleri tercih nedenleri.. 84 Çizelge 7.36. Ġncelenen iģletmelere göre, tarım sigortasının yaygınlaģması için yapılması gerekenler... 84 Çizelge 7.37. Ġncelenen iģletmelere göre tarım sigortasının yaygınlaģmama nedenleri*.. 85 Çizelge 7.38. Ġncelenen iģletmelerin bulunduğu yerde tarım sigortasının tanıtımı ile ilgili bir faaliyet yapılıp yapılmama durumu.. 86 Çizelge 7.39. Ġncelenen iģletmelere göre bütün tarım kredilerinde sigorta yapılmasının gerekliliği ve faydaları.. 87 Çizelge 7.40. Ġncelenen iģletmelere göre bütün tarım kredi kooperatiflerinde sigorta yapılmasının gerekliliği ve faydaları* 88 Çizelge 7.41. Ġncelenen iģletmelerin Tarım Kredi Kooperatifine ortaklık süreleri 88 ix

Çizelge 7.42. Ġncelenen iģletmelerin tarım kredi kooperatiflerinin sigorta uygulamalarını değerlendirmeleri.. 89 Çizelge 7.43. Ġncelenen kooperatiflerin isimleri ve kuruluģ tarihleri... 90 Çizelge 7.44. Ġncelenen kooperatiflerin köy sayıları ve ortak sayılarına ait bilgiler. 91 Çizelge 7.45. Ġncelenen kooperatiflerdeki personellerin unvanlarına göre dağılımı 91 Çizelge 7.46. Ġncelenen kooperatiflerdeki personellerin genel özellikleri. 92 Çizelge 7.47. Ġncelenen kooperatiflerin kullandırdıkları kredilerin türler itibariyle dağılımı (2010) 93 Çizelge 7.48. Ġncelenen kooperatif personellerinin kullandırdıkları kredilerin tahsilinde yaģadıkları problemler ve tahsil edilmemesi durumunda ortağa karģı girilen uygulamalar.. 94 Çizelge 7.49. Ġncelenen kooperatiflerin kullandırdıkları kredilerin yeterlilik durumu 95 Çizelge 7.50. Ġncelenen kooperatiflerin etkin olma durumu. 96 Çizelge 7.51. Ġncelenen kooperatiflerin Tarım Kredi Kooperatiflerine uygulanan tarımsal kredi limitlerinin yeterliliği hakkındaki görüģleri 96 Çizelge 7.52. Ġncelenen kooperatiflerin kurum içi eğitimlerin yeterliliği hakkındaki görüģleri 97 Çizelge 7.53. Ġncelenen kooperatiflerin satıģını gerçekleģtirdikleri ürünlerin piyasa fiyatları ile karģılaģtırılması hakkındaki görüģleri.. 97 Çizelge 7.54. Ġncelenen kooperatiflerin ortaklarının fikirlerinin genel kurulda ifade etme durumu hakkındaki görüģleri. 97 Çizelge 7.55. Ġncelenen kooperatiflerin yıllar itibarıyla sigorta prim üretiminin branģlar bazında dağılımı 98 Çizelge 7.56. Ġncelenen kooperatiflerin sigortacılık faaliyetleri konusunda üreticileri bilinçlendirme adına yaptıkları çalıģmalar* 99 Çizelge 7.57. Ġncelenen kooperatiflerin tarım sigortası yaptırma konusunda üreticilerin Tarım Kredi Kooperatiflerini tercih etme ve etmeme nedenleri hakkındaki görüģleri*.. 99 Çizelge 7.58. Ġncelenen kooperatiflerde sigorta ile ilgili ayrı personel çalıģtırma durumu 100 Çizelge 7.59. Ġncelenen kooperatiflerin uyguladıkları sigortacılık faaliyetlerinin yeterlilik durumu hakkındaki görüģleri.. 100 Çizelge 7.60. Ġncelenen kooperatiflerin tarım sigortası konusunda üreticileri bilgilendirme durumu 101 Çizelge 7.61. Ġncelenen kooperatiflerin tarım sigortası konusunda üreticilerin birbirinden etkilenme durumu hakkındaki görüģleri 101 Çizelge 7.62. Ġncelenen kooperatiflerin tarım sigortası konusunda üreticileri etkileme durumu hakkındaki görüģleri 101 Çizelge 7.63. Ġncelenen kooperatiflerin mevcut durumlarının üreticilere yeterli olup olmadığı hakkındaki görüģleri. 102 x

Çizelge 7.64. Ġncelenen kooperatiflerin çiftçilerin yeniliklere katılma durumu hakkındaki görüģleri.. 102 Çizelge 7.65. Ġncelenen kooperatiflerin çiftçilerin kooperatif çalıģanları ve Ziraat Mühendisleri ile bilgi alıģveriģi yapma konusundaki görüģleri*. 103 xi

