STANBUL T CARET ODASI TIBB C HAZLAR SEKTÖR PROF L ARA TIRMASI HAZIRLAYAN ÖZGÜR KORKMAZ STAT ST K UBES
2 Ç N D E K L E R Sayfa No 1. TIBB C HAZLARIN TANIMI VE KAPSAMI A) Tan ve S fland lmas 3 B) Gümrük Tarife Pozisyon Numaralar 5 2. SEKTÖRÜN TÜRK YEDEK DURUMU A) Sektörün Mevcut Yap ve stihdam 12 B) Sektörün Teknolojik Yap lanma Durumu ve Seçilmi T bbi Cihaz Say lar 12 3. TIBB C HAZ SEKTÖRÜNÜN THALAT VE HRACAT DURUMU A) thalat 15 B) hracat 18 4. TIBB C HAZLAR SEKTÖRÜN SORUNLARI A) Kamu halesi Yasas le lgili Sorunlar 22 B) TSE le lgili Sorunlar 22 C) CE areti le lgili Sorunlar 22 5. TIBB C HAZ SEKTÖRÜNÜN GEL ME E MLER 23 6. SEKTÖRÜN DÜNYADAK DURUMU 23 7. SONUÇ VE ÖNER LER 24 KAYNAKÇA 25
3 TIBB C HAZLAR SEKTÖRÜ 1. SEKTÖRÜN TANIMI VE KAPSAMI A- Tan Ve S fland lmas bbi cihaz ve aletlerin gündelik kullan m s kl ve önemi günümüz sa k sektöründe giderek artan bir özellik göstermektedir. T bbi cihaz teknolojisinde son y llarda ya anan ilerlemeler, insan sa n ele al biçimini ve mant önemli boyutlarda de tirmi tir. Bu geli meler nda insan ya am kalitesi ve süresi olumlu yönde etkilenmi tir. bbi cihaz teknolojisi bir dizi di er bilimsel ve teknolojik faaliyet alanlar ndaki ara rma ve geli melerden do rudan etkilenmektedir. Di er sektörlerdeki yeniliklerin, en zl biçimde uygulama olana buldu u t bbi cihaz sektörü, bilgisayar, elektrik-elektronik, kimya, metalurji ve makine mühendislikleri gibi bir çok mühendislik grubunu bir arada bulundurmaktad r. Genel olarak t bbi cihaz, alet ve sarf malzemelerini a da s ralanan ana gruplar halinde grupland rabiliriz: 1. bbi Görüntüleme Sistemleri a. Röntgen Cihazlar b. Bilgisayarl Tomografi Cihaz c. Manyetik Rezonans Görüntüleme Cihaz d. Kemik Mineral Densitometre Cihaz e. Anjiyografi Sistemleri f. Ultrasonografi-Doppler Cihazlar g. Film Banyo Cihazlar h. Gamma Kamera, Pet (siklotron), SPECT. Radyasyon dedektörleri j. Lazer kameralar (sulu,kuru) 2. Ameliyathane ve Solunum Cihazlar a. Defibrilatör b. Ventilatör c. Elektrokoter d. Ameliyat Masalar ve Lambalar e. Kalp Akci er Pompas, Is -So utucu, Kan Is lar
4 f. Cerrahi Aspiratör g. Oto transfüzyon Cihazlar 3. Biyokimya, Moleküler Biyoloji, Hematoloji, Genetik ve Mikrobiyoloji Cihazlar a. Otoanalizör b. Kan Analiz Cihazlar c. Santrifüj Cihazlar d. Kan ve Kan Ürünleri Saklama Cihazlar, Aferez Cihazlar e. Otomatik Sekans Cihazlar, PZR( Polimeraz Zincir Reaksiyonu ) Cihazlar DNA Çipleri Okuma ve De erlendirme Üniteleri f. Hücre Ay lar (Cell Separator), Ak m Sitometri Cihazlar 4. Biyolojik Sinyal zleme Cihazlar a. EKG Cihazlar b. Hasta ba Monitörler c. Oksijen Saturasyonu Cihazlar d. EMG, ERG cihazlar e. Defibrilatör / monitörler 5. Radyoterapi Sistemleri a. Lineer Akseleratör b. Co-60 teleterapi cihazlar c. Brakiterapi