KEiB / BDT Araştırma Dizisi No : 2 UKRAYN istanbul TicARET ODASı YAYıN NO : 1992-24
KEiB / BDT Araştırma Dizisi No : 2 UKRAYNA istanbul TicARET ODASı YAYıN NO: 1992-24
Çalışmayı Hazırlayanlar: Prof. Dr. Nazım Engin Özlenen Sezer
içindekiler SUNUŞ.... Sayfa DEGERLENDiRME...... 1 GiRiş... 7 1. ÜLKE VE TOPLUM...... 9 1.1. Genel'Bilgiler...:... 9 1.2. Demografik Yapı, işgücü ve Beşeri Sermaye... 9 1.3. Sosyal Göstergeler..... 12 2. EKONOMiK DURUM...,... 17 2.1. Genel Ekonomi... 17 a) Ekonominin Kurumsal Yapısı... 17 b) istatistiki Bilgiler... 17 2.2. Tarım, Ormancılık, Balıkçılık... 20 2.3. imalat Sanayi... 21 2.4. Doğal Kaynaklar ve Madencilik... ~... 27 2.5 Bütçe (Kamu Finansmanı)...:... 29 2.6. Ödemeler Bilançosu (Dış Ticaretin Yapısı)... 33 3. DIŞ TicARET... 35 3.1. Genel Dış Ticaret... 35 3.2. ihracat - ithalat... 37 3.3. Türkiye - Ukrayna Dış Ticareti... 42 4. PiYASANıN YAPıSı, SATIŞ KANALLARI, DAGITIM KANALLARI... 47 5. MEVZUAT... 53 5.1. Dış Ticaret Rejimi ve Kambiyo Mevzuatı... 53 5.2. Ukrayna Cumhuriyeti Yabancı Yatırımlar Yasası... 59 5.3. Ukrayna Cumhuriyeti Dış Ekonomik Etkinlikler Yasası... 61 5.4. Ukrayna Cumhuriyeti Vergi Sistemi Yasası... 62 5.5. Ukrayna Cumhuriyeti Devlet işletmeleri Varlıklarının Özelleştirilmesi Yasası... 65 5.6. Ukrayna Cumhuriyeti, Küçük Devlet işletmelerinin Özelleştirilmesi (Küçük Özelleştirme) Yasası...;... 66 6. PiYASAYA GiRişTE ÖNERiLER......... 69 6.1. Potansiyel Faaliyet Alanları ve ihraç Mallarımız için Piyasanın Durumu... 69
Sayfa 7. işadamları için YARARLı BiLGiLER...... 80 ÜLKEYE GiDiş... 80 * Pasaport ve Vize işlemleri...... 80 * Nasıl Gidilir?... 80 * Ne zaman Gidilir?... 80 * Gümrük Kontrolü... 80 GÜNLÜK YAŞAM... 80 * Ulaşım...;... 80 * Haberleşme...... 80 * Otel ve Lokantalar... 80
TABLOLAR LisTESi TABLO NO Sayfa 1. Cumhuriyetlerde işgücünün cinsiyetiere göre dağılımı... 9 2. işçi ve ücretliler içinde yerli halk dışındakilerin payı... 10 3. Ukrayna Cumhuriyetinde istihdamın dağılımı... 10 4. Ukrayna ile ilgili istihdam fonuna ilişkin resmi projeksiyonlar.... 11 5. Ukrayna Cumhuriyetinde 1979'da 1989 nüfus sayımlarına göre emeklilik yaşı üzerinde olanlar..."... 11 6. Sosyal göstergeler...... 12 7. Gelir bölüşümü... 12 8. SSCB Mevduat bankalarında kişi başına düşen ortalama tasarruf mevduatı... 13 9. Yıllar itibarıyle kişi başına düşen tüketim harcamaları... 13 10. Bellibaşlı gıda maddelerinin kişi başına düşen miktarları... 14 11. Bağımlılık oranları... 15 12. Kamusal demiryolu ağı......... 15 13. Yol ağı... 15 14. Net maddi ürünün sektörel dağılımı... 18 15. Sektörel net maddi üretim... 19 16. SSCB 'de tarımsal üretim miktarları ve Rusya Federasyonu ve Ukrayna Cumhuriyetinin % payları... 20 17. Tarımsal Üretim... ~... 21 18. SSCB ve Ukrayna'da kişi başına üretim... 22 19. Cumhuriyetlerde sektörlerin toplam net milli hasıla içindeki payları... 22 20. Sektör bazında kişi başına düşen net çıktı...... 23 21. Belli başlı sınai ürünlerin üretiminde yüzde paylar... 23 22. Cumuhuriyetlerde net maddi üretimin artış hızı...... 25 23. Net maddi üretim ve cumhuriyetlerin payı...... 26 24. inşaat sektörü... 26 25. Pazarlanabilir demir cevheri üretimi ve görünürdeki tüketim... 27 26. Cumhuriyetlerin kömür üretimi... 28 27. Cumhuriyetlerin doğal gaz üretimi... 28
TABLOLAR LisTESi TABLO NO Sayfa 28. Cumhuriyetlerin petrol üretimi... 29 29. Ukrayna Cumhuriyeti bütçesine ait özet bilgiler... 31 30. Ticaret göstergelerine ilişkin özet bilgiler..."... 34 31. Yaratılan katma değere göre Cumhuriyetlerin dış ticaret dengeleri... 35 32. Dış ticaret dengeleri... 36 33. Ukrayna'da dış ticaretin yapısı... 38 34. Ukrayna'da dış ticaretin yapısı... 39 35. Ukrayna'da başlıca maddeler itibariyle üretim.... 41 36. Türkiye'~in Ukrayna'ya ihracatında bellbaşlı ürünler... 43 37. Türkiye'nin Ukrayna'dan ithal ettiği ürünler... 46 38. Ukrayna'da fiyat artışları...:... 48 39. Döviz kurları... 58
SUNUŞ Eylül 1991, Dünyanın ikinci büyük gücü Sovyetler Birliği'nin çöküşünün başladığı tarih. Bir zamanlar herbiri kendi zengin tarihi ve kültürel birikime sahip 15 Ulusal Cumhuriyetten oluşan büyük bir federasyon. Bugün ise bu ülke olmadığı gibi Avrupa Topluluğu gibi üye ülkeler topluluğu olarak da nitelendirilmeyen Bağımsız Devletler Topluluğu. işte bu çalışmada Bağımsız Devletler Topluluğu'na dahilolan ülkelerden ilk aşamada 7 tanesi (Rusya, Ukrayna, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Kırgızistan) incelenerek her biri ayrı bir kitap olarak hazırlanmıştır. Bu çalışmalar yapılırken ilk olarak bu ülkelerle ilgili yayınlanmış veya yayınlanmamış temin edilebilen bütün yerli ve yabancı yayınlar taranmış, daha sonra üçer kişilik üç ekip bu ülkelere gitmiş ve elde edilen bilgiler mahallinde de değerlendirilerek eksik olanların tamamlanabilmesine çalışılmıştır. Ancak, hemen belirtelim bu araştırmanın' sahaya yönelik kısmı güç koşullarda gerçekleştirilmiştir. Öncelikle yeni bağımsızlığını kazanan Cumhuriyetlerde derlenmiş bilgilerin bulunmaması veya mevcut bilgilerin verilmek istenmemesi veya görüşme yapılan kişilerden alınan bazı bilgilerin bir başkası tarafından doğrulanmaması gibi. Araştırmanın en büyük yardımcımız olmuştur. Özellikle Orta Asya Cumhuriyetlerindeki Büyükelçilerimiz zor gerçekleştirilmesi amacıyla bu ülkelere yapılan ziyaretlerde Türk Büyükelçilikleri çalışma şartlarına ve kısıtlı kadrolarına rağmen güçlükleri yenmemizde en büyük desteği vermişlerdir. Bu nedenle Alma Ata Büyükelçimiz Sn. Argun Özbay'a, Taşkent Büyükelçisi Sn. Volkan çotur'a, Bişkek Büyükelçisi Sn. Metin Göker'e, Aşkabat Büyükelçisi Sn. Selçuk incesu'ya, Bakü Büyükelçisi Sn. Altan Karamanoğlu'na,. Kiev Büyükelçisi Sn. Acar Germen'e ve Moskova Ekonomi ve Ticaret Müşavirliği Yetkililerine teşekkürlerimiz sonsuzdur. Bu proje Genel Sekreter Yardımcısı Dr. Cengiz Ersun'un koordinasyonunda Prof. Dr. Nazım Engin, Prof. Dr. Rona Turanlı, Prof. Dr. Osman Z. Orhan, Doç. Dr. Ahmet incekara, Erdoğdu Pekcan, Özlenen Sezer, Zehra Mumcu ve Nuran Mihmandarlı'dan oluşan ekip tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırmaların bu ülkelerle iş ilişkilerine girmeyi planlayan tüm ilgililereyararlı olmasını diliyoruz. Prof. Dr. ismail ÖZASLAN Genel Sekreter