1 1. GİRİŞ Tarım sektörü, dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi, Türkiye de de sosyo-ekonomik anlamda yüksek öneme sahip olup, milli gelir ve genel istihdam içerisindeki payı bakımından, stratejik sektörler arasındadır. Artan ülke nüfusunun dengeli ve yeterli beslenmesi de tarım sektörünün geliģimine bağlıdır. GeliĢimi Türkiye açısından önemli olan tarım sektöründe üretim, günümüzün geliģen teknolojisine karģın, üreticinin kontrolünde olmayan doğal risklere maruz kalmaktadır. Bu yönüyle tarım üstü açık fabrika olarak nitelendirilmektedir. GeliĢmiĢ ülkeler karģı karģıya kaldıkları doğal, ekonomik, sosyal, teknolojik ve kiģisel risklerden dolayı, yıllardır, Tarımda Risk Yönetim Programları adı altında korumacılık politikalarını sürdürmektedirler. Bu programlar sayesinde, tarımsal üretimi tehdit eden doğal risklerden kaynaklanan verim kayıplarından sonra, ekonomik risklerden kaynaklanan gelir kayıplarını da tarım kesimi üzerinden alıp, sigorta sistemlerine transfer etmektedirler (Güngör, 2006a). Sigorta, birçok kimse için olması muhtemel olan, ancak kimi ve ne zaman etkileyeceği belli olmayan bir kaza için o Ģahısların birbirlerine verdikleri karģılıklı garantidir. Genel olarak sigorta, kimi ve ne zaman etkileyeceği belli olmayan tehlikelerin oluģturduğu zararların tazmini amacıyla yapılan çift taraflı bir sözleģmedir. Bu sözleģme ile sigortacı belirli bir miktar prim alır ve sigortalanan varlıklarda oluģan maddi kayıpları tazmin eder (TanrıvermiĢ ve Sayın, 1993). Sigorta; aynı tehlikeler ile karşı karşıya kalanlar arasında sorumluluğun paylaşması esasına dayanan bir organizasyon olarak tanımlanmaktadır (Saner, 2004). Türk Ticaret Kanunu nun 1263. maddesine göre ise sigorta; bir sözleşmedir ki, bununla sigortacı belli bir prim karşılığında, diğer bir kimsenin para ile ölçülebilir bir menfaatini hasara uğratan bir tehlikenin meydana gelmesi durumunda tazminat vermeyi üzerine alır diye açıklamaktadır. Yine Türk Ticaret Kanunu nun 1316. maddesinde ise; tarım sigortasının faaliyet alanı belirlenmiş, biçilmiş veya biçilmemiş her çeşit ürünler ve ehli bütün hayvanlar yılın her zamanında zararlı ve hastalıklara karşı sigorta ettirilebilir denilmektedir (Karacan, 1991).

2 Tarımda, teknik tedbirler ile önlenmesi mümkün olmayan riskler sık sık görülmekte ve Türkiye de gelir düzeyi düģük olan çiftçiler büyük felaketler yaģamaktadırlar. GeliĢmiĢ ülkelerde, ancak tarım sigortaları ile bu tür felaketlerin yol açtığı zararlar karģılanabilmekte, doğal riskler büyük ölçüde afet olmaktan çıkarılmaktadır. Ancak, felaket boyutunda olan don, sel ve kuraklık gibi riskler, geniģ alanlarda ve büyük hasarlara neden olduğu için primleri de yüksektir. Sigorta Ģirketleri ile onları sigorta eden reasürans Ģirketleri, yanlarında devlet olmadan, bu riskleri tek baģlarına üstlenememektedirler. Bu nedenle, birden çok riskin sigortalandığı ülkelerde çiftçinin sigorta yaptırabilmesi için devlet, sigorta priminin bir bölümünü karģılamaktadır. Türkiye de ise, 14.06.2005 tarih ve 5363 sayılı Tarım Sigortaları Kanunu kapsamında uygulamaya konulan devlet destekli tarım sigortasına kadar, devletin tarım sigortalarına katkısı olmamıģtır. Türkiye de tarım sektörünün diğer sektörlerin egemenliği altında varlığını sürdüren bir kesim olduğu bilinmektedir. Bununla beraber, Türkiye de ekonomik kalkınmanın gerçekleģmesi için en geniģ sektör durumunda olan tarımın kalkınması gerekmektedir (Güngör 2006b). Tarım sigortalarının önemli olduğu kadar uygulamaları da önemlidir. Be nedenle sigorta uygulamalarında tarımsal kooperatiflerin önemli bir yeri vardır. Dünyadaki birçok ülkenin ekonomik ve sosyal kalkınmalarında kooperatifçilik hareketinin önemli görevler üstlendiği görülmektedir. Özellikle geliģmekte olan ülkelerin tarımsal kalkınmalarında kooperatifçilik iģ birliği, örgütlenme, demokrasi, üretici ve tüketici haklarının korunması, piyasa dengesinin sağlanması, kooperatifçiliğin yaygınlaģtırılması, modern tarım tekniklerinin kullanımı vb. sosyo-ekonomik iģlevleri yerine getirmektir. Kırsal alandaki insanların kooperatifler ile iģbirliği içinde olmaları, bu insanların ekonomik ve sosyal sorunlarını daha hızlı, kolay ve sürekli olarak çözümlenmesi, kırsal refahın yükseltilmesi, bu suretle de sosyal dengenin kurulmasında etkili olmaktadır (Kızılaslan, 1997). Kooperatifler, tarım kesiminde yenilik sağlama ve bu sağlanan yeniliklerin uygulanmasını gerçekleģtirmede önemli bir araç ve aynı zamanda da yöntem olabilmektedirler. Tarımda yenilik, üretim yapısında bir takım değiģmelere neden