Sistemleri (intrakaviter) d. Simulatörler 6. Fizik Tedavi Cihazlar a. Ko u / Yürüme Bantlar b. Eksersiz Bisikletleri c. Ultrason Cihazlar d. Traksiyon Cihazlar e. zokinetik Test Sistemleri f. Banyo (Su,Prafin) Cihazlar g. Tens Cihazlar h. sa Dalga tedavi cihazlar 7. Optik T bbi Cihazlar a. Endoskoplar (Gastroskop, Kolonoskop vb.) b. Teleskoplar c. Mikroskoplar (elektron, laboratuvar, ameliyat, muayene) d. k Kaynaklar (so uk k kaynaklar ) e. Otoskop ve Oftalmoskoplar f. Lazer cihazlar
5 8. Sterilizatör ve Etüv Cihazlar a. Buharl Sterilizatörler (Otoklav) b. Gaz (EO, Hidrojen peroksit, formaldehit) Sterilizatörleri c. Kuru Hava Sterilizatörleri (Etüv) 9. Di, KBB ve Göz Üniteleri 10. Ses ve itme Cihazlar (odyometre, Empedansmetre) 11. Mekanik Cihazlar ve Cerrahi Aletler 12. T bbi Gaz Sistemleri 13. Hemodiyaliz cihazlar, Su sistemler (deiyonize, distile, revers ozmoz) 14. Tek Kullan ml k Sarf Malzemeleri 15. Protez ve Ortezler B- Gümrük Tarife Pozisyon Numaralar 90.18 pta, cerrahide, di çilikte ve veterinerlikte kullan lan alet ve ci - hazlar (sintigrafi cihazlar, di er elektromedikal cihazlar ve göz testine mahsus cihazlar dahil) : - Elektro te his cihazlar (fonksiyonel ara rma veya fizyolojik parametre muayene ölçüm cihazlar dahil): 9018.11 - - Elektrokardiyograflar (EKG) 9018.11.00.00.11 - - - Cihazlar 9018.11.00.00.15 - - - Aksam ve parçalar 9018.12.00.00.00 - - Ultrasonik tetkik cihazlar 9018.13.00.00.00 - - Manyetik rezonansla görüntüleme cihazlar 9018.14.00.00.00 - - Sintigrafi cihazlar 9018.19 - - Di erleri: 9018.19.10.00.00 - - - ki veya daha fazla parametrenin e zamanl olarak takibi için izleme tertibat - - - Di erleri 9018.19.90.00.11 - - - - Elektroensefalo raf cihazlar (EEG) 9018.19.90.00.12 - - - - Fiberaskoplar (monitörlü kameral olsun olmas n) 9018.19.90.00.13 - - - - Fonokardiyograf ve kardiyoskoplar 9018.19.90.00.14 - - - - Elektromiyografi (EMG)
6 9018.19.90.00.19 - - - - Di erleri 9018.19.90.00.25 - - - - Aksam ve parçalar 9018.20 - Ultraviole veya k l ötesi nl cihazlar 9018.20.00.00.11 - - Cihazlar 9018.20.00.00.15 - - Aksam ve parçalar - ngalar, i neler, kateterler, kanüller ve benzeri aletler: 9018.31 - - ngalar (i neli olsun olmas n): - - - Plastik maddelerden olanlar 9018.31.10.00.11 - - - - Tüberkülin ngalar (bir kullan ml k,steril, pirojensiz) 9018.31.10.00.12 - - - - Bir kullan ml k steril ngalar 9018.31.10.00.19 - - - - Di erleri - - - Di erleri 9018.31.90.00.11 - - - - Kulak y kama ngas (metal) 9018.31.90.00.12 - - - - Tüberkülin ngalar 9018.31.90.00.13 - - - - T pta kullan lan ngalar 9018.31.90.00.14 - - - - nsülin ngalar (çok kullan ml k) 9018.31.90.00.19 - - - - Di erleri 9018.32 - - Metalden boru eklinde i neler ve cerrahi diki i neleri: - - - Metalden boru eklinde i