OEGERLENOiRME Bugün artık tarihe kanşmış olan Sovyetler Birliği, herbiri kendi zengin tarihi ve kültürel birikimine sahip 15 Ulusal Cumhuriyetten oluşan bir federasyondu. ilk Rus devleti, 862 yılında, bir Viking olan Prens Rurik tarafından, şimdi Ukrayan'nın başkenti olan Kiev'de kurulmuştu. Devletin merkezi 1238 yılında Moskova'ya taşınmış ve bugün Ukrayna ve B.Rusya olarak bilinen Cumhuriyetler ilk dönemlerde Litvanya ve daha sonra da Polonya tarafından yönetilmişti. Rusya devleti XVii. yüzyılın sonlarına kadar, Batı'da olan gelişmeleri bir hayli gerilerden izleyen bir ülke iken XVIII. yüzyılın başlarından itibaren önce Çar B.Petro'nun, daha sonra da II. Katerina'nın gayretleri sonucu batılııaşmaya başlamış ve modern bir ordu kurarak sınrlarını batıya ve güneye doğru genişletmiştir. Rusya'nın büyük bir askeri ve ekonomik güç olarak kabul edilmesi ise, esas olarak, Napolyon'un 1812-13'lerde mağlup edilmesi ile olmuştur. XiX. yüzyılda ise Rusya'nın ekonomik ve politik güç olarak artık iyice kendini gösterdiğine tanık olunmuştur. 1917 yılının Mart ayında Romanof hanedinanın çökmesi ile Rusya'da yeni bir dönem başlamış, aynı yılın 7 Kasım'ında "Ekim Devrimi" (Bolşevik Devrim) gerçekleştirilmiştir. Bu devrim, siyasal çoğulculuğun tüm izlerini tarihin derinliklerine gömmüş ve tüm yetkiler S.B. Komünist Partisi'nin bünyesinde toplanmıştır. Stalin döneminde S.B., temeli kitle terörüne ve totaliter yöntemlere dayalı bir diktatorya tarafından yönetilmiş, N.Kuruşçef dönemi ise katı totaliter yapının kısmen yumuşatıldığı bir dönem olmuştur.fakat Brejnev zamanında, Stalinizmden vazgeçmenin işin mantığı gereği komünist sistemin çökmesi anlamına geleceğinin anlaşılması üzerine yumuşama eğilimlerine son verilmiş, bununla beraber Stalin döneminin aşırılıklarına bir daha geri dönülmemiştir. Brejnev'in 1982 sonunda ölümünden sonra erine KGB'nin eski başkanı Yuri Andrapov geçmiştir. Andropov, ekonomik reform konusunda ilk tartışmaları başlatan kişidir. Andrapov, sistemdeki çürüme ve dejenerasyonun üzerine kararlılıkla gitmiş, hatta günümüzde çok önem kazanan çevre sorunları ile bile yakından ilgilenmiştir. Bunların yanında, Andrapov'un en önemli katkısının, daha sonraları, Mart 1985'de partinin başına geçen M.Gorbaçov'un kariyerini hazırlaması olduğunu söyleyebiliriz. Perestroyka öncesi, yani geleneksel Sovyet politik sistemi, nomenklatura ilkesi olarak adlandırıla ilkeye dayandırıımıştı. Buna göre, ülkedeki tüm önemli görevlere atamalar Komünist Partisi tarafından yapılıyordu. Stalinizmin kötü mirasına karşı kararla hücumlar, Gorbaçov'un glasnost (açıklık) ve perestroyka (yeniden yapılanma) politikaları ile yeniden gündeme getirilmişti. 1991 yılı Ağustos ayındaki darbe girişimine kadar Sovyetler Birliği, komünist sisteme özgü güç yapısını aşama aşama terketme ve onun yerine hukukun hakimiyetine dayalı gerçek çok partili sisteme geçme sürecini yaşamaktaydı. Gorbaçov'un iktidara gelmesinden sonra politik sistemde büyük değişiklikler gerçekleştirilmiş olmasına karşın, darbe olduğunda, sistem Avrupai anlamda bir demokrasi olmaktan çok uzaktı ve piyasa ekonomisine geçiş yönünde de sadece birkaç adım atılabilmişti. Darbe girişimine kadar geçen dönemde meydana gelen en önemli değişiklik, Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin gücündeki gözle görülür azalmaydı denilebilir. 1991 yılı ortalarına gelene kadar Sovyetler Birliği Komünist Partisi en az 5 önemli gruba bölünmüştü. Antikomünist Politik Muhalefet de çok yaygın olmakla beraber parçalanmış bir görüntü sergiliyordu. Sovyetler Birliği'nde 1990 ve 1991 yıllarında yaşanan politik mücadelenin çoğu, Gorbaçov tarafından önerilen Birlik Antlaşması'nın temel ilke ve felsefesi üzerine yapılan tartışmalardan kaynaklanmaktaydı. Gorbaçov, böyle bir Antlaşmayı, çoğu Cumhuriyetin Sovyet Birliği'nden ayrılma isteklerinin su yüzüne çıktığı ve ileri derecede gerçek otonomi istedikleri 1990 yılında önermişti. Fakat Gorbaçov'un önerileri başlangıçta, Rusya Federasyonu Başkanı Yeltsin dahil çeşitli Cumhuriyetierin liderleri tarafından, merkezin elinde çok fazla güç bıraktığı gerekçesi ile reddedildi. Fakat daha sonra aylar süren şiddetli çatışma ve tartışmaların sonunda, 23 Nisan 1991'de, Sovyetler Birliği ile Cumhuriyet temsilcileri arasında Birlik Antlaşması'nın genel çizgileri konusunda anlaşmaya varıldı. Sovyetler Birliği, Cumhuriyetlere önemil ödünler verdi. Bilahare ayrıntılar konusunda yapılan uzun görüşmelerden sonra Birlik Antlaşması 20 Ağustos 1991'de imzaya hazır duruma getirildi. 1
Geçmişte 15 cumhuriyet Kremlin'in, daha doğrusu Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin eyaletleri gibi yönetilmişti. Bu Cumhuriyetlerin kendilerine özgü bir güç yapıları olmakla beraber gerçekte tüm önemli kararlar ve atamalar Moskova tarafından denetleniyordu. Cumhuriyetlerdeki ulusal komünist partiler de Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin sıkı denetimi altındaydı. Ayrıca, bu partilerin parti birinci sekreterleri her Cumhuriyetin kendi ulusundan gelmekle beraber ikinci sekreterler hemen daima Rus ya da Ukrayna'lıydllar. Bununla beraber, Ağustos 1991'deki darbeden önce de Cumhuriyetlerin çoğunda komünist olmayan hükümetlerin işbaşında olduğunu veya CumhuriyetIerin pro-bağımsızlık duyguları taşıyan komünist liderler tarafından yönetildiğini söylemek gerekir. Bu nedenle, darbeden hemen sonra merkezin gücü tümden çökmüş ve Cumhuriyetler kade-rlerini belirleme konusunda tamamen bağımsız bir duruma gelmişlerdi. Bugünlere nasıl gelindiğini değerlendirebilmek açısından yukarıdaki bilgilere ek olarak ayrıca Sovyetlerin ekonomik kalkınma deneyimi konusunu da kısaca gözden geçirmek yararlı olacaktır. Birinci Beş Yıllık Plan'ın 1928 yılında kabul edilmesinden sonraki 40 yıl boyunca Sovyetler Birliği istikrarlı bir şekilde % 5'in üzerinde bir büyüme gerçekleştirmiştir. Bu gelişmede sanayi, sektörü motor işlevi görmüş, tarım sektörü ise sürekli geri kalarak sanayiyi, gıda ve emek yönlerinden besleme görevini üstlenmiştir. SSCB'nin kendine özgü ve bol sınai kaynak tabanı, Sovyetler Birliği'nin 'uluslararası iş bölümü'ne girmeden ve ciddi ödemeler dengesi güçlüklerine uğramadan yüksek bir ortalama büyüme hızı gerçekleştirmesini olanaklı kılmış, emeğin bololması da emek verimliliğindeki gelişmelerin mütevazi olmasına karşın, büyüme hızının yüksek olmasına katkıda bulunmuştur. 