3 olurken bir yandan da toplum değiģmesinin temel unsurlarından birisi haline gelmektedir. Tarımsal kooperatiflerin yenilik yaratma ve transfer konusundaki çabaları onların toplumsal değiģmeyi yakından etkilediğini göstermektedir. Bu ise, ülkelerin geliģmiģlik ve kooperatifçiliğin yaygınlaģma düzeyine göre farklı Ģekillerde olmaktadır. Bazı geliģmiģ ülkelerde tarımsal kooperatifler, araģtırma kurumları, ıslah istasyonları gibi araģtırma geliģtirme birimleri oluģturarak yenilik yaratmaktadırlar. Az geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerdeki tarımsal kooperatifler ise sermaye yetersizliği, örgütleģme ve bilgi eksikliği gibi ekonomik ve toplumsal nedenlerden dolayı yenilik yaratma konusunda etkinlik gösterememektedirler. Fakat baģka ülkelerde yaratılmıģ yeniliklerin transferi konusunda etkili olmaktadırlar (Ürper, 1985). Daha önce Kastamonu ilinde tarım kredi kooperatiflerinde sigorta uygulamaları ve çiftçilerin bu konuya bakıģını inceleyen herhangi bir çalıģmaya rastlanmadığından bu çalıģma orijinallik arz etmektedir. Aynı zamanda Kastamonu ilinde tarım ve kooperatifçilik kavramları eskilere dayanmakla birlikte tarım sigortaları yeni geliģmekte ve çiftçiler sigorta ile henüz yeni tanıģmaktadırlar. Ġl genelinde tarım ve hayvancılığın ön planda tutulması, tarımsal girdi maliyetlerinin yüksek olması gibi nedenlerden dolayı çiftçilerin sigorta yaptırma gereksinimleri duydukları, tarım sigortası yaptırmada daha çok tarımsal kredi kooperatifini kullanmaları nedeniyle bu araģtırma yapılmıģtır. AraĢtırmada 81 adet tarım iģletmesi ve 14 adet Tarım Kredi Kooperatifi personeli ile anket çalıģması yapılmıģtır. AraĢtırmada; incelenen iģletmelerde ankete katılan kiģilerin sosyal katılım ve çevresel iliģki düzeyleri, dıģ kültüre açılma düzeyi, aile Ģekli ailedeki otorite Ģekli konuların gibi konular araģtırılmıģ ve çiftçilerin tarım sigortasına bakıģ açıları, sigorta yaptırıp yaptırmadıkları ve bunların nedenleri, hangi Ģartlarda sigorta yaptıracakları, sigorta yaptırdıklarında yaptırmadıklarında ne gibi problemlerle karģılaģtıkları, sigorta yaptırırken tarımsal kooperatifleri tercih etme ve etmeme nedenleri detaylı bir Ģekilde araģtırılmıģtır. Kooperatif ile yapılan anket çalıģmasında da; tarım sigortasına bakıģ açıları, çiftçilerin tutumları, bu uygulamanın kooperatife sağladığı avantajlar ve dezavantajlar araģtırılmıģtır. AraĢtırma 8 bölümden oluģmaktadır:

4 Birinci bölümde, GiriĢ baģlığı altında konunun önemi vurgulanmıģ ve araģtırmanın kapsamı ve amacı belirtilmiģtir. Ġkinci bölümde, Türkiye de ve dünyada benzer konularda yapılan çalıģmalardan oluģan literatür özetleri yer almaktadır. Üçüncü bölümde, materyal ve yöntem kısmı bulunmaktadır. Dördüncü bölümde araģtırma bölgesinin genel tanıtımı yapılmıģtır. BeĢinci bölümde, Türkiye de tarımsal kooperatifçilik ve tarım kredi kooperatiflerinin geliģimi ve önemi hakkındaki bilgiler yer almaktadır. Altıncı bölümde Türkiye de tarım sigortalarının baģlangıcından günümüze kadar olan durumu hakkında detaylı bilgiler sunulmuģtur. Yedinci bölümde, araģtırma bulguları anket analizleri sonucu anket yapılan kiģilerin temel bilgileri, yaģam düzeyleri, sigorta yaptırma durumunu etkileyen veya etkileyebilecek olan nedenler araģtırılmıģtır. Sekizinci ve bölüm ise sonuç ve öneriler kısmından oluģmaktadır.

