Đl Oluşunun 85. Yılında Gümüşhane Tarihi ve Ekonomisi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2010 Gümüşhane Gümüşhane Đlinde Su Ürünlerinin Mevcut Durumu ve Potansiyeli Hamdi AYDIN *1 Özet: Gümüşhane ili sahip olduğu akarsu, göl ve barajları ile kültür balıkçılığı üretimi için büyük bir potansiyele sahiptir. Gümüşhane ilinde su ürünleri üretimi son yıllarda hızlı bir artış kaydetmiştir. 1996 yılında 50 ton olan gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss W., 1792) üretimi 1997 yılında 120 tona, 2004 yılında 309 tona, 2005 yılında 365 tona, 2006 yılında 552 tona, 2007 yılında 730 tona ve 2008 yılında 1.837 tona kadar yükselmiştir. Bu artışta en büyük etken baraj göllerinde kurulan ağ kafeslerde de alabalık yetiştiriciliğin yapılmaya başlanması olmuştur. Önümüzdeki yıllarda devreye girecek yeni barajlar ve göletler nedeniyle yetiştiricilik daha da artacaktır. Bu çalışmada, Gümüşhane ilinde su ürünlerinin mevcut durumu, gelişme potansiyeli ve problemleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Su ürünleri yetiştiriciliği, Gümüşhane Giriş:Su ürünleri yetiştiriciliği, dünyada en hızlı büyüyen gıda üretim sektörü olarak dünyanın hemen her bölgesinde gelişmekte, yaygınlaşmakta ve yoğunlaşmaktadır. Dünya nüfusu arttıkça su ürünlerine olan talepte buna bağlı olarak artmaktadır (Subasinghe et al., 2009). Araştırmacılar, avcılık yolu ile balık üretiminin % 1-2 den daha fazla yıllık artış göstermeyeceği, hatta fiziksel ve biyolojik kapasite, giderek bozulan çevre şartları ve avlanma giderlerindeki artışlar nedeniyle gittikçe azalacağı, kültür balıkçılığının ise geleneksel balıkçılıktaki bu azalmayı telafi edebileceğini ileri sürmüşlerdir. Bu nedenle, artan su ürünleri talebinin karşılanmasında kültür balıkçılığına olan ihtiyaç her geçen gün daha da artmaktadır (Muir ve Beveridge, 1994, Özdemir ve Dirican, 2006). Dünya toplam su ürünleri üretimi 2006 yılında yaklaşık 143.6 milyon ton olup, bunun 51.6 milyon tonu kültür balıkçılığından sağlanmıştır (FAO, 2008). Ülkemizde de toplam su ürünleri üretimi 2008 yılında 646.310 ton olarak gerçekleşmiş, bunun 152.186 tonu kültür balıkçılığından elde edilmiştir (TUĐK 2008). 1 Yrd.Doç.Dr. Kocaeli Üniversitesi Gazanfer Bilge MYO. Karamürsel-Kocaeli aydin@kocaeli.edu.tr GSM: 0 532 3153903
Ülkemizde de kültür balıkçılığı çalışmaları 1970 li yılların başlarından itibaren başlamış özellikle son yıllarda deniz, baraj ve göllerde kafes sistemlerinde yetiştiriciliğin yapılmaya başlanmasıyla birlikte büyük kapasitelere sahip işletmelerin sayısı hızla artmaya başlamıştır. Türkiye de 2008 yılı verilerine göre iç sularda 34 ilde toplam 227 adet kafes işletmesinde yılda yaklaşık 29.000 ton alabalık üretimi yapılmaktadır (Emre ve ark., 2008) ve bu miktar ülkemizdeki toplama alabalık üretiminin yarısına yakındır. Yurdumuz üç tarafı denizlerle çevrili su ürünleri bakımından dünyanın en şanslı ülkelerinden biri konumundadır. Karadeniz, Ege, Akdeniz ve Marmara denizlerinin içerdiği zengin su ürünlerinin yanı sıra iç sularımızda su ürünleri avcılığı ve yetiştiriciliği açısından önemli potansiyel arz etmektedir. Denizlerimizin kıyı şeridi uzunluğu ve derinlik hesabıyla toplam 23.475.000 hektarlık deniz ürünleri alanına