1950'Iere gelindiğinde Sovyetler Birliği görünürde dünya çapında güçlü bir sanayi ülkesi durumuna gşlmişti. Görünüş bu olmakla beraber ekonominin _ temelinde yatan eğilimler pek içaçıcı değildi ve ekonominin teklemeye başlayacağının işaretleri daha 1960'Iarın başında kendini hissettirmeye başlamıştı-. Gorbaçov döneminde geriye dönük olarak yapılan hesaplamalar, 1970'Ieri sonlarına gelindiğinde büyüme hızının yüzde sıfıra yaklaştığını göstermekteydi. Artık kırsal kesimden sanayiye emek transferinin sınırlarına gelinmiş ve 1980'Ierin başlarından itibaen, daha verimsiz alanların üretime açılması nedeniyle doğal kaynakların üretim maliyetlerindeki artış da ekonomiyi zorlayacak boyutlara ulaşmıştı. 1990 ve 1991 yıllarında Sovyetlerin kömür ve petrol üretimi de şiddetle düşmüş ve modern teknoloji ve ulaşım altyapısından yoksun olan Sovyetler Birliği sanayii büyük bir darbe yemişti. Bugün artık herkes, büyümenin yeniden gerçekleştirilebilmesinin, batılı firmalarla yoğun bir işbirliği ile gerçekleştirileceğinin ve hem beşeri hem de maddi kaynaklar açısından önceliklerini üretkenliğe ve enerjinin daha etkin bir şekilde kulanımına verilmesi gerektiğinin bilincine varmıştır. Sorunların sancıları hissedilmeye başlayınca ardarda gelen Sovyet yöneticilerinin, planlama sistemini çağdaş gereksinimlere uyarlama çabalarına girdiğine tanık olunmuştur. Bu yöndeki girişimlere, yukarıda da değinildiği gibi Kuruşçev zamanıda başlanmış, Brejnev-Kosigin yönetimi 1965 yılında sınai planlama sistemi ile ilgili önemli bir reformu uygulamaya koymuştur. Sistemi talebe duyarlı bir duruma getirmeyi hedef alan bu reformlar Sovyetlerin tarihinde ilk defa karı başarının esas göstergesi olarak kabul etmiş ve böylece sistemi maliyetlere daha duyarlı bir duruma getirmeyi amaç edinmiştir. Ayrıca, bunlarla uyumlu olarak fiyat sisteminde değişiklikler yapılmış ve şirketlerin bir sermaye ücreti ödemesi uygulamasına geçilmiştir. Yatırım ve sınai _arz koularında da çok sınırlı da olsa ademimerkeziyetçiliğe geçilmeye çalışılmış, tarımsal alanda da benzeri düzenlemelere gidilmiştir. Bu çabalar içinde bulunulurken, aşma aşama, belirlenen yeni planlama göstergelerinin ancak ve ancak sistemde piyasa güçlerinin işleyişine çok daha fazla olanak sağlanması ile işlevsel hale gelebileceği görülmüş, kısmi reformların etkili olamayacağının bilincine varıimış ve tüm bunların sonucu olarak eski sistemin değiştirilmesi yönündeki baskılar artmıştır. Bir yanda bu yönde eğilimler sözkonusu olurken diğer yanda da 1970'Iere gelindiğinde, bu konularda karşılaşılan güçlükle politik tutucuları harekete geçirmiş ve ekonomik reform girişimlerini sona erdirme gayretlerine tanık olunmuştur. Ayrıca, 1960'Iarın sonlarında başlayan ademi merkeziyetçilik eğilimleri de geri döndürülmeye çalışılmıştır. 1970'Ierde petrol fiyatlarının 4 kat artması ve altın fiyatlarının bunu destekler yönde yükselmesinin Sovyet ekonomisini olumlu yönde etkiiemesi, o dönemdeki lide Brejnev'i, ekonomik reformlar gerçekleştirilmeden de sorunların çözülebileceği 2
düşüncesine itmiş, fakat maalesef, 1970'lerin sonlarına gelindiğinde ekonomik sorunların intikam alırcasına geri döndüğü görülmüştür. Brejnev, sınai planlama yönünden bu duruma pek müdahale etmemiş, bununla beraber, 1990 yılına kadarki dönemle ilgili olarak çıkardığı gıda programı yasası, çiftliklerin yönetiminde yeniden ademimerkeziyetçiliğe dönüşü sağlamıştır. 1982 yılı ortasında yayınlanmış olan bu yasanın hazırlanışında Gorbaçov'un çok etkisi ve katkısı olmuştur. Gorbaçov, Brejnev'den sonra gelen Andrepov ve Çerrenko dönemlerinde de ekonomik politikaların oluşturulup uygulanmasında en önemli kişi olmuş; bu durum politikalarda sürekliliği sağlamıştır. Andropov'un yaklaşımının zayıf tarafı, çeşitli hedefler belirleyerek, sistemi, piyasa mekanizmasına daha çok dayandırma yerine teknolojiye ve kaliteye daha. duyarlı yapmayı amaçlamasıydı. Bu ise, 1965 yılında yapılan hatanı yinelenmesi anlamına geliyordu. Gorbaçov'un kumandayı ele almasından sona işlerin düzelmeye başladığı söylenebilir. Bugün ise, hemen artık herkesin merkezi planlı sistem terkedilmedikçe eski Soyet ekonomisinin kendisini toparlayamayacağını kabul etmiş olduğunu söyleyebiliriz. 1989 yılına gelene kadar ise Sovyet liderleri merkezi planlama ile piyasa ekonomisinin ilkelerini birleştirerek merkezi planlamanın muhafaza edilebileceği inancını taşıyorlardı. Bu reformist strateji, genel ademimerkeziyetçiliği, Cumhuriyetlerin ve şirketlerin kendi kendilerini finanse etmesi gereğinin vurgulanmasını, toptan ticaretin liberalizasyonunu, fiyat reformlarını (yani sübvansiyonların aşama aşama kaldırılmasını ve denge fiyatlarının uygulamaya konulmasını), emeğe ilişkin teşviklerin geliştirilmesini, kooperatif sisteminin genişletilmesini, küçük işletmelerin seçici bir şekilde özelleştirilmesini ve dış ticaret sektörünün ademimerkezileştirilmesi yönünde reformları ve benzeri öğeleri içermekteydi. Fakat uygulamada bu yaklaşım hiçbir gözle görülür iyileşme sağlayamamış ve bu tür kısmi piyasa sosyalizmi türü reformların,nihai çöküntünün hızlandırılmasından başka bir işe yaramadığı görülmüştür. Bunun nedeni, bu tür reformlarla, eski sistemin temel direkleri dinamitlenirken, onun yerini alması istenen piyasa ekonomisinin temel direklerinin dikilememesiydi. 1990 yılı yazında GorbaçOV'un danışmanları, Doğu Avrupa ülkelerinin öncülüğünü yaptıkları türde radikal bir reform paketinin hazırlanması gerektiği konusunda Gorbaçov'u ikna etmişlerdi. Bu plan daha sonraları 'SOO gün planı' veya 'Shatalin Planı' olarak adlandırılmıştır. Bu planın belirgin özelliği, ekonominin hızlı bir şekilde özelletirilmesi gereğini kabul etmesi yanında devlet bütçesinin harcamalarda yapılan önemli kısıntılar yoluyla denetime alınması ve fiyatların liberalize edilmesi gereklerini de kabul etmesiydi. Bu planla toplum, yaşam standartlarının düşürülmesi, enflasyon ve işsizlik gibi önemli fedakarlıklara katlanma zorunda bırakılıyor ve tünelin sonunda feraha çıkacakları vaadediliyordu. Shatalin planını bir diğer önemli niteliği, icrai gücün önemli bir kısmını Cumhuriyetlere devretmesiydi. Birlik, daha çok Sovyet Ortak Pazarı ve ortak para birimi yoluyla bir arada tutulmaya çalışılıyor, merkezi kumanda sistemi ise