5 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ Tarım sigortaları ve tarımsal kooperatifler konusunda gerek Türkiye de ve gerekse dünyanın değiģik ülkelerinde birçok çalıģmaya rastlamak mümkündür. Tarım sigortası konusunda yapılmıģ yerli çalıģmalardan bazıları aģağıda verilmiģtir. Karacan (1991) tarafından yapılan çalıģmada, Türk Ticaret Kanunu ndaki sigorta kavramının tanımı ve tarım sigortasının faaliyet alanı ifade edilmiģtir. Mülayim (1992) yapmıģ olduğu bir çalıģmada, sigortanın tanımını yapmıģ ve sigortayı birçok kimse için olması muhtemel olan, ancak kimi ve ne zaman etkileyeceği belli olmayan riskler için şahısların birbirlerine verdikleri karşılıklı garantidir Ģeklinde tanımlamıģtır. TanrıvermiĢ (1994) tarafından yapılmıģ olan çalıģmada, Türkiye de tarım sigortasının yapısı, iģleyiģi, sorunları ve çözüm önerileri detaylı bir Ģekilde incelenmiģtir. Tarımsal üretimin nitelik ve nicelikleri sadece kullanılan kaynaklara ve teknoloji düzeyine bağlı olmadığı, tarımsal üretimin genelde açıkta yapılması nedeniyle, iģletmeci tarafından kontrol edilemeyen iklim koģullarının hastalık ve haģereler elde edilecek ürün miktarı ve kalitesini etkilediğini kısaca tarımda iklim ve toprak koģulları sadece yetiģtirilecek ürünlerin seçiminde değil üretimin miktar ve kalitesi üzerinde de etkili olduğunu, normal koģullar altında tarımsal üretimde meydana gelecek kayıplar veya düģüģler olarak ifade edilen risklerin üretici gelirinde istikrarsızlıklara sebep olduğu ifade edilmiģtir. Aynı zamanda çalıģmada, üretici açısından tarım sigortasının önemi ve yaygınlaģması gerektiği vurgulanmıģ ve üretici açısından önemli olanın riski kendi mi taģıyacağına yoksa sigorta Ģirketine mi transfer edeceğine karar vermesi olduğu, bunun için üreticide sigorta yapma bilincinin yaygınlaģtırılması gerektiği, çünkü sigorta yaptıran üretici sayısı arttıkça üreticinin üretim birimi baģına ödeyeceği sigorta ücretinde (prim) bir azalma olacağı, aynı Ģekilde bütün tarımsal risklerin Türkiye de önemli bir kesimi etkilediği için yurt düzeyinde yaygın bir tarım sigortaları sisteminin oluģturulması üretici açısından çok faydalı olacağı ifade edilmiģtir.

6 Dinler (1996) yapmıģ olduğu çalıģmasında, tarım sektöründe görülen riskler nedeniyle, üreticilerin yetiģtireceği ürünleri belirlemede güçlükler çekmekte olduğunu, tarımsal iģletmelerin üretimden pazarlamaya kadar devam eden süreçte karģılaģtığı risklerin etkileri sonucu iģletme ölçeklerini büyütemeyeceklerini, tarımsal iģletmelerin belirsizliklerin olumsuz etkilerinden mümkün olduğu kadar az etkilenecekleri bir yapıya girerek kendilerini korumaya çalıģırken hem geliģme dinamizmlerini kaybedeceklerini ve hem de ülke tarımının geliģemeyecek olduğunu ifade etmiģtir. Akdemir ve ark. (2001), Türkiye de seçilmiģ bölgeler için potansiyel sigorta talebinin karģılanabilirliğini araģtırdıkları bir çalıģmada; tarım sigortasını tarımdaki risk ve belirsizlikten dolayı meydana gelebilecek Ģartların sözleģme çerçevesinde karģılanmasını güvence altına alan bir sistem olduğunu ve bunun bitkisel ürünler, hayvanlar, tarım alet ve makineleri tarımsal yapılar, çiftçi ailesinin sağlık kaza, emeklilik vb. sigortaları kapsamakta olduğunu ifade etmiģlerdir. Yavuz (2011) tarafından yapılan bir çalıģmada çiftçilerin tarım sigortası yaptırmasında etkili olabilecek faktörler detaylı bir Ģekilde incelenmiģ, çiftçilerin sosyal ve kültürel yeniliklere açık oldukları saptanmıģtır.. Dinler (2005) in tarımda risk yönetimi ve tarım sigortalarını araģtırdığı çalıģmasında, küresel ısınmanın yol açtığı iklimsel bozuklukların bitkisel üretimi olumsuz yönde etkileyebileceğini, meteoroloji uzmanlarının yaptığı araģtırmalara göre iklim değiģikliğinin daha Ģiddetli bir hal alacağı ve 1990-2100 tarihleri arasında küresel yüzey ısısının 1,4-5,8 derece arasında artacağının hesaplandığını, özellikle son 50 yıldaki ısınmada insan faktörünün baģrolü oynadığını, gerekli önlemler alınmazsa önümüzdeki 70-80 yıl içerisinde mevsimler arasındaki sıcaklık farkları daha da azalacağını, bunun ise özellikle kuraklık ve sel olarak ülkelere büyük zararlar vereceğini ve bu olumsuz değiģimlerden tüm sektörler içinde yine en fazla tarım sektörünün etkileneceğini belirtmiģtir. Tarımda risk ve belirsizliklerden oluģacak zararların ödenmesini esas alan ve tarım sigortaları olarak tanımlanan risk transferi programları çerçevesinde yürütülen araģtırmalar sonucunda doğa olaylarının büyük ölçüde afet olmaktan