neler 9018.32.10.00.11 - - - - nga i nesi, bir kullan ml k 9018.32.10.00.19 - - - - Di erleri 9018.32.90.00.00 - - - Cerrahi diki i neleri 9018.39 - - Di erleri 9018.39.00.00.11 - - - Serum ve kan verme seti (Kanül) 9018.39.00.00.12 - - - Hemodializ seti (kanül) 9018.39.00.00.13 - - - Kelebek set (kanül) 9018.39.00.00.14 - - - drar sondas - nelaton 9018.39.00.00.15 - - - drar sondas - foley 9018.39.00.00.16 - - - Damar içi kateterler - steril, tek kullan ml k, genel özellikli 9018.39.00.00.17 - - - Damar içi kataterler - steril, tek kullan ml k, anjiyografi için 9018.39.00.00.18 - - - Damar içi kataterler - steril, tek kullan ml k, (santral venös kateterleri) 9018.39.00.00.21 - - - Damar içi kataterler - steril, tek kullan ml k, (balonla dilatasyon için) - - - Damar içi kataterler - steril, tek kullan ml k, i ne ile birlikte olan periferik 9018.39.00.00.22 olanlar) 9018.39.00.00.29 - - - Di er kateterler 9018.39.00.00.39 - - - Di erleri - Di çilikte kullan lan di er alet ve cihazlar: 9018.41 - - Di ci tornalar (bir kaide üzerine monte edilmi di er di çilik teçhizat ile kombine halde olsun olmas n) 9018.41.00.00.11 - - - Di çi tornalar (Frezeleri)
7 9018.41.00.00.12 - - - Bir kaide üzerine monte edilmi di er di çilik teçhizat ile kombine haldeki di çi tornalar 9018.41.00.00.15 - - - Aksam ve parçalar 9018.49 - - Di erleri: 9018.49.10.00.00 - - - Di çi tornalar nda kullan lmaya mahsus bileyler, diskler, delici uçlar ve f rçalar - - - Di erleri 9018.49.90.00.11 - - - - Elevatörler 9018.49.90.00.12 - - - - Di çekim davyeleri 9018.49.90.00.13 - - - - Siman spatülü 9018.49.90.00.14 - - - - Di sondalar (tek tarafl ) 9018.49.90.00.19 - - - - Di er cihazlar 9018.49.90.00.25 - - - - Aksam ve parçalar 9018.50 - Göz t bb na ait di er alet ve cihazlar: - - Optik olmayanlar 9018.50.10.00.11 - - - Alet ve cihazlar 9018.50.10.00.15 - - - Aksam ve parçalar - - Optik olanlar 9018.50.90.00.11 - - - Alet ve cihazlar 9018.50.90.00.15 - - - Aksam ve parçalar 9018.90 - Di er alet ve cihazlar: - - Kan bas nc ölçmeye mahsus alet ve cihazlar 9018.90.10.00.11 - - - Alet ve cihazlar 9018.90.10.00.15 - - - Aksam ve parçalar - - Endoskoplar 9018.90.20.00.11 - - - Cihazlar 9018.90.20.00.15 - - - Aksam ve parçalar - - Böbrek dializ cihazlar (böbrek makinas ve diyalizörler) 9018.90.30.00.11 - - - Böbrek makinalar 9018.90.30.00.13 - - - Dializ ve fistula setleri 9018.90.30.00.19 - - - Di erleri 9018.90.30.00.25 - - - Aksam ve parçalar - - Diyatermi cihazlar : - - - Ultrasonik olanlar 9018.90.41.00.11 - - - - Cihazlar 9018.90.41.00.15 - - - - Aksam ve parçalar - - - Di erleri 9018.90.49.00.11 - - - - Cihazlar 9018.90.49.00.15 - - - - Aksam ve parçalar - - Transfüzyon cihazlar 9018.90.50.00.11 - - - Cihazlar