terkediliyordu. Shatalin Planı'na, güçlerini yitirmekten korkan muhafazakarlarca şiddetle karşı çıkılmıştır. Bunun nedeni, Shatalin Planı uygulamaya konulup devlet bütçesi denetim altına alınınca, askerisınai sektörde ve devlet kollektif çiftliklerinde kısıntılar yapmanın kaçınılmaz olmasıydı ve ayrıca toprak özelleştirildiğinde zaten kollektif çiftlikler de ortadan kalkacaktı. Fakat Shatalin Planı, Gorbaçov'a yapılan yoğun baskılar sonucu akamete uğratılmış ve böylece, perestroykanın 1985 yılında gündeme gelmesinden sonra ilk kez daha çok liberalleşme ve piyasa ekonomisine geçme çabaları önemli bir darbe yemişti. Bunun ardından ortaya çıkan tutucu-reaksiyoner rejim, sistemin temelinde, merkezi planlamaya dayalı özü (yani ağır sanayi ve askeri-sınai yapılanmayı) muhafaza etmeyi amaçlıyordu. Burada, piyasa ekonomisi ve özel girişimin, bu özün çeperinde yeşerebileceği umuluyordu. Bu görüşün önde gelen savunucusu Başbakan Valentin Pavlov, Brejnev veya Stalin türü bir rejimi önermemekle beraber radikal reformları da şiddetle eleştiriyordu. Aslında Pavlov'un geleneksel anlamda bir komünist olduğunu söylemek güçtür. Onun istediği, Komünist Partisi örgütünün, Birlik bürokrasisi ve sınai-askeri yapılanma adına muhafaza edebilecek ne tür imtiyazlar kalmışsa onları muhafaza etmekten başka bir şey değildi, denilebilir. Bu stratejinin temel yanlışı, piyasa mekanizmasını ve özel sektörü sistemin merkezine oturtmayıp çeperine itmesiydi. Böyle bir durumda ise 3
özel sektörün, eski sistemin verimsiz ve enflasyonist yükünü kaldırması olanaksızdı ve dolayısıyla da anılan stratejinin sürdürülebilmesi mümkün değildi. Bu stratejinin aslında, sistemi çöküntüye götüren eski sistemden pek farkı da yoktu. Pavlov, ağır sanayiye yeni yatırımlar yapılması ve teknolojik düzeyinin modernize edilmesi gereğinden söz etmekteydi. Fakat bu öneri yapıldığında Sovyet ekonomisi zaten iflas etmiş durumdaydı. Sözünü ettiğimiz bu tutucu rejim, yönetimde kök salacak kadar kalamamıştı. 1991 yılı başlarında ekonomik kriz derinleşmeye başlamıştı ve ekonomi gittikçe kötüye gidiyordu. Bu arada da yeni bir reform planının temelleri atılmaktaydı. Bu yeni planın hazırlayıeısı, Shatalin Planı'nı hazırlayan ekipteki 2. adam olan Griogory Yavlinsky idi. 1991 yılı Mayıs ayında Yavlinsky, Gorbaçov'u, işlerin üstesinden gelmek için yalnızca radikal piyasa refrmlarının yeterli olamayacağı konusunda ikna etmişti. Ona göre bunun için Batıdan önemli miktarlarda yatırım ve yardım çekmek gerekmektedir. Yavlinsky ayrıca, Harward Üniversitesi'nden bir grup iktisatçı ile birlikte önerilerini geliştirmiş ve Gorbçov'a sunmuştur. Gorbaçov'un 1991 Temmuz'unda G 7'Ierle yaptığı Zirve Toplantısı'nda Sovyet ekonomisinin yeniden yapılanması için bu ülkelerden talep ettiği mali desteğin temelinde yatan öneriler bu önerilerdir. Gorbaçov bu yardımları bu toplantıda sağlayamamış olmakla beraber Batılıları, eski Sovyetler Birliği'nin gerçekten radikal reformlar yapacağı konusunda ikna edebiimiştir. Bu görüşmeleri takiben IMF'ye ortak üyelik statüsü kazanılmıştır. Sovyetler Birliği ekonomisinin tarihçesi ile ilgili bu kısa bilgilerden sonra, Cumhuriyetlerin reform girişimlerinde karşılaştıkları sorunlar konusunda da bazı bilgileri gözden geçirmekte yarar vardır. Günümüzde hemen herkes yeni oluşan tüm Bağımsız Cumhuriyetlerde piyasalara serbestlik kazandırılması yönünde acilen adımlar atılması gerektiğini kabul etmekle beraber, atılacak adımların ne olduğu konusunda bir fikir birliği olduğunu söylemek mümkün değildir. Sorun, piyasa mekanizmasına ve kapitalizme aşina olmamaktan çok daha derinlerde yatmaktadır. Sözkonusu Cumhuriyetlerde gerek yönetenler ve gerekse de yönetilenler Komünist ideoloji ve onun yarattığı değerlele yoğurulmuş durumdadırlar. Unutulmaması gereken bir nokta da, Komünist Parti'nin ölmüş olmasının, o partinin ideolojisini de tümden defnedilmiş olması anlamına gelmediğidir. Özellikle söylemek gerekirse, Komünizmin ve merkezi planlamanın değerlerini geride bırakmak pek kolayolmayacaktır. Sovyetlere ve bağlı Cumhuriyetlere ilişkin istatistiki bilgileri değerlendirirken unutulmaması gereken bir nokta şudur. Bu Cumhuriyetlerde iktisadi istatistikler çoğu yararlı hizmetleri üretken değildir diye dışlamaktadır. Ayrıca yatırımlar, sermayeyi geri kazanmak üzere hiçbir önlem alınmadan yapılmaktadır. Batıda çok önemli bir işlev gören borsa simsarlığı bu Cumhuriyetlerde tutuklanmaya konu olabilmektedir. Birkaç örneğini verdiğimiz bu durumlar iktisadi reformların önünde büyük engelleroluşturmaktadır. Bir Sovyet vatandaşı için gayet doğalolan uygulamalar, Batılılar için düşünülmesi ve kabul edilmesi olanaksız olabilmektedir. Bu nedenle, herşeyden önce, toplumun temelinde yatan mantalite iyi kavranmalıdır. Bunun ise kolay bir iş olmadığı açıktır. Söz konusu Cumhuriyetlerle ilgili önemli bir konu da, Cumhuriyetlerin karşılıklı ekonomik bağımlılığı konusudur. Yıllarca süren merkezi planlama uygulamaları, bu Cumhuriyetleri, piyasa ekonomilerinde normal kabul edilebilecek boyutların çok ötesinde birbirin'e bağlamıştır. Eski Sovyet ekonomisi önemli derecede bölgelerarası iş bölümünü içermekteydi. Bu iş bölümu, kısmen, farklılık gösteren karşılaştırmalı üstünlüklerden ve müşterek ekonomik birlikten kaynaklanmakta olup, ayrıca Sovyet ekonomik sistemine özgü şu iki öğe tarafından da desteklenmektedir.. 1) iktisadi bakanlıkların branşlara göre örgütlenmesi: Bu durum, genellikle, bir Cumhuriyet içinde çeşitli bakanlıklar arasında cereyan eden ticaretten ziyade, belli bir bakanlık içinde cereyan eden Cumhuriyetlerarası ticarete daha yatkın bir sonuca yol açar. 2) Ölçek ekonomilerine verilen önem: Bu durum, piyasada, tüm birliğin gereksinimlerini karşılayan bir iki firmanın kalması sonucunu doğurabilmektedir. istatistikler, Sovyetler Birliği'nde Cumhuriyetlerarası ticaretin son derece uzmanlaştığını göstermektedir. Rus Cumhuriyetinde dış ticaretin payı az olmakla beraber diğer tüm Cumhuriyetler 4
birbirlerine iktisadi açıdan son derece bağımlıdırlar. Cumhuriyetlerin birbirlerine yaptıkları ihracat, Cumhuriyet dışına yapılan ihracatın 5 ile 10 misli fazlasıdır. Eskinin bu mirasını devralan yeni Bağımsız Cumhuriyetlerin birbirleri ile yoğun bir şekilde karşılıklı ticaret anlaşmalan imzaladıklan görülmektedir.