7 çıkarılmasının amaçlandığını, aslında bunun geliģmiģ bazı ülkelerde önemli ölçüde baģarıldığını ve ciddi sonuçlar elde edildiğini açıklamıģtır. Akçaöz ve ark. (2006) tarafından Antalya ilinde tarımsal üretimde risk yönetimi ve tarım sigortası uygulamaları konusunda yapılan bir çalıģmada, tarım sektöründe sigorta primlerinin yüksek olması, gelir düģüklüğüne bağlı olarak sigorta yaptıran üretici sayısının azlığı ve buna bağlı olarak prim üretiminin yetersiz düzeyde kalmasıyla orantılı olduğunu, bu durumun sigorta prim maliyetlerinin yüksek olması ve potansiyel sigorta müģterisi konumunda olan çiftçinin sigorta yaptırmaktan vazgeçmesine neden olacağını, tarımsal üretimde risklerin meydana getirdiği hasar istatistiklerinin doğru olarak elde edilmesi ile çiftçinin ödemesi gereken prim miktarının rasyonel ve ödeme güçlerine uygun olarak belirlenmesi mümkün olabileceğini, tarım sigortasının çiftçiler tarafından benimsenmesi için hasar belirleme aģamasında bu konuda uzman kiģilerin görev almasının yanlıģ uygulamaları ortadan kaldıracak ve çiftçilerin sigorta Ģirketlerine karģı güven duymasını sağlayacağını, tarım sigortası uygulamalarının yaygınlaģması ile büyüklüğü tahmin edilemeyen risklerin oluģturduğu kayıpların sözleģme koģulları çerçevesinde tazmin edilerek üretici gelirlerinde istikrar sağlanabileceğini, bunun yanında, tarım sigortasının karģılıklı yardımlaģmaya dayalı bir sistem olması nedeniyle toplumsal geliģmeye katkı yapacağı ve sigorta primleri ile diğer kesimlere finansman olanakları yaratılacağı belirtilmiģtir. TümtaĢ (2007) yaptığı bir çalıģmada, Türkiye de tarım sigortaları uygulamaları 1957 yılında baģlamıģ olmasına rağmen 1995 yılına kadar tarımda risk yönetiminde devletin çiftçi primlerini desteklemesi hiçbir zaman konu edilmediğini ve doğal afetler öncesinde herhangi bir çalıģma yapılmadığını, 1987 yılında planlı bir çalıģma baģlatıldığını, 1995 yılında tarım sigortalarının ortak bir sistem içerisinde uygulanması için Tarım Sigortaları Vakfı (TSV) kurulduğunu, daha sonra 2004 yılında ülke genelinde yaģanan doğal afetin 2 milyar TL zarar oluģturması ve mevcut yasalarla bu zararın karģılanamaması ile ülkemizde de tarımsal yapıya uygun tarım sigortaları sisteminin oluģturulması için hükümetin acil eylem planına alması kanunun çalıģmalarını hızlandırdığını ifade etmiģtir.

8 Güngör (2006), Türkiye de devlet destekli tarım sigortaları ve uygulamaları konusunda yaptığı çalıģmasında; devlet destekli tarım sigortasının sağladığı güvence doğrultusunda, tarım kesiminin devlete ve diğer ilgili kuruluģlara (bankalar, tarım kredi kooperatifleri, leasing Ģirketleri vb.) karģı edimlerinde, doğal afetlerden kaynaklanan bahanelerinin azalacağı da tahmin edildiğini, devlet destekli tarım sigortası programına, bu yönüyle devletin yanı sıra, söz konusu kurum ve kuruluģların da gerekli ilginin gösterilmesi gerektiğini belirtmiģtir. Ayrıca çalıģmada tarım sektörünün kredi ihtiyacı en yüksek olan sektörlerden olduğunun bilinmekte olduğu, bir kredi kuruluģu için en önemli kaygı, sağlamıģ olduğu kredinin geri dönüģü olduğu, bu da krediyi kullanan tarafın gelirlerindeki sürekliliğin devamı ile mümkün olabileceği, krediyi kullanan taraf (tarımsal iģletme sahibi) için de gelirlerin sürekliliğin sağlanmasının esas olduğu, doğal afetlere ve salgın hastalıklara karģı tarımsal gelirlerdeki sürekliliğin sağlanmasının garantisi tarım sigortası olabileceği, dolayısıyla herhangi bir kredi iliģkisinde her iki taraf için kredi koģulların hafifletilmesi ve kolaylaģtırılması adına tarım sigortası öne çıkabileceği belirtilmiģtir. Çetin (2007) tarım sigortaları üzerine Ankara Ġlinde yapmıģ olduğu bir çalıģmada sigortanın tanımına değinmiģ ve sigortayı; yasalar yönetmelikler ve her türlü yönetmelik ile mevzuatlar, örf ve adetler çerçevesinde insanların çeşitli risk faktörlerinin yaratabileceği zararlarla başa çıkmalarına yardımcı olan ve bu yardımı sistematik bir şekilde sürdürüp yönlendiren bir organizasyon olarak tanımlamıģtır. Ayrıca çalıģmada, sigortanın sosyal amaçlı olan temel risk dağıtım iģlevi, ekonomik iģlevi ile birlikte sigortalıya ve ulusal ekonomiye çeģitli yararlar sağladığı, sigortalı açısından bakıldığında sigortanın güven yaratan, olası hasarı önlemeye yönelik önlemleri aldıran, kiģi için önemli bir tasarruf aracı niteliğinde olan bir kavram olduğu, ulusal açıdan bakıldığında ise sigortanın ekonomide son derece önem arz eden fonların birikimine olanak sağlayan, ödemeler dengesine önemli ölçüde katkıda bulunan ve gelir dağılımını iyileģtirici yönde etkileyen ulusal değerleri koruyan finans sektörünün içindeki ağırlığı günden güne artan ekonomik bir sektör olduğu belirtilmiģtir. IĢık ve Kan (2007), Türkiye de zorunlu tarım sigortalarının uygulanabilirliğini araģtırdıkları bir çalıģmalarında; toplam nüfusun %30 unun tarımla iģtigal etmesi