8 9018.90.50.00.12 - - - Kan torbalar 9018.90.50.00.15 - - - Aksam ve parçalar - - Anestezi alet ve cihazlar 9018.90.60.00.11 - - - Alet ve cihazlar 9018.90.60.00.15 - - - Aksam ve parçalar 9018.90.70.00.00 - - Ultrasonik litotripsi cihazlar 9018.90.75.00.00 - - Sinir stimilasyonu cihazlar - - Di erleri 9018.90.85.00.11 - - - Steteskoplar 9018.90.85.00.12 - - - Her nevi bisturiler 9018.90.85.00.13 - - - Veterinerlikte kullan lan alet ve cihazlar 9018.90.85.00.14 - - - Elektro ok cihazlar 9018.90.85.00.15 - - - Elektroterapi cihazlar 9018.90.85.00.16 - - - Elektrokater cihazlar 9018.90.85.00.17 - - - Defibrilatör cihazlar 9018.90.85.00.18 - - - Rahim içi aletler 9018.90.85.00.21 - - - Uterus küretleri 9018.90.85.00.22 - - - Makaslar (cerrahide kullan lanlar) 9018.90.85.00.23 - - - Alç sar lar n ay ve k, t pta kullan lan 9018.90.85.00.24 - - - Kulak göstericileri ve kulak gözlem tak 9018.90.85.00.25 - - - Kulak gelberisi 9018.90.85.00.26 - - - Dil basaca 9018.90.85.00.27 - - - Sinüs delicisi 9018.90.85.00.28 - - - T bbi cerrahi ma alar (pensetler) 9018.90.85.00.31 - - - T bbi çama r ma as 9018.90.85.00.32 - - - Cerrahi ay lar (ekavatörler) 9018.90.85.00.33 - - - Pensler (genel cerrahide kullan lanlar) 9018.90.85.00.34 - - - Pamuk iletkisi 9018.90.85.00.35 - - - tard borusu 9018.90.85.00.36 - - - Göbek kordonu klempi, b çakl ve b çaks z 9018.90.85.00.37 - - - Lavman cihaz (irigatör) (paslanmaz çelikten) 9018.90.85.00.38 - - - Cerrahi b çak saplar (De tirilebilir b çak a zlar için) 9018.90.85.00.39 - - - Di er alet ve cihazlar 9018.90.85.00.45 - - - Aksam ve parçalar 90.19 Mekanoterapi cihazlar ; masaj cihazlar ; psikotekni cihazlar ; ozonoterapi, oksijenoterapi, aeroterapi, suni teneffüs veya di er terapik teneffüs cihazlar : 9019.10 - Mekanoterapi cihazlar ; masaj cihazlar ; psikotekni cihazlar : - - Vibratörlü masaj aletleri (elektrikli)
9 9019.10.10.00.11 - - - Cihazlar 9019.10.10.00.15 - - - Aksam ve parçalar - - Di erleri 9019.10.90.00.11 - - - Mekanoterapi cihazlar 9019.10.90.00.12 - - - Psikotekni cihazlar 9019.10.90.00.13 - - - Bas nçl su ile masaj yapan hidro banyo sistemleri 9019.10.90.00.19 - - - Di erleri 9019.10.90.00.25 - - - Aksam ve parçalar 9019.20 - Ozonoterapi, oksijenoterapi, aeroterapi, suni teneffüs veya di er terapik teneffüs cihazlar 9019.20.00.00.11 - - Ozonoterapi cihazlar 9019.20.00.00.12 - - Oksijenoterapi cihazlar 9019.20.00.00.13 - - Suni teneffüs ve aeroterapi cihazlar 9019.20.00.00.19 - - Di erleri 9019.20.00.00.25 - - Aksam ve parçalar 9020.00 Di er teneffüs cihazlar ve gaz maskeleri (mekanik parçalar ve de tirilebilen filtreleri olmayan koruyucu maskeler hariç): 9020.00.10.00.00 - Sivil hava ta tlar nda kullan lan teneffüs cihazlar ve gaz maskeleri (aksam ve parçalar hariç) - Di erleri 