GiRiş Ukrayna Cumhuriyetini çeşitli yönleri ile inceleyen bu çalışma 6 ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın hazırlanmasında çeşitli yerli ve yabancı yazılı kaynağın yanında, esas olarak, çalışmanın hazırlanması amacıyla Ukrayna Cumhuriyetine yapılan araştırma gezisinde elde edilen "birinci elden" kaynaklardan, yapılan görüşmelerden ve izlenimlerden yararlanılmıştır. Değerlendirmeler Ağustos 1992 itibariyledir. "Ülke ve Toplum" başlığını taşıyan birinci bölümde, Ukrayna Cumhuriyeti hakkında genel bilgiler yanında ülkenin demografik yapısı, işgücü, beşeri sermayesi ve sosyal göstergeleri konusunda bilgiler yer almaktadır. Ukrayna Cumhuriyetinin yakın geçmişteki ekonomik durumu, eldeedilebilen veriler çerçevesinde, çalışmanın ikinci bölümünde ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Önemli olması nede-. niyle dış ticarete ilişkin bilgiler üçüncü böümde ayrıca değerlendirilmiştir. Çalışmanın dördüncü bölümü Ukrayna Cumhuriyetinde piyasanın yapısını ve satış ve dağıtım kanallarını konu almaktadır. Güncel bilgilerin ağırlıkla yer aldığı bu bölümün, diğer bölümler gibi, Ukrayna Cumhuriyeti ile ticari ilişkilerimizi geliştirmeyi amaçlayan girişimcilerimize çok yararlı olabilecek bilgiler içerdiği inancındayız. Bu aşamada bir uyarıda da bulunmakta yarar vardır. Hemen belirtelim ki, bugün, SSCB'nin dağılması ile oluşan diğer bağımsız Cumhuriyetlerde olduğu gib, Ukrayna Cumhuriyetinde de hemen herşeye belirsizlik hakimdir. Politikalar yeniden be Iilen me ve oluşturulma aşamasındadır. Yasalar sık sık değişmekte, yetkililerin ve uygulayıcıların bile bu değişiklikleri yeterince izleyip kavrayabildiklerini söylemek pek mümkün olamamaktadır. Herkes -yasa yapıcısı, girişimcisi, tüketicisi, üreticisi- bir bekleyiş içindedir. Çalışmanın beşinci bölümü, Ağustos 1992 itibariyle, Ukrayna Cumhuriyetindeki "Mevzuat" ile ilgilidir. Bu bölümde dış ticaret ve kambiyo mevzuatı, yabancı yatırımlar mevzuatı, dış ekonomik etkinlikler mevzuatı, vergi mevzuatı ve özelleştirme mevzuatı ana çizgileri ile ele alınmaktadır. Bu mevzuat içinde, girişimcilerimizi yakından ilgilendiren düzenlemelerden bazıları le diğer yararlı bilgilerikısaca şu şekilde özetleyebiliriz. * ihracatçı şirketler, ihraç edilen malın türüne bağlı olarak, elde ettikleri dövizgelirlerinin % 20-70 arasındaki bir oranını yetkililere devretmek zorundadırlar. Şirket, döviz gelirinin geri kalan kısmını serbestçe kullanma hakkına sahiptir. * Ukrayna Cumhuriyetinde dış ticaretin yaklaşık % 70'i hükümetlerarası ikili anlaşmalar çerçevesinde gerçekleşmektedir. Dış ticarette "barter" yoluyla ticaret önemli bir ağırlığa sahiptir. Bunda, ithalat için gerekli olan dövizin kıt olmasının payı büyüktür. * Ukrayna'nın ikili ödeme anlaşmaları imzaladığı ülkelerle yapılan ticarette ödemeler, bu anlaşmalarda belirtilen paralar cinsinden ve anlaşmalarda belirlenen kurallar çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Bu alan dışındaki ticarette ise ödemeler konvertibi döviz ile yapılmaktadır. Barter esasına dayanmayan cumhuriyetler arası ticarette ödeme aracı rubledir. Barter anlaşmalarının düzeni ile ilgili ayrıntılı bilgi esas metinde yer almaktadır. Ukrayna yasalarına göre, Ukrayna'da ikamet eden tüm gerçek ve tüzel kişiler, oldukça basit bir lisans alma işleminden sonra dış ticaret ile iştigal edebilirler. * 1 Ocak 1992 tarihinde belli malların diğer cumhuriyetlere ihracı için izin alma zorunluluğu getirilmiştir. * Ukrayna Cumhuriyeti Yabancı Yatırımlar Yasası; yabancı yatırım şirketleri, yabancı yatırımların devletçe denetlenmesi, yabancı yatırımcıların Ukrayna'da mülk edinmesi, serbest ekonomik bölgelerdeki yatırımlar, birlikte üretim ve yatırım gibi konuları içeren 8 bölümden oluşmaktadır. Yasaya göre, bir şirketin "yabancı yatırımiı şirket" olabilmesi için, yabancı yatırımcının ya taahhüt edilmiş yetkili sermayenin en az % 20'sine, ya da belli bir takvim yılı boyunca ortalama en az 100.000.- $'Iık paya sahip olması gerekmektedir. Yasanın 21. maddesi yabancı 7
yatırımlı,şirketlerin kurulma prosedürünü düzenlemektedir. 29. madde ise, bu tür şirketlerin hangi koşullarda lisans almadan ihracat ve kendi gereksinmeleri için ithalat yapabileceklerini açı klamaktad i r. * Aynı Yasanın 39. maddesi, yabancı yatırımcıların Ukrayna'da yerleşik bir firmanın hisselerini ve diğer kıymetli evrakını elde edebilmesinin yasal çerçevesini çizmektedir. * 31 Mart 1992 tarihinde yürürlüğe giren bir yasaya göre, yabancı yatırımiı şirketler, belli koşullarda, tüketim mallarını gümrük vergisine tabi olmaksızın ithal edebileceklerdir. Aynı yasaya göre bu tür şirketlerin karları da vergiye tabi değildir. ' * Araştırma metninde Ukrayna Cumhuriyeti Dış Ekonomik Etkinlikler Yasası ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır. * Beşinci bölümün son kısmında Vergi Sistemi Yasası yer almaktadır. Yasa, vergi türlerini vergilerin toplanmasını, vergi mükelleflerini ve vergi yasasının ihlali durumunda sözkonusu olacak sorumluluğu konu almaktadır. Yasanın 5. maddesi Ukrayan'da sözkonusu olan vergileri ve zorunlu ödemeleri sıralama~tadır. 12. madde ise gelir üzerine konan vergilerle ilgilidir. Ayrıntılar ana metinde yer almaktadır. Çalışmanın 6. ve 7. bölümleri ukrayna piyasasına girişte ihracatçılarımıza yönelik çeşitli önerileri ve faydalı bilgileri kapsamaktadır. Ayrıca ülkede günlük hayatla ilgili bilgiler de bu bölümde yer almaktadır. 8
1. ÜLKE VE TOPLUM: 1.1. Genel Bilgiler: Ukrayna Cumhuriyeti, 15 eski Sovyet Cumhuriyetinden biridir. Başkenti Kiev'dir. 1.1. 1990 itibariyle nüfusu 51.839.000'dur. Bu rakam, cumhuriyetlerin toplam nüfusunun % 18'ine tekabül etmektedir. Ukraynalılar Slav kökenlidir. Ukrayna Cumhuriyeti nüfusunun 44.186.000'i Ukraynaııdır (Toplam nüfusun % 72,Tsi Ukraynalı, % 22,i'i Rus kökenlidir). Ukraynalıların, cumhuriyetlerin toplam nüfusu içindeki payı % 15,5'dir. Bu oranlarıyla Ukraynalılar, milliyetler sıralamasında Ruslardan sonra ikinci sırayı almaktadırlar. Ukrayna Cumhuriyetinin yüzölçümü 604.000 km2'dir. Bu alan eski SSCB yüzölçümünü % 2,Tsine tekabül etmektedir. Ukrayna'da km2'ye düşen kişi sayısı % 5,9'dur. Eski SSCB ortalaması km2'ye 12,9 kişidir. Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı % 6Tdir. Ukrayna Cumhuriyetinde nüfus artış hızı, Ermenistan ve Gürcistan Cumhuriyetlerinin nüfus artış hızlarından sonra en düşük nüfus artış hızıdır (% 0,26) ve eski SSCB'nin ortalama nüfus artış hızının (% 0,66) bir hayli altındadır. Ukrayna Cumhuriyeti, tarıma elverişli toprakları, doğal zenginlikleri ve sınai altyapısı ile eski SSCB'de Rusya Federasyonundan sonra ikinci önemli Cumhuriyet konumundadır. Olaya ekonomik ilişkiler ve ekonomik işbirliği açılarından bakıldığında da Ukrayna Cumhuriyetinin, diğer BDT cumhuriyetlerine kıyasla, Rusya Federasyonu ile birlikte öncelikli bir yere sahip olduğunu söyleyebiliriz. işbirliği için gerekli koşulların hızlı bir şekilde geliştiği, altyapının ise buna uygun olduğu bilinmektedir. Fakat Türkiye, bu cumhuriyetle işbirliği konusunda, diğer bazı BDT cumhuriyetlerine göre Batı'nın yoğun rekabeti ile karşılaşacağını gözönünde bulundurmak zorundadır. Aşağıdaki satırlarda Ukrayna Cumhuriyetinde demografik yapı, işgücü ve beşeri sermaye ve sosyal göstergeler konularında, elde edilebilen bilgilerin olanaklı kıldığı ölçüde bilgi verilmeye çalışılacaktır. Daha sonraki bölümde ise Ukrayna Cumhuriyeti'nin ekonomik durumu ve ekonominin kurumsal yapısı incelenecektir. 1.2. Demografik Yapı, işgücü ve Beşeri Sermaye: Ukrayna mhuriyetinde diğer konularda olduğu gibi, demografik yapı, işgücü ve beşeri sermaye konularında ulaşılabilen bilgiler çoğu kez maalesef eski döneme aittir ve. cumhuriyetlerin eski SSCB içindeki ağırlığı konusunda bilgi vermektedir. Bu konularda ulaşılabilen en son veriler genellikle 1989 yılına aittir. Çalışmamızda bu konularda elde edebildiğimiz veriler değerlendirilmeye çalışılacaktı r. Olaya, çeşitli iş kategorilerinde çalışanların cinsiyeti açısından bakıldığında ilginç bulgulara ulaşılmaktadır. Aşağıdaki Tablo 1, çeşitli kaetgorilerde çalışanlar içinde kadınların oranı konusunda bilgi vermektedir. Buna göre, Ukrayna'da istihdam edilen ücretiller içinde kadınların payı % 52'dir. Kollektif çitliklerde istihdam edilenlerin ise % 45'i kadındır. TABLO: 1 Cumhuriyetlerde işgücünün Cinsiyete Göre Dağılımı, 1989 (Her katagoride çalışan kadınların %'si) işçi / Ücretli Kollektif Yüksek Eğitimli Çiftlikler Uzmanlar SSCB 51 44 55 Rusya Federasyonu 52 39 57 Ukrayna 52 45 55 Beyaz Rusya 53 43 56 Yüksek Eğitimi Olmayan Uzmanlar 65 67 66 67 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vol. 1, s.220 9
Tablo 1 'deki ilginç bir nokta, Ukrayna'da, yüksek eğitimi olan uzmanların % 55'inin kadın olmasıdır. Bu oran örneğin Tacikistan gibi bazı Türki Cumhuriyetlerde maalesef % 38'e kadar düşmektedir. Tablo, çeşitli sektörlerde istihdam edilenler içinde, o cumhuriyeti temsil eden milliyetten olmayanların oranını vermektedir. Örneğin Ukrayna Cumhuriyetinde ekonominin tümünde istihdam edilenlerin % 70'i Ukraynalı, % 30'u ise diğer milliyetlerdendir. TABLO: 2 işçi ve Ücretliler içinde Yerli Halk Dışındakilerin Payı (%), 1989 Toplam Tarım Sanayi Ulaştırma. inşaat Ticaret Ekonomi Haberleşme Rusya Federasyonu 18 25 17 15 22 16 Ukrayna 30 21 32 29 31 27 Beyaz Rusya 22 11 23 22 24 19 Estonya 41 16 57 53 39 38 Letonya 52 31 62 62 54 51 Litvanya 24 16 29 33 19 21 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vol. 1, s.224. Ukrayna Cumhuriyetinde istihdam ın çeşitli faaliyet kolları arasındaki dağılımı aşağıda Tablo 3'de yer almaktadır. Tabloya göre Ukrayna Cumhuriyetinde işgücünün % 29'u sanayi sektöründe, % 16,1'i toplumsal hizmetlerde, % 7,9'u ise inşaat sektöründe istihdam edilmektedir. Kollektif çiftliklerde istihdam edilenlerin toplam oranı ise % 13,8'dir. TABLO: 3 Ukrayna Cumhuriyetlerinde istihdamın Dağılımı (%), 1989 Özel Kollektif Devlet Taşıma Toplumsal Konut Tarım Çiftlik Çiftlik Sanayi inşaat HaberI. Ticaret Finans Hizmetler 2.0 13.8 5.5 29.0 7.9 7.6 7.2 0.5 16.1 3.5 Merkezi Diğer Devlet Güvenlik Siyasal Kendi işinde Toplam Hükümet Hizmetleri Yönetim Kooperatifler Çalışanlar 1.5 1.5 2.0 1.6 0.4 100 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.2, s.198. Yapılan tahminler 1991 yılında BDT'deki ücret fonu toplamı içinde Ukrayna Cumhuriyetinin payının % 16.3 olduğunu, toplam istihdam içindeki payının % 18.3'e ulaştığını göstermekte, yardıma muhtaç her 100 kişiden 11.4'ünün Ukrayna Cumhuriyetinde olduğuna işaret etmektedir. Aşağıda yer alan Tablo 4 ise, 1991 yılı ile ilgili istihdam fonuna ilişkin resmi projeksiyonlar konusunda bilgi vermektedir. 10
TABLO: 4 Ukrayna ile ilgili istihdam Fonuna ilişkin Resmi Projeksiyonlar, 1991 ( Milyon Ruble Olarak) istihdam Fonu 1991'deki Harcamalar Cumhuriyetten Devredilen Merkezi Fona Transfer Merkezi Fonların Yeniden Dağılımı 774.0 474.6 299.4 193.0 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.2, s.213. Yukarıdaki bilgiler, ukrayna Cumhuriyeti'nin merkezi fona katkı yaptığını, oradan gelen fonlardan yaralanmadığını göstermesi açısından önemlidir. Aşağıdaki Tablo 5, 1979 ve 1989 nüfus sayımlarına göre Ukrayna cumhuriyetinde emeklilik yaşı üzerinde olan kişilerle ilgili bilgi vermektedir. TABLO: 5 Ukrayna Cumhuriyetinde 1979 ve 1989 Nüfus Sayımlarına Göre Emeklilik Yaşı Üzerinde Olanlar (bin kişi) Emekliler Çalışanlar Yaş Bağımlılık Oranı Yaş Bağımlılık Emeklilik Çalışanlar Oranı 9.333 28.805 0.324 10.095 28.721 0.379 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.2, s.198. istatistikler, Ukrayna Cumhuriyetinde toplam nüfusun yıllık ortalama artış hızının çok düşük bir oranda olduğunu göstermekte, çalışma yaşındaki nüfusun ise yılda ortalama % 0,1 oranında azaldığına işaret etmektedir. Ukrayna Cumhuriyeti, 15 Cumhuriyet içinde nüfus artış oranı en düşük olan cumhuriyet olmanın yanı sıra, çalışma yaşındaki nüfusun artış hızının negatif olduğu tek cumhuriyettir. işçi ve memurların ortalama aylık maaşlarına ait istatistikler ise Ukrayna Cumhuriyetinde 1985 yılında ortalama 173,9 ruble olan ortalama ücretin 1990 yılında 248,3 rubleye yükseldiğini göstermektedir. Bu cumhuriyette ücretler 1986-1990 döneminde 1981-85 döneminin yaklaşık iki misli bir oranda artmıştır. SSCB ortalaması 100 kabul edilirse Ukrayna'daki ücretlerin 91 olduğu hesaplanmıştır. Sanayi sektöründe çalışan işçilerin ortalama aylık maaşları, genelortalamanın üzerindedir. Ukrayna Cumhuriyetinde sanayi sektöründe ortalama aylık maaşlar 1985 yılında 201,5 ruble iken, bu rakam 1990 yılında 277,7 ruble olmuştur. istatistikler, her iki rakamın da SSCB ortalamasının altında olduğunu göstermektedir. inşaat ve montaj işlerinde çalışan işçi ve memurların oralama aylık maaşlarının da SSCB ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Buna göre, bu işlerde ortalama aylık maaş 1985 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde 214,4 ruble iken SSCB ortalaması 239,3 ruble olmuştur. 1990 yılı rakamları ise, sırasıyla 308,8 ruble ve 349,7 rubledir. Aynı genel eğilim, emekliıerin ortalama aylık ücretlerinde de yansımasını bulmaktadır. 1991 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde emeklilerin ortalama aylık ücretleri 103,6 iken, BDT ortalamasının 109,2 olduğu görülmektedir. Özetle söylemek gerekirse, ortalama ücret ve maaş gelirler açısından BDT ortalamasının altındadır. Ukrayna Cumhuriyeti, 11