sahiptir. Đrili ufaklı 120 den fazla doğal gölü bulunan ülkemizde baraj ve doğal göllerin toplam alanı 10.400 km 2 dir. Ayrıca, 1.000 in üzerinde yapay gölet ve DSĐ (2005) verilerine göre toplam 544 adet baraj gölü bulunmaktadır. Bu rakamlardan da açıkça anlaşıldığı üzere, Türkiye denizleri ve iç suları ile önemli bir su ürünleri potansiyeline sahip olmasına rağmen, bu potansiyelden maalesef bu güne kadar istenilen düzeyde yararlanılmamıştır. Yapılan araştırmalara göre ülkemiz iç su kaynaklarının yılda 1 milyon ton civarında su ürünleri üretimi potansiyeli olduğu bildirilmiştir (Çelikkale ve ark. 1999). Günümüzde ise bu kaynaklardan ancak 107.568 ton (41.011 ton avcılık, 66.557 ton kültür balıkları üretimi) ürün elde edilmektedir (TUĐK, 2008). Gümüşhane ve ilinde su ürünleri, tarımsal yapı içerisinde bitkisel üretim ve hayvancılığa oranla fazla gelişmemiştir. Đlde de alabalık üretimine uygun dere ve kaynak suları büyük oranda değerlendirilememiş ve üretim 2007 yılına kadar belli bir değerin üzerine çıkartılamamıştır. 2007 yılından sonra baraj göletlerinde ağ kafeslerde balık üretimine başlanmasıyla birlikte üretimde ciddi artışlar meydana gelmeye başlamıştır. Bu çalışmada Gümüşhane ilindeki su ürünlerinin mevcut durumu, potansiyeli, geleceği, problemleri ve çözüm önerileri ele alınmıştır. Gümüşhane Đlindeki Su Kaynakları ve Balıkçılığın Genel Durumu Gümüşhane ilinde balıkçılığa elverişli iki tane akarsu vardır. Bu akarsular Kelkit Çayı ve Harşit Çayı dır. Ayrıca bu çaylara bağlı çok sayıda küçük dere ve kaynak suları bulunmakta ve bu sular özellikleri itibarıyla küçük aile isletmesi kurulmasına, alabalık yumurtası ve yavru 2
balık üretimine oldukça elverişlidir. Derelerin hemen hemen hepsinde doğal alabalık (Salmo trutta) tabii olarak yasamaktadır. Harşit çayı üzerinde enerji üretimi maksadıyla Kürtün ve Torul Baraj Gölleri inşa edilmiş, Harşit Çayı üzerinde yeni göletler inşa edilmektedir. Şiran Đlçesinde Koruluk Barajı, Telme Göleti ve Kızlarkalesi (Yeşilbük) Göleti, Köse Đlçesinde Köse Barajı ve Salyazı Göleti bulunmaktadır. Gümüşhane ilindeki su kaynaklarından en çok avlanan balık türü sazan (Cyprinus carpio) olup, 2008 yılı avcılık verilerine göre 19 ton avlanmıştır (TUĐK 2008). Đldeki baraj ve göletlerin bir kısmı Tarım Đl Müdürlüğü tarafından Su Ürünlerini Geliştirme Projesi kapsamında sazan yavrusu ile balıklandırılmaktadır. Gümüşhane ilinde yetiştiricilik yoluyla elde edilen balık üretim miktarları son yıllarda büyük artış kaydetmiştir. 1994 yılında ilde 15 ton olan alabalık üretimi yapılabilirken, 1997 yılında 120 tona, 1999 yılında 300 tona, 2006 yılında 552 tona ve 2008 yılında 1.837 tona kadar yükselmiştir (TUĐK, 2008). Đstatistik verilere yansımayan verilere göre de 2009 yılında Gümüşhane de alabalık üretiminde önemli bir düşüş görülüp 1.147 ton olarak gerçekleşmiştir (Anonim 2010). 2000 1800 1600 1400 Üretim (Ton) 1200 1000 800 600 400 200 0 1994 1995 1996 1997 1999 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Şekil 1. Gümüşhane ilinde gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) üretimi Gümüşhane ilinde 1980 yılında sadece bir adet alabalık üretim tesisi bulunmasına rağmen (Kurtoğlu ve Çakmak, 2007) 2009 yılı kayıtlarına göre Gümüşhane ve ilçelerinde projesi 3