9020.00.90.00.11 - - Teneffüs cihazlar 9020.00.90.00.12 - - Gaz maskeleri 9020.00.90.00.15 - - Teneffüs cihazlar n aksam, parça ve aksesuar 9020.00.90.00.18 - - Gaz maskelerinin aksam, parça ve aksesuar 90.21 Ortopedik cihazlar (koltuk de nekleri, cerrahi ku aklar ve f k ba lar dahil); cebireler, gutyerler ve k klara mahsus di er cihaz- lar; protez organlar; sa rlar n i itmesini kolayla rmaya mahsus cihazlar ve vücut kusur veya noksanl gidermek amac yla üstte veya elde ta nan veya vücudun içine yerle tirilen di er cihazlar: 9021.10 - Ortopedik veya k klara mahsus cihazlar: - - Ortopedik cihazlar 9021.10.10.00.11 - - - Vücudun ekil ve bozukluklar önlemeye veya düzeltmeye mah- sus cihazlar 9021.10.10.00.12 - - - Çekme ve germe cihazlar (traksiyon) 9021.10.10.00.19 - - - Di erleri 9021.10.90.00.12 - - K klara mahsus cihazlar 9021.10.90.00.18 - - - Di er cihazlar - - - Kemik tespit malzemesi (implantlar) (t bbi çiviler, t bbi plaklar dahil) (paslanmaz çelikten),
10 - Protez di ler ve ba lant parçalar : 9021.21 - - Protez di ler: 9021.21.10.00.00 - - - Plastik maddelerden olanlar 9021.21.90.00.00 - - - Di er maddelerden olanlar 9021.29.00.00.00 - - Di erleri - Vücudun di er suni parçalar : 9021.31.00.00.00 - - Suni eklemler 9021.39 - - Di erleri: 9021.39.10.00.00 - - Protez gözler - - Di erleri 9021.39.90.00.11 - - - nter-okiler lensler 9021.39.90.00.12 - - - Kalp kapakç klar 9021.39.90.00.13 - - - Di er uzuv ve organ iç protezleri 9021.39.90.00.14 - - - Di er uzuv ve organ d protezleri 9021.39.90.00.19 - - - Di erleri 9021.40.00.00.00 - Sa rlar n i itmesini kolayla rmaya yarayan cihazlar (aksam, parça ve aksesuar hariç) 9021.50 - Kalp pilleri (pacemaker) (aksam, parça ve aksesuar hariç) 9021.50.00.00.11 - - Dahili kalp pilleri 9021.50.00.00.12 - - Harici kalp pilleri 9021.90 - Di erleri: 9021.90.10.00.00 - - Sa rlar n i itmesini kolayla rmaya yarayan cihazlar n aksam, parça ve aksesuar - - Di erleri 9021.90.90.00.13 - - - Suni uzuvlar tamamlay aksam ve parçalar 9021.90.90.00.14 - - - Körler için yard mc elektronik cihazlar 9021.90.90.00.19 - - - Di erleri (aksam ve parçalar dahil) 90.22 X -I nl, alfa, beta veya gama nl cihazlar (t bbi, cerrahi, di çilik veya veterinerlik amaçl kullan mlar için olsun olmas n) (radyografi veya radyoterapi cihazlar dahil), X - nl tüpler ve di er X - nl jeneratörler, yüksek gerilim jeneratörleri, kontrol panolar ve masalar, ekranlar, muayene veya tedavi masalar, koltuklar ve benzerleri: - X -I nl cihazlar (t bbi, cerrahi, di çilik veya veterinerlik amaçl kullan mlar için olsun olmas n) (radyografi veya radyoterapi cihazlar dahil): 9022.12.00.00.00 - - Bilgisayarl tomografi cihazlar 9022.13.00.00.00 - - Di erleri (di çili e mahsus olanlar) 9022.14 - - Di erleri (t bbi, cerrahi veya veterinerlik amaçl kullan mlar için