1.3. Sosyal Göstergeler: Ukrayna Cumhuriyetinin sosyal yapısı konusunda sağlıklı bir izlenim edinebilmek amacıyla Ukrayna Cumhuriyetinde eğitim düzeyi, bağımlılık oranları, kişi başına gelir, tasarruf ve tüketim, ortalama aile genişliği, doğum oranları, konut koşulları, gelir dağılımı, tüketim kalıpları ve kara ve demiryolu ağı gibi çok çeşitli konularda mevcut bulunan istatistikleri gözden geçireceğiz. Aşağıda yer lalan Tablo 6, Ukrayna Cumhurietinde ortalama aile genişliği, doğum ve ölüm oranları, hastane yatak sayısı gibi konularda bilgi vermek üzere hazırlanmıştır. Bir karşılaştırma olanağı sağlamak amacıyla Tabloda SSCB'ne ilişkin rakamlar da yer almaktadır. TABLO: 6 Sosyal Göstergeler, 1989 Ortalama Binde Binde Binde Binde Doğumda Binde Aile Doğum Ölüm Doğal Ç.ocuk Ijayat Alkol Onbinde Genişliği Oranı Oranı Artış Olüm Umidi Bağım. Doktor (Kişi) Oranı Oranı (Yıl) SSCB 3.5 17.6 10.0 7.6 22.7 69.5 14.9 44.4 Ukrayna 3.2 13.3 11.6 1.7 13.0 70.9 15.2 43.9 Onbinde Hasta Kürtaj (15-49 Yaş Binde) Spor Kuruluşları, 1987 Yatak Sayısı 1988 Bin Kişi Başına SSCB 133 82 102 Ukrayna 135 62 102 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vol. 1, s.232 Ukrayna Cumhuriyeti, eğitim düzeyi açısından BDT'nin iyi durumda olan cumhuriyetlerinden birisidir. Ukrayna'da 1989 yılında 10.000 kişiye düşen bilim adamı sayısının 42 (bunlardan 39'u Ukrayna kökenli) doktora derecesine sahip olaların sayısının ise 161 olduğu görülmektedir. Aynı yıl, 10.000 kişiye düşen uzman sayısının 1319 olduğu, bunlardan ortalama 569 tanesinn yüksek eğitime sahi bulunduğu hesaplanmıştır. Olaya kişi başına düşen milli gelir açısında bakıldığında, Ukrayna'nın SSCB ortalamasının altında olduğu görülmektedir. 1975 yılında kişi başına düşen gelirin SSCB'de1 00 olduğu kabul edilrse Ukrayna'da 92 olduğu görülmektedir. istatistikler, Ukrayna'da kişi başına düşen gelirin yıllar içinde arttığını ve 1975 yılında 92 olan rakamın 1988 yılında 96'ya çıktığını göstermektedir. Fakat bu artma eğilimi, henüz, Ukrayna'nın, BDT ortalamasına ulaşmasına yetmemiş gözükmektedir. Aşağıda yer alan Tablo 7, gelir bölüşümü konusunda 1990 yııı itibariyle bir fikir vermek amacıyla hazırlanmıştır. TABLO: 7 Gelir BÖlüşümü, 1990 (Toplamın Yüzdesi Olarak) Aylık Gelir 75 Rubleye 75-100 100-150 150-200 200-250 250-300 300 kadar olanlar Ruble Ruble Ruble Ruble Ruble Ruble BDT Ukrayna 7.7 2.7 10.6 8.6 28.1 31.2 23.9 28.0 14.9 16.2 8.0 7.9 6.8 5.4 12
Yukarıdaki Tabloda görüldüğü gibi 1990 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde nüfusun büyük bir oranı (yaklaşık % 60'1), ayda 100 ruble ile 200 ruble arasında bir gelire sahiptir. 1990 yılı itibarile 200-250 ruble arası aylık ortalama gelire sahip olanların oranının ise yaklaşık % 16 olduğu görülmektedir. Bu hali ile Ukrayna Cumhurietinde nüfusun büyük bir oranının, Sovyet standartlarına göre orta-üst gelir grubunda yer aldığını söylemek mümkün gibi gözükmektedir. Olaya, kişi başına düşen ortalama yıııık gelir açısından bakıldığında 1985 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde ortalama yıllık gelirin 1442 ruble olduğu, bu rakamın 1990 yılında 2122 rubleye yükseldiği görülmektedir. Aynı yıllarda SSCB ortalaması, sırasıyla 1516 ruble ve 2255 olmuştur. Bu rakamların da gösterdiği gibi, Ukrayna Cumhuriyetinde kişi başına düşen ortalama yılık gelir SSCB ortalamasının altındadır. Kişi başına düşen yıııık ortalama gelirin, SSCB ortalamasından yüksek oludğu tek Cumhuriyet Rusya Federasyonudur. Federasyonda ortalama gelir, SSCB ortalamasının bir hayli üzerindedir ve bu Federasyonda nüfusun fazla olması Sovyet ortalamasını yukarıya çekmektedir. Cumhuriyetler bazında kişi başına düşen tasarruf mevduatı verilerine bakıldığında Ukrayna Cumhuriyetinin performansının, kişi başına gelir rakamlarından daha iyi olduğu görülmektedir. Buna göre, 1989 yılı sonu verilerine göre, SSCB ortalaması 100 kabul edilirse Ukrayna Cumhuriyetinde kişi başına tasarruf mevduatı 123'dür. Tasarruf mevduatınınkentsel-kırsal kesimler arası dağılımında ise kentsel kesimde tasarrufların daha yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır. Yine 1989 yılı sonu itibariyle kentsel mevduatıarın SSCB için ortalaması 115 iken Ukrayna'ya ait ortalama 134'dür. Kırsal kesim ortalamaları ise, sırasıyle 70 ve 99'dur. Hemen belirtelim ki, ukrayna Cumhuriyetine ait bu rakamlar, tüm diğer cumhuriyetlere ait rakamlardan daha yüksektir ve bu bakımdan da ilginç bir sosyal olguya işaret etmektedir. Aşağıda yer alan Tablo 8, SSCB'deki ve Ukrayna'daki mevduat bankalarındaki tasarruf mevduatının kişi başına düşen miktarının yıllar içindeki gelişimi konusunda bir fikir vermek üzere hazırlanmıştır. Görülebileceği gibi, Ukrayna Cumhuriyetinde kişi başına düşen tasarruf mevduatı SSCB ortalamasının bir hayli üzerindedir. TABLO: 8 SSCB Mevduat Bankalarında Kişi Başına Düşen Ortalama Tasarruf Mevduatı ( Yıl Sonları itibariyle, Ruble) 1985 1986 1987 1988 1989 1990 SSCB Rusya Federasyonu Ukrayna 793 867 977 863 947 1065 939 1037 1160 1038 1149 1276 1174 1299 1439 1319 1461 1642 Olaya tasarruflar açısından değil de kişi başına düşen tüketim harcamalar açısından bakıldığında, bu kez, Ukrayna ortalamasının, SSCB ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Tablolarda, karşılaştırma olanağı sağlamak amacıyla, ayrıca, Rusya Federasyonuna ilişkin rakamlar da yer almaktadır. Yıllar itibariyle Kişi TABLO: 9 Başına Düşen Tüketim Harcamaları (Ruble) 1985 1986 1987 1988 1989 1990 SSCB Rusya Federasyonu Ukrayna 1253 1411 1178 1275 1431 1298 1301 1459 1239 1382 1551 1316 1501 1689 1435 1718 1938 1666 13