onaylanmış 29 alabalık isletmesi mevcuttur. Gümüşhane merkeze bağlı 4, Torul da 5, Kelkit te 5, Şiran da 3 ve Kürtün de 1 alabalık üretimi yapan isletme bulunmakta ve bu isletmelerin proje kapasiteleri toplamı 227 ton/yıl dır. Ayrıca Harsit Çayı üzerinde DSĐ Genel Müdürlüğünce Kürtün Barajı ve Torul barajı olmak üzere iki adet baraj inşa edilmiştir. Kürtün Barajı nda su tutulmaya başlanılmasının ardından baraj üzerinde ağ kafeslerde alabalık büyütülmeye başlanmış ve bunda büyük basarı elde edilmiştir. Baraj göllerinde, barajın genel amacını etkilemeyecek ve DSĐ nin uygun gördüğü düzeyde balıkçılığa izin verilmektedir. Kürtün Baraj Gölü nde de kültür balıkçılığına tahsis edilen % 3 lük oran 45.000 m 2 lik bir alana karşılık gelmektedir. Kürtün Baraj Gölü nde kültür balıkçılığı için ruhsat alan isletme sayısı 11 adettir ve bu isletmelerin proje kapasiteleri toplamı 2.658 ton/yıl dır. Đlde 16 Şubat 2010 tarihi itibariyle projesi onaylanmış 29 isletmenin tamamının kapasitesi 2.885 ton/yıl dır (Anonim 2009) ve bu isletmelerin 2009 yılı üretim miktarları toplamı 1.147 ton dur ( Tablo 1). Tablo 1. Gümüşhane ilinde alabalık üretim tesisleri, kapasiteleri ve üretim miktarları (2009) Đşletmenin Yeri Sayısı Proje Kapasitesi (ton/yıl) Gerçekleşen Üretim (ton / yıl) Gümüşhane (Merkez) 4 22 16 Kürtün 1 5 0 Kürtün (Baraj Gölü) 11 2,658 992 Torul 5 76 68 Kelkit 5 96 60 Şiran 3 28 11 TOPLAM 29 2,885 1,147 Torul Baraj Gölü nde de çok sayıda üretici balık üretimi yapmak için Gümüşhane Tarım Đl Müdürlüğü ne müracaatta bulunmuş ve müracaatı kabul edilen üreticiler proje hazırlama ve tesis kurma çalışmalarına başlamıştır. Torul Baraj Gölünde balık üretimine tahsis edilecek alan yaklaşık 60.000 m 2 dir. Her iki baraj gölünde balıkçılığa tahsis edilen alanlarda ve Gümüşhane deki diğer isletmelerde uzun vadede yılda en az 10.000 ton kadar alabalık büyütülebileceği tahmin edilmektedir. Yapılacak bu üretim ile de yöre insanına ekonomik açıdan önemli katkı sağlayacağı kesindir. 4
Gümüşhane Đlinde Su Ürünlerinin Geleceği Yukarıda da belirtildiği gibi Gümüşhane ilinde balıkçılığa elverişli iki tane akarsuyun yanı sıra Harşit Çayı üzerinde inşa edilen ve Kürtün ve Torul Baraj Gölü, Şiran Đlçesinde Koruluk Barajı, Telme Göleti ve Kızlarkalesi (Yeşilbük) Göleti, Köse Đlçesinde Köse Barajı ve Salyazı Göleti bulunmaktadır. Ayrıca Harşit Çayı üzerine, Kürtün ve Torul Baraj Göllerine ilave olarak çok sayıda yeni göletler inşa edilmekte, diğer ilçelerde ise proje aşamasında veya programa alınmış yeni göletler bulunmaktadır. Şiran ilçesi sınırları içerisinde bulunan Tomara Şelalesi suyu, fiziksel ve kimyasal özellikleri ve debisi yönünden alabalık yumurta ve yavru üretimi için oldukça uygundur. Yaklaşık 4-5m 3 /sn bir debisi olan bu su üzerinde kurulabilecek bir üretim tesisi sayesinde Gümüşhane ili ve civar illerin yumurta ve yavru balık ihtiyacının tamamı karşılanabilir. Tüm bu su kaynakları balıkçılık açısından değerlendirildiği takdirde yılda 10.000 ton un üzerinde bir üretim yapılabilecektir. Yukarıda da belirtildiği gibi 1994 yılında ilde 15 ton olan alabalık üretimi yapılabilirken, 1997 yılında 120 tona, 1999 yılında 300 tona yükselmiş, baraj göllerinde ağ kafeslerde üretime