9 demenin bu kiģilerin geçimlerini tarımsal faaliyetlerden sağladığı anlamına geldiğini, dolayısıyla çiftçilerin ürünlerine gelecek hasarlar sonucunda hem milli servetin ortadan kalkmıģ olacağı ve hem de çiftçilerin gelir kaybına uğrayacaklarını ifade etmiģlerdir. Ayrıca çalıģmada, sigortacılık sektöründe en önemli sorunlardan birisinin primlerin tahsilâtı olduğunu, tarım kesiminin gelirinin düģük olması tarım sigortalarında bu sorunla karģılaģılmasına neden olacağını, devletin sigorta priminin %50 sini finanse etmesi ve zorunlu sigorta uygulamasının prim fiyatlarının düģmesine sebep olacağını, ayrıca bitkisel ürün sigortasında primin sadece %10 unun, diğer sigortalarda da %25 inin peģin, kalan bakiyenin 5 taksite bölünmesi primlerin tahsilâtı sorununu büyük ölçüde gideceğini iade etmiģlerdir. Sayılı (2010a) tarafından yapılan çalıģmada; tarım sigortasının tanımı, dünyanın değiģik ülkelerindeki tarım sigorta uygulama örnekleri, Türkiye deki tarım sigortaları uygulamaları (geliģimi ve bugünkü durumu, 2006 yılı öncesi ve sonrası afet yönetimi, devlet destekli sigorta çeģit ve uygulanıģ Ģekli), 2007-2009 yılları arası tarım sigortası değerleri ile tarım sigortası uygulamalarındaki sorunlar ayrıntılı bir Ģekilde ortaya konulmuģtur. Sayılı (2010b) tarafından yapılan bir diğer çalıģmada; risk ve belirsizlik kavramlarının tanımı açıklanmıģ, tarımdaki risk kaynakları ve belirsizlikler ortaya konulmuģ, kiģilerin risk davranıģlarına göre sınıflandırılması, riske karģı alınabilecek önlemler (risk idaresi) ile risk idaresinde kooperatifçiliğin rolü belirtilmiģtir. Gerek Türkiye de ve gerekse dünyada tarımsal Kooperatifler üzerine de çeģitli çalıģmalar yapılmıģtır. AĢağıda bunlardan bazılarına yer verilmiģtir: Kızılarslan (1997) tarafından yapılan araģtırmada, Tokat ili Merkez ilçede tarımsal kalkınma kooperatiflerine katılımı etkileyen sosyo-ekonomik faktörler incelenmiģtir. AraĢtırmada; kırsal alandaki insanların kooperatifler ile iģbirliği içinde olmaları, bunun insanların ekonomik ve sosyal sorunlarını daha hızlı, kolay ve sürekli olarak çözümlenmesi, kırsal refahın yükseltilmesi, bu suretle de sosyal dengenin kurulmasında etkili olduğunu ifade etmiģtir.

10 Demirci (1987) çalıģmasında, yeniliklerin benimsenmesinde kooperatiflerin önemini vurgulamaktadır. Tarımsal amaçlı kooperatiflerin, yeniliklerin transferi ve ortakların haberdar edilmesinde önemli bir araç olduğu belirtilmiģtir. Ayrıca tarım kesiminde gruplaģmayı sağlamaları birey olarak yeniliği göstermeyi ve karģı çıkmayı ortadan kaldırıp, yeniliklere grup olarak katılmanın avantajlarını sağlayabileceği vurgulanmıģtır. Mülayim ve Taluğ (1991) hayvancılık yayımında kooperatiflerin yeri ve önemini araģtırdıkları bir çalıģmada, tarımsal yayım hizmetlerinde örgütlü çiftçilerle çalıģmanın, yayım kuruluģları için hedef kitleye daha çabuk, kolay ve ekonomik olarak ulaģmalarının sağlanması açısından önemli olduğunu vurgulayarak kooperatiflerin önemini belirtmiģlerdir. Boz (1993) yapmıģ olduğu araģtırmasında, genel olarak Türkiye de tarım sigortası ve sigortanın Ankara ili Polatlı ilçesinde yayılması ve benimsenmesi konularını incelemiģtir. AraĢtırma yöresinde tabakalı örnekleme yöntemiyle 31 tarım sigortası yaptıran ve 39 tarım sigortası yaptırmayan çiftçiyle anket çalıģması yapılmıģtır. Bu iki grup çiftçi tarım sigortasının benimsenmesine etki etmesi olası görülen ölçütlere göre karģılaģtırılmıģ ve ortak nitelikleri tespit edilmiģtir. Daha sonra her iki grup çiftçinin konu hakkındaki tutum ve davranıģları incelenerek, tarım sigortasının benimsenmesi ve yayılmasındaki mevcut sorunlar ortaya konulmuģtur. Çiftçilerin ekonomik olanaklarının sınırlılığı ve sigortanın etkili bir yayım ağına sahip olmayıģı, sigortanın kırsal alana yayılıģını etkileyen en önemli faktörler olduğu tespit edilmiģtir. Ürper (1985) in yapmıģ olduğu çalıģmada; kırsal yerleģim alanlarında iģsizliği azaltmak, yurtdıģında elde dile bilgi, görgü ve gelirlerin istihdam olanağı sağlayıcı yatırımlara kanalize etmek gerekçesiyle uygulaması baģlayan Dış Ülkelere İşgücü Sevkinde Kooperatif Kuran Köylülere Öncelik Tanınması Projesi sonucu kooperatif sayılarının arttığını fakat kooperatif bilinci uygulamasının geliģmediğini ifade etmiģtir. Aynı çalıģmada tarımda yeniliğin üretim yapısında bir takım değiģmelere neden olurken bir yandan da toplumun değiģmesinin temel unsurlarından biri haline gelmekte olduğunu ve toplumsal değiģmeyi yakından etkilediğini, bunun ise ülkelerin geliģmiģlik ve