Kişi başına düşen tüketim harcamaları açısından Ukrayna, SSCB ortalamasının altında bir düzeyde olmakla beraber, kişi başına düşen kullanılabilir konut alanı açısından SSCB ortalamasının üzerinde yeralmaktadır. Örneğin, kişi başına düşen kullanılabilir alan SSCB'de 100 ise Ukrayna'da 111'dir. Kentsel kesime ait rakam SSCB için 97 iken Ukrayna için 103, kırsal kesime ait rakamı SSCB için 106 iken Ukrayna için 129'dur. Temel bazı tüketim maddelerinin kişi başına düşen miktarları da bir ülkenin gelişmişlik düzeyinin bir göstergesi olarak alınabilir. Olaya bu açıdan akııdığında Ukrayna'nın durumunun, uluslararası standartlara göre bir hayli iyi olduğunu söylemek mümkündür. Ukrayna, ayrıca, belli başlı gıda ürünlerinin tüketimi açısından g,' nellikle Sovyet ortalamasının da üzerinde bir düzeye sahiptir. Tablo 10 bu konuda aydınlatıcı bilgiler vermektedir. TABLO: 10 Bellibaşlı Gıda Maddelerinin Kişi Başına Düşen Miktarları ( Aylık Kişi Başına Gelir Rakamlarına Göre), 1989 Et ve Et Ürünleri (Kişi Başına Kg) Ortalama 75 Rubleye 75-100 100-125 125-150 150-175 Kadar Ruble Ruble Ruble Ruble 175-200 Ruble SSCB Ukrayna 65 68 27 47 58 43 49 57 67 64 74 71 82 77 Süt ve Süt Ürünleri (Kişi Başına Kg) SSCB Ukrayna 367 382 216 316 352 304 314 352 372 368 392 393 417 405 Yumurta (Kişi Başına Tane) SSCB Ukrayna 221 272 109 196 185 228 216 250 230 262 241 283 249 291 Sebze (Kişi Başına Kg) SSCB Ukrayna 95 116 72 92 85 98 90 104 93 109 97 117 103 122 Patates (Kişi Başına Kg) SSCB Ukrayna 86 115 43 93 77 111 86 111 91 113 91 115 97 114 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.2, s.204. 14
Bir diğer sosyal gösterge bağımlılık oranı olarak bilinen kavramdır. Tablo 11, Ukrayna ve SSCB'ye ait bağımlılık oranlarını karşılaştırmalı olarak vermektedir. TABLO: 11 Bağımlılık Oranları (% Olarak) Çocuk Yaşlı Toplam SSCB 49 30.7 70.7 Ukrayna 41.2 37.9 79.1 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, 1991 Vo1.2, s.204. Gelişmişliğin bir göstergesi de sahip olunan demiryolu ve karayolu ağlarıdır. Aşağıda Tablo 12, Ukrayna Cumhuriyetinin sahip olduğu demiryolu ağının SSCB toplamı içindeki yerini 1960-1980 dönemi için verirken, Tablo 13 aynı karşılaştırmayı toplam yol ağı açısından ve 1980-1988 için yapmaktadır. TABLO 12 Kamusal Demiryolu Ağı, 1960-1988 (bin km) 1960 1970 1984 1985 1986 SSCB 125.8 135.2 141.8 144.9 145.6 Ukrayna 21.1 22.1 22.6 22.7 22.7 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.3, s.111. 1987 146.1 22.7 1988 146.7 22.8 TABLO 13 Yol Ağı, 1980-1988 (bin km) Toplam Sert Toplam Yüzeyli Sert Yüzeyli Toplam Sert Yüzeyli Toplam Sert Toplam Yüzeyli Sert Yüzeyli SSCB Ukrayna 1341.3 921.1 1542.6 1181.4 1586.4 1172.5 1609.9 1196.0 1737.0 1298.9 209.8 165.7 247.3 201.9 246.9 206.5 249.5 209.2 258.6 219.9 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.3, s.113. 15
2- EKONOMiK DURUM: 2.1. Genel Ekonomi: a) Ekonominin Kurumsal Yapısı: Eski SSCB, görünüşte bir federe devlet olmakla beraber gerçekte son derece merkeziyetçi bir yapıya sahipti. Ekonomik ve siyasal yaşamla i1gil her türlü bilginin derlenmesi, işlenmesi, politikaların oluşturulması ve kararların alınması tam anlamıyla Moskova'nın güdümündeydi. Birliğe bağlı cumhuriyetlerin, özellikle iktisadi politikaların oluşturulması ve uygulamaya konulmasındaki tek işlevleri, Birlik düzeyinde (Moskova'da) alınan kararırın tartışmasız uygulamaya konulmasından ibarettl Bu nedenle, böyle bir geçmişten yola çıkan tüm yeni bağımsız cumhuriyetler gibi Ukrayna Cumhuriyet de, yeni bir devlet kurulmasının heyecanının yaşandığı bu ilk aşamalarda, kendine özgü iktisadi politikaları oluşturmak ve uygulamaya koymak için gerekli olan sağlıklı bir kurumsal alt yapıya sahip değildir. Bu bakımdan gerek Ukrayna Cumhuriyeti ile gerekse diğer cumhuriyetlerle ilgili değerlendirmeler yapılırken bu noktanın akılda bulundurulmasında yarar vardır. Bugün görünen odur ki, bu cumhuriyetlerin her birinde ve Ukrayna'da ne hükümet ileçeşitli bakanlıklar arasındaki ne de yasama ve icra organları arasındak yetki ve sorumlulukların sınırları açık bir şekilde çizilmiş değildir. Bunların bir sonucu olarak, reform çalışmaları ve piyasa ekonomisine geçiş girişimleri birbirinden habersiz çeşitli odaklardan kaynaklanabilmektedir. Ukrayna Cumhuriyetine stabilizasyon ve yeniden yapılanma programlarının uygulamaya konulması, esas olarak, Maliye Bakanlığı ile Merkez Bankası'nın (Ukrayna Ulusal Bankası) sorumluluğndadır. Fakat halihazırda bu iki kuruluş da azgelişmiş denilebilecek bir yapıdadır. Ayrıca, şimdi Ekonomik ilişkiler Bakanlığı'nın Maliye Bakanlığı karşısındaki konumları konusunda da bir belirsizlik sözkonusudur. Merkez Bankasının Başkanı yasal açıdan Parlamento tarafından atanmaktadır ve yine yasal açıdan Merkez Bankası özerktir, fakat de facto olarak yetkilerinin ne olduğu konusunda belirsizlikler vardır. Uygulamada, para politikası ile ilgili kararların bakanlar kurulu tarafından belirlendiği, Parlamentonun da bu konuda etkili olabildiği görülmektedir Ekonomiye ilişkin böyle bir kurumsal çerçevede, önceliğin, Hükümetin kurumsal kapasitesinin, b) istatistiki Bilgiler: Ekonominin kurumsal yapısına ilişkin bu kısa bilgilerden sonra Ukrayna ekonomisinin genel durumu konusunda bazı bilgiler vermekte yarar vardır. kapsamı bir makroekonomik istikrar paketi oluşturup uygulamaya koyabilecek güce kavuşturulmasına verilmesi gerektiğini söyleyebiliriz. iktisadi reformların sağlıklı bir şekilde uygulamaya konu Iabilmesi ve özel sektörün güçlendirilerek gerçek anlamda piyasa ekonomisine geçilebilmesinin yolu, kurumsal yapıya ilişkin belirsizliklerin ortadan kaldırılmasından geçmektedir. Ukraynanın nüfusu yaklaşık 52 milyondur. Bu nüfusun % 67'si kentlerde, % 33'ü kırsal kesimde yaşamaktadır. 1990 yılında ulaşılan net maddi üretim 118 milyar ruble iken bu rakamın 1991 yılında 190 milyar rubleye çıktığı hesaplanmıştır. Aynı yıllarda gayri safi yurtiçi hasıla (GSViH) ise sırasıyla 164,8 milyar ruble ve 234,0 milyar ruble olmuştur. Aşağıdaki tablo, üretilen net maddi ürünün sektörler arasındaki dağılımı konusunda bilgi vermektedir. 17
Sanayi Tarım inşaat Ulaştırma ve iletişim iç Ticaret Dış Ticaret Diğer TOPLAM TABLO: 14 Net Maddi Ürünün Sektörel Dağılımı, 1989 ( Net Maddi Ürünün Yüzdesi Olarak) Ukrayna 42.6 28.2 10.5 5.1 6.1 5.9(1) 1.6 100.0 SSCB 41.9 23.4 12.8 5.6 6.5 8.5 1.3 100.0 Kaynak: "A Study of the Soviet Economy", (Economic Reviev: Ukraine, IMF Nisan 1992.) 1) SSCB'nin diğer cumhuriyetleri ile olan ticaret dahil Net maddi ürünün büyüme hızının yıllar itibariyle bir düşüş eğilimine girmiş olması Sovyet sisteminin çözülmesinin ardında yatan en önemli nedenlerden biridir. Aşağıda yer alan tablo bu konuda bir fikir vermek amacıyla hazırlanmıştır Tabloda görüldüğü gibi sektörlerin tümü açısından 1990 ve 1991 yılları negatif büyüme yıllar olmuş ve net maddi üretimin düşmesi nedeniyle ekonomi küçülmüştür. 18