11 9022.14.00.00.11 - - - Radyografi cihazlar 9022.14.00.00.12 - - - Radyofotografi cihazlar 9022.14.00.00.13 - - - Radyoterapi cihazlar 9022.14.00.00.19 - - - Di erleri 9022.19.00.00.00 - - Di er amaçlarla kullan lanlar - Alfa, beta veya gama nl cihazlar (t bbi, cerrahi, di çilik veya veterinerlik amaçl kullan mlar için olsun olmas n) (radyografi veya radyoterapi cihazlar dahil): 9022.21 - - T bbi, cerrahi, di çilik veya veterinerlik amaçl kullan mlar için 9022.21.00.00.11 - - - Radyoskopi (floroskopi) cihazlar 9022.21.00.00.12 - - - Radyografi cihazlar 9022.21.00.00.13 - - - Radyofotografi cihazlar 9022.21.00.00.14 - - - Radyoterapi cihazlar 9022.21.00.00.15 - - - Bilgisayarl tomografi cihazlar 9022.21.00.00.19 - - - Di erleri 9022.29.00.00.00 - - Di er amaçlarla kullan lanlar 9022.30.00.00.00 - X -I n tüpleri 9022.90 - Di erleri (aksam, parça ve aksesuar dahil): 9022.90.10.00.00 - - X -I fioroskopi ekran ve X - yo unla rma ekran ; X - n yay lmas önleyici ekranlar ve gridler - - Di erleri: 9022.90.90.10.00 - - - X -I üreten di er jeneratörler - - - Di erleri 9022.90.90.90.11 - - - - Radyoskopi (floroskopi) cihazlar na ait olanlar 9022.90.90.90.12 - - - - X -I nl cihazlara ait olanlar 9022.90.90.90.19 - - - - Di erleri Kaynak : T.C Ba bakanl k Gümrük Müste arl
12 2. SEKTÖRÜN TÜRK YEDEK DURUMU A- Sektörün Mevcut Yap Ve stihdam Ülkemizde kullan lan T bbi cihazlar genellikle yurt d ndan ithal edildi inden dolay sektörün ihracat ve üretim hacmi dü ük kalmaktad r. Yeterli üretim ve ara rma düzeyine ula lmayan sektörde statistikler ve t bbi cihaz envanterinin bulunmay ise büyük sorun olu turmaktad r. bbi cihazlar n temininde standardizasyon, koordinasyon ve kalite kontrolünün yap lmamas ülkemize kalitesiz ve ikinci el cihazlar n rahatl kla girmesine neden olurken, sektörde ya anan denetimsizlik, yetersiz servis ve bak m hizmetleri ciddi sa k problemleri olu turmaktad r. Tek kullan ml k medikal ürünlere izin belgesini Sa k Bakanl bünyesindeki laç Eczac k Genel Müdürlü ü vermektedir. Üretim için izin alma süreci oldukça uzun olup, bbi cihaz ve alet yapan firmalara destek verecek yan sanayinin mevcut olmay sektörde a ba ml daha da art rmaktad r. Ülkemizde t bbi cihazlar kullanabilecek bili im teknolojisine yatk n teknik eleman mevcut okullarda yeti tirilmektedir. Ancak devletin ücret politikas n uygun seviyede olmamas ndan dolay, baz kurumlarda personel aç bulunmakta böylelikle kalifiye olmayan elemanlar n kulland cihazlar kullan hatalar yüzünden devre d kalabilmektedir. B- Sektörün Teknolojik Yap lanma Durumu ve Seçilmi T bb Cihaz Say lar bbi cihaz ve aletlerin yüksek güçte ve sürekli çal mas için gerekli alt yap ve enerji sa k kurumlar zda mevcut