11 kooperatifçiliğin yaygınlaģma düzeyine göre farklı Ģekillerde olabileceğini, bazı geliģmiģ ülkelerde tarımsal kooperatiflerin araģtırma kurumları ıslah istasyonları gibi araģtırma geliģtirme birimleri oluģturularak yenilik yaratmakta olduklarını, az geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerdeki tarımsal kooperatiflerin ise sermaye yetersizliği, örgütleģme ve bilgi eksikliği gibi ekonomik ve toplumsal nedenlerden dolayı yenilik yaratma konusunda etkinlik gösteremediklerini, fakat baģka ülkelerde yaratılan yeniliklerin transferi konusunda etkili olduklarını ifade etmiģtir.

12 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal AraĢtırmanın ana materyalini yörede yapılan anket çalıģmaları sonucu elde edilen birincil nitelikli veriler oluģturmuģtur. Ayrıca, Kastamonu Gıda, Tarım ve Hayvancılık Ġl Müdürlüğü, Tarım Kredi Kooperatifleri 8. Ankara Bölge Birliği Müdürlüğü Sigorta Servisindeki istatistikî bilgiler, konu ile ilgili daha önce hazırlanmıģ/yayınlanmıģ olan derleme, inceleme, araģtırma, süreli yayınlar ve sempozyumlarda sunulan bildirilerden de yararlanılmıģtır. 3.2. Yöntem 3.2.1. Örnekleme Yöntemi ÇalıĢmanın yapıldığı Kastamonu ilinde 19 adet tarım kredi kooperatifinden gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak bazılarının faal olmaması, personel yetersizliği gibi çeģitli nedenlerden dolayı 14 tanesi ile anket çalıģması yapılmıģtır. Kooperatiflere bağlı köylerdeki (579 adet) tüm çiftçiler (belirlenen kooperatiflere ortak toplam 13 859 kiģi) ile anket yapmak gerek zaman ve gerekse ekonomik açıdan mümkün olamadığından dolayı, bölgeyi temsil edebilecek toplam 16 köy (Çizelge 7.1) seçilmiģtir. Bu köylerdeki tarım iģletmelerinin arazi varlıkları dikkate alınarak popülasyon tespiti (örnekleme çerçevesi) yapılmıģtır. Örnek hacminin tespitinde, örnekleme çerçevesi incelenerek Basit Tesadüfi Örnekleme Yöntemi kullanılmıģ ve örnek hacmi 81 olarak hesaplanmıģtır. Yapılan analiz sonucunda, bu iģletmelerden 56 tanesi tarım sigortası yaptıran ve 25 tanesi tarım sigortası yaptırmayan çiftçilerdir. 2 N * S * t n 2 ( N 1) d S EĢitlikte; n = Örnek hacmi S = Standart sapma 2 2 t 2

13 t = Güven sınırı N = Örnekleme çerçevesine ait toplam birim sayısı d = Kabul edilebilir hata 3.2.2. Veri Toplama Yöntemi Çiftçiler ile ilgili kooperatiflerden veri toplamada anket yöntemi uygulanmıģtır. Çiftçilere uygulanacak anket formu, bu konuda daha önce yapılmıģ çalıģmalarda kullanılan anket formlarından yararlanılarak amaca uygun olarak düzenlenmiģtir. Anket formu ile aģağıdaki bilgiler detaylı bir Ģekilde elde edilmiģtir: ĠĢletmede Nüfus ve Öğrenim Durumu ĠĢletmenin Arazi Varlığı Tarım ĠĢletmelerinde Sermaye Durumu Tarım ĠĢletmelerindeki Net Gelir/Kar Durumu ĠĢletme DıĢı Gelir Durumu ĠĢletme Sahibi Ġle Ġlgili Bilgiler Kitle ĠletiĢim Araçlarını Kullanma Düzeyi Sosyal Katılım ve Çevresel ĠliĢki Düzeyi GeliĢmiĢ Tarım Teknolojisini Benimseme ve Uygulama Düzeyi Aile ġekli ve Ailedeki Otorite ġekli DıĢ Kültüre Açılma Düzeyi Tarım Sigortası Ġle Ġlgili Bilgiler. Veri toplama aģamasında kooperatiflere gidilmiģ ve kooperatif personelleri yardımı ile anketler gerçekleģtirilmiģtir. Analizde herhangi bir herhangi bir gruplandırma yapılmamıģtır. Anket sonucu elde edilen veriler döküm tablolarına aktarılmıģ ve analiz edilmiģtir. Veriler basit aritmetik ortalama ve yüzde hesapları ile ortaya konulmuģtur.