başlandıktan sonra 2006 yılında 552 tona ve 2008 yılında 1.837 tona kadar yükselmiştir (TUĐK, 2008). Ancak Đstatistik verilere yansımayan verilere göre 2009 yılında Gümüşhane de alabalık üretiminde önemli bir düşüş görülüp 1.837 tondan 1.147 tona düşmüştür (Anonim 2010). Üretimdeki bu düşüşün en büyük nedeni Kürtün Baraj Gölü nde üretim yapan işletmelerden bazılarının üretimi azaltmaları sebebiyle olmuştur. Gümüşhane ilindeki akarsu ve kaynak suları debi olarak çok yüksek değerlere sahip olmasalar bile fiziksel ve kimyasal özellikleri ile alabalık üretimi için çok uygun kriterlere sahiptirler. Özellikle kaynak sularının sıcaklığının yumurta ve yavru balık üretimi için uygunluğu ve debilerinin yıl boyunca fazla değişmemesi bu kriterlerin basında gelmektedir. En büyük olumsuzluk coğrafik nedenlerden dolayı su sıcaklık değerlerinin uzun süre düşük seyretmesi nedeniyle balıkların satış boyuna ulaşma süresinin uzamasıdır. Gümüşhane ilinde kültür balıkçılığının geliştirilmesi için aşağıdaki hususları dikkate alınması gerekir. Gümüşhane ilindeki tüm akarsu ve dereler tarımsal faaliyetler ve yerleşim alanların atık maddelerinin tehdidi altındadır. Evsel atıklar hiçbir arıtmaya tabii tutulmadan bu sulara direkt 5
olarak bırakılmaktadır. Gerekli önlemler alınmadığı takdirde bu sularda doğal olarak bulunan balıklar tamamen yok olacak ve giderek artan kirliliğin bu sular üzerinde kurulan balık üretim tesislerini de olumsuz yönde etkileyeceği kesindir. Gümüşhane ilinde kültür balıkçılığının en fazla yapıldığı Kürtün Baraj Gölü nün taşıma kapasitesinin üstünde balık tesisi kurulmasına izin verilmemeli ve bu yıl balıkçılığa yeni açılan Torul Baraj Gölü nde de üreticilere izin verilirken barajın taşıma kapasitesi dikkate alınmalıdır. Sürdürülebilir balıkçılık için su kaynaklarının taşıma kapasitelerine dikkat edilmesi gerekir. 2005 yılına kadar Gümüşhane ilinde alabalık üretimi yapan işletmeler genelde düşük kapasiteli işletmeler olduklarından, ürettikleri ürünleri pazarlamada herhangi bir sıkıntı çekmemişlerdir. 1985 yılına kadar Gümüşhane ilinde sadece bir adet alabalık tesisi var iken, daha sonra tesislerin sayısı hızla artmaya başlamış ve günümüzde bu sayı 29 olmuştur. Küçük kapasiteli işletmeler genelde ürettikleri balıkları yerinde kolaylıkla pazarlamaktadırlar. Kürtün Baraj Gölü nde üretim yapan işletmelerin kapasiteleri yüksek olduğundan ürettikleri balıkları bölgede pazarlama sıkıntısı çekmektedirler. Torul Baraj Gölü nde üretime başlayacak olan tesisler tam kapasite ile üretim yapmaya başladıklarında pazar sıkıntısı daha da artacaktır. Ankara ve Đstanbul gibi büyük illerde pazar imkânları arayacak işletmeler, ülkemizdeki diğer büyük üreticilerle rekabete girmek zorunda kalacaklardır. Bu nedenle işletmelerin zaman geçirilmeden örgütlenmeleri gerekir. Đşletmeler hem üretim aşamasında hem de üretim sonrası aşamada karşılaştıkları çeşitli sorunlar ancak su ürünleri kooperatiflerinin kurulmasıyla çözebilirler. Kooperatifler, özellikle üretimle birlikte işletmecilik açısından, değerlendirme, pazarlama ve organizasyonda önem taşımaktadır. Üretimden pazarlamaya kadar üreticileri yönlendirecek olan su ürünleri kooperatifleri, üreticilerin ürünlerinin işlenerek değerlendirilmesini, ucuz