de ildir. Enerji konusunda temel ilke asgari miktarda enerji ile azami ç kt n al nmas r. Ancak bu ilkenin beraberinde getirdi i di er bir özellik de bu enerji kaynaklar n geleneksel enerji kaynaklar na göre daha kaliteli olma zorunlulu udur. Bu zorunluluk söz konusu cihazlar n hassasiyetinin artmas ndan do maktad r. Bunun anlam ise mevcut enerji kaynaklar n yenile tirilmesi ve modernizasyonudur. Teknolojik aç dan t bbi cihaz ve t bbi aletlerde büyük ölçüde yurtd na ba ml olan ülkemizde, malat n oldukça az olmas ile beraber üretilen medikal cihaz ve aletler u ekilde s ralanabilir: Ameliyat masalar ve lambalar, ta k rma cihaz, anastezi cihazlar, hasta ba monitörleri, elektrotlar, jinekolojik masalar, oksijen verme cihazlar, cerrahi aspiratörler, röntgen cihaz ve aksesuarlar, buhar ve kuru hava sterilizatörleri, kan alma koltuklar, t bbi gaz sistemleri, santrifüj, kar lar, hasta yataklar, sedyeler, di çi fotöy ve üniteleri ile cerrahi aletlerdir.
13 Üretilen sarf ürünleri ise; enjektörler, kan torbalar, kan ve kan ürünleri alma-verme setleri, kan bas nc transdüseri, kalp ve damar cerrahisinde kullan lan malzemeler (tubing set, kardiyopleji setleri ve kanülleri, drenaj), intraket, stent, kateter ve sondalar, ameliyat iplikleri, ameliyat ve muayene eldivenleri, gazl bez ve pamuk, ortopedik protezler ve onar m malzemeleri, röntgen banyo solüsyonlar ile di hekimli i onar m malzemeleridir. SA LIK BAKANLI I HASTANELER NDE SEÇ LM TIBB C HAZ SAYILARI ( 2000-2003 Y llar Adet ) Sa k Bakanl hastanelerinde bulunan baz t bbi cihazlar n say lar 2000-2003 llar aras nda giderek artan bir trend izlemi tir. 2003 y nda bir önceki y llara göre en fazla art gösteren cihazlar s ras ile Defibrilatör Monitör, Hemodiyaliz Cihaz ve Mamografi cihazlar olurken, oksijen çad büyük ve çocuk ile sintigrafi 2003 y nda say lar en fazla azalan cihazlar olmu tur. HAZIN ADI 2000 2001 2002 2003 Anestezi Cihaz 1682 1709 1759 1620 Anjio 16 17 17 21 Bilgisayarl Tomografi 87 92 102 114 Biyomikroskop 341 343 349 371 Bronkoskop 113 116 117 147 Canland rma Çantas 341 341 343 343 Defibrilatör Monitör 688 706 741 1317 EKG Monitör 704 704 705 876 Fakometre 204 206 207 156 Hemodiyaliz Cihaz 776 960 1016 1717 Kan Gazlar Analiz Cihaz 93 93 93 93 Magnetik Rezonans Sistemi 6 9 13 14 Mamografi 32 37 38 56 Oksijen Cad Büyük 110 110 110 65 Oksijen Cad Çocuk 360 360 360 157 Sintigrafi 29 29 29 16 Ultrason Tedavi 204 206 210 214 Ultrasonografi 371 384 401 585 TOPLAM 6157 6422 6610 7882 Kaynak : Sa k Bakanl
14 SEÇ LM BAZI TIBB C HAZLARIN TOPLAM SAYILARI 2000-2003 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 6157 6422 6610 7882 2000 Y 2001 Y 2002 Y 2003 Y SEÇ LM BAZI C HAZLARIN TOPLAM SAYILARI 2000-2003 2100 1800 1500 1200 900 600 300 0 2000 2001 2002 2003 Anestezi Cihaz Hemodiyaliz Cihaz EKG Monitör Defibrilatör Monitör Ultrasonografi