14 4. ARAŞTIRMA BÖLGESİNİN GENEL TANITIMI 4.1. Konumu ve Doğal Yapısı Kastamonu ili; Batı Karadeniz Bölgesi nde 41 21 kuzey enlemi ile 33 46 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Ġlin deniz seviyesinden yüksekliği 775 m olup yüzölçümü 13 108,1 km 2 dir (Anonim, 2011). Kastamonu ili çoğunlukla engebeli arazilerden oluģmaktadır. Ġlin kuzeyinde Batı Karadeniz Dağları bulunmaktadır. Karadeniz sahiline paralel olarak Ġsfendiyar (Küre) Dağları uzanmaktadır. Münferit olarak Yaralıgöz Dağı (1 985 m), Göynük Dağı (1 770 m), Dikmen Dağı (1 471 m), Kurtgirmez Dağı (1 450 m), Güruh Dağı (1 493 m), Ballıdağ (1 400 m), Isırganlı Dağı, Harami Dağı ve Elek Dağı önemli yükseltileri teģkil etmektedir. Ġlin güneyinde ise Ilgaz Dağları uzanmaktadır. Bu dağlar yüksek ve devamlıdır (Anonim, 2011). 4.2. Bitki Örtüsü Kastamonu ilinde orman ve fundalıklar önemli bir oran teģkil etmektedir. Ġl merkezinin kuzeyinde sahil Ģeridi boyunca uzanan dağ silsileleri üzerinde iyice sıklaģır ve bu bölgeler sık orman bölgesidir. Ġlin güneyinde Ilgaz bölgesinde de yaprağını dökmeyen oldukça sık orman örtüsü hâkimdir. Ġlde genelde orman ağaçları kızılcam, karaçam, sarıçam, göknar, ardıç gibi ibreliler ile kayın, meģe, kavak, kestane ve çınar gibi yapraklılardan oluģmaktadır. Ayrıca ormangülü, çobanpüskülü, kocayemiģ, böğürtlen, yabani fındık gibi ağaççıklar da görülmektedir. YağıĢ ve nem oranı yüksek olduğundan zengin bir orman altı örtüsü vardır (Anonim, 2011). 4.3. Drenaj Yapısı Kastamonu ilindeki suların drenajı Gökırmak, Devrez Çayı, Valay Çayı, Araç Çayı ve bunların kolları tarafından sağlanmaktadır. Gökırmak ın en önemli kolları Karaçomak, Karasu, Kumluca, Karadere, Akkaya ve Dona dereleridir. TaĢköprü ilçe sınırlarına kadar Daday Çayı ismi ile akar. Valay Çayı Devrekâni sınırları içinden çıkarak Cide

15 yakınlarından denize dökülür. Devrez çayı Ilgaz dağlarının güney eteklerinden çıkarak Tosya civarından geçer ve doğuya doğru akarak Kargı civarında Kızılırmak a karıģır. Araç Çayı Ilgaz dağlarından çıkıp Araç ilçesinden geçerek Karabük te Soğanlı çayı ile birleģip Filyos adını alarak yoluna devam etmektedir (Anonim, 2011). 4.4. Su Kaynakları ve Sulama Durumu Kastamonu ili yıllık ortalama 490,4 mm yağıģ almaktadır. Ortalama akıģ verimi 5,1/s ve ortalama akıģ/yağıģ oranı 0,39 olarak belirtilmiģtir (Anonim, 2011). Ġlin baģlıca su kaynakları Gökırmak, Devrez, Devrekâni, Valay, Araç, Daday ve Karaçomak çayları ile Karasu, Kumluca, Karadere, BaĢören ve Dona dereleridir. Tüm derelerin sulama suyu olarak kalitesi T2, A1 dir. Yani sulamada toprakta yaratacağı tuzluluk zararı orta, sodyum zararı düģüktür. Bu da birçok bitkinin sulanmasında kullanılabilir niteliktedir (Anonim, 2011). Çizelge 4.1.Tarım alanlarının sulama özellikleri SULAMA DURUMU ALAN (ha) ORAN Kuru Tarım Alanı 154 858 42,1 Sulamaya ElveriĢli Tarım Alanı 212 587 57,9 Sulanamayan Tarım Alanı 160 227 75,4 Devlet Sulaması 52 825 24,6 Sulanan Tarım Halk Sulaması 33 935 64,2 Alanı TOPLAM 18 890 35,8 GENEL TOPLAM 367 445 100,00 Kaynak: Anonim, 2011. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Ġl Müdürlüğü Brifingi, Kastamonu. 4.5. İklim Kastamonu Ġl sınırları içinde iklim genellikle birbirinden ayrılan iki özellik gösterir. Karadeniz sahil kesiminde mutedil, iç kesimlerde yükseklikleri fazla ve denize paralel olan Ġsfendiyar dağ silsilesinin iç bölge ile irtibatını kesmesinden dolayı sert ve karasaldır. Ġlde yağıģ ilçelere göre farklılıklar gösterir. Ġç kesimden Merkez Ġlçe, Tosya ve Devrekâni, sahil kesimden Ġnebolu ya ait iklim verilerinin verildiği Çizelge 4.2 incelendiğinde; ilin en fazla Mayıs ve Haziran aylarında yağıģ aldığı görülmektedir. Dolayısıyla bu aylar bitkilerin dolu ve sel su baskını afetlerine en fazla maruz kaldıkları dönemlerdir (Anonim, 2011).