ve kaliteli yem temin etmelerini sağladığı gibi yavru balık temini ve pazarlama sorunlarının çözümlenmesinde önemli bir rol oynayacaktır. Öte yandan, kooperatifin ilişkilendirilebileceği uzman grupları, üretim tekniği ve hastalıklarla savaşım konusunda, yeterli bilgiye sahip olmayan üreticileri bilgilendirecektir. Bilindiği gibi ülkemizde Su Ürünleri Yetiştiricilik Belgesine sahip olan ve Su Ürünleri Kayıt Sistemine (SKS) kayıtlı üreticiler destekleme ödemelerinden yararlanmaktadırlar. Devletin sağladığı bu desteklemeler Gümüşhane ilindeki üreticilere de fayda sağlamıştır ve ülkemizde 6
kültür balıkçılığının gelişmesi için desteklemelerin devam etmesi ve üreticilere zamanında ödenmesi gerekir. Gümüşhane ilindeki su kaynaklarında sadece gökkuşağı alabalığı kültürü yapılmaktadır. Oysaki bu sularda alabalığın yanı sıra sazan ve başka tür balıkların da kültürü yapılabilir. Yine ülkemizde bazı illerde (Rize) Organik Su Ürünleri Üretim Projesi başlatılmış ve organik su ürünleri üretimine uygun bulunan işletmelerle (6 adet) yetkili bir organik sertifikasyon kuruluşu arasında sözleşme imzalanmasına müteakip organik su ürünleri yetiştiriciliği faaliyetleri başlatılmıştır. Gümüşhane ilindeki su kaynaklarında da farklı türlerin ve organik su ürünleri üretimi yapılabilme olanakları araştırılmalıdır. Gümüşhane ilinde balık üretimine uygun su kaynaklarının tespitinin yapılıp, buna göre üretim şekillerinin belirlenip üreticileri buna göre yönlendirmek gerekir. Daha önce de belirtildiği gibi Şiran ilçesindeki Tomara Şelalesi suyu değerlendirilebildiği takdirde, Gümüşhane ili ve civar illerin yumurta ve yavru balık ihtiyacının tamamı karşılanabilir Sonuç olarak Gümüşhane ili balıkçılık yönünden zengin su kaynaklarına sahiptir. Bu su kaynakları balıkçılık açısından değerlendirildiği takdirde, Gümüşhane ili alabalık üretimi açısından ülkemizin önde gelen illeri arasına gireceği kesindir. Kaynaklar Anonim 2010. Gümüşhane Tarım Đl Müdürlüğü 2009 yılı verileri (yayınlanmamış) Çelikkale M. S., Düzgüneş E., Okumuş Đ., 1999. Türkiye Su Ürünleri Sektörü, Potansiyeli, Mevcut Durumu ve Çözüm Önerileri. Đstanbul Ticaret Odası Yayınları(ĐTO) No. 1999-2, Lebib A.S., Đstanbul. 414 s Emre Y., Sayın C., Kiştin F., Emre N., 2008. Türkiye de Ağ Kafeslerde Alabalık Yetiştiriciliği, Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri. SDÜ Eğridir Su Ürünleri Fakültesi Dergisi. Cilt:4, Sayı :1-2 (2008) FAO, 2008. The State of World Fisheries and Aquaculture, http://www.fao.org (17.02.2010) 7
Kurtoğlu C. Z., Çakmak E., 2007. Karadeniz Bölgesi Kültür Balıkçılığı: Alabalık yetiştiriciliği http://www.yunus.sumae.gov.tr (22.02.2010) Muir. J. F., Beveridge. M. C. M. 1994. Resources, planning and management in coastal aquaculture. Proceeding of fisheries and Ocean Industrial Development 1994. Research Center of Ocean Industrial Development. Pusan. Korea, 209-234. Özdemir, N., Dirican, S. 2006. Muğla ilinde kültür balıkçılığı ve sorunları. E.Ü. Su Ürünleri Dergisi Cilt 23. Ek (1/2): 283-286. Subasinghe, R., Soto, D. and Jia, J. 2009. Global aquaculture and its role in sustainable development. Aquaculture 1: 2-9. TUĐK, 2008. Su Ürünleri Đstatistikleri. T.C. Başbakanlık Türkiye Đstatistik Kurumu. Ankara. 8