15 3. TIBB C HAZ SEKTÖRÜNÜN THALAT VE HRACAT DURUMU A- THALAT Ülkemizde t bbi cihaz pazar n a rl ithal ürünler olu turmaktad r. 2001 y nda ya anan ekonomik kriz ile birlikte -% 16,3 oran nda gerileyen t bbi cihaz ithalat, krizin etkilerinin azalmas ile beraber 2002 y nda % 3,9, 2003 y nda da % 19,5 oran nda art göstermi tir. Sektörde 90.18 fas n da yer alan t bbi cihazlar sektör içinde ortalama % 60,0 oran ile en fazla paya sahip olurken bunu % 21,6 ile 90.21 fas nda yer alan cihazlar takip etmi tir. THALAT ($) FASIL NO 2000 2001 2002 2003 90.18 304.621.274 237.883.335 247.355.275 310.119.859 90.19 21.182.930 13.387.672 15.153.714 21.996.026 90.20 4.567.228 1.281.138 3.725.722 2.755.917 90.21 99.740.125 108.244.889 106.723.730 109.261.239 90.22 56.148.936 46.341.319 49.994.245 61.195.385 TOPLAM 486.260.493 407.138.353 422.952.686 505.328.426 Kaynak : D..E 2000 y nda 304 milyon dolar olarak gerçekle en 90.18 fas l ithalat 2003 y nda 310 milyon dolara ula r. 90.20 fas nda yer alan cihazlar n ithalat ise 2000 y na göre % 39,7 azalarak 2,7 milyon dolara gerilemi tir. YILLAR BAR YLE TIBB C HAZLAR THALATI -($) 600.000.000 500.000.000 400.000.000 300.000.000 200.000.000 100.000.000 0 486.260.493 505.328.426 407.138.353 422.952.686 2000 Y 2001 Y 2002 Y 2003 Y
16 A1-90.18 FASIL NO THALAT RAKAMLARI : (En fazla ithalat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) ULTRASON K TETK K C HAZLARI 23.500.877 12.444.910 14.655.441 19.833.565 MANYET K REZONANSLA GÖRÜNTÜLEME C HAZLARI 16.304.439 20.968.602 14.458.870 18.827.090 ER IRINGA, NE,KATETER VB.. 14.344.967 10.288.425 12.977.752 14.879.760 ER TIP VE CERAH ALET VE HAZLARI 73.795.877 49.858.062 48.649.165 61.983.512 TIBB ALET VE C HAZLARININ AKSAM:PARÇALARI 23.587.291 24.656.815 26.140.206 22.787.422 ER 153.087.823 119.666.521 130.473.841 171.808.510 TOPLAM 304.621.274 237.883.335 247.355.275 310.119.859 Kaynak : D..E Di er T p ve Cerrahi Alet ve cihazlar 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ithalat yap lan ürünler olurken, t bbi alet ve cihazlar n aksam:parçalar ikinci s rada yer alm r. Amerika, talya ve Japonya bu iki grupta en fazla ithalat yap lan ülkeler olmu tur. A2-90.19 FASIL NO THALAT RAKAMLARI : (En fazla ithalat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) SUN TENEFFÜS VE AEROTERAP HAZLARI 5.814.695 2.508.028 3.351.936 5.348.400 ER MEKANOTERAP VE PS KOTERAP C HAZLARI 2.422.620 2.748.697 2.968.733 3.863.499 ER TERAP K TENEFÜS HAZLARI 3.907.964 1.602.070 2.375.180 3.641.093 TERAP K TENEFÜS C HAZLARININ AKSAM:PARÇALARI 2.450.749 2.228.308 2.331.999 2.394.151 BASINÇLI SU LE MASAJ YAPAN DRO BANYO S STEMLER 2.585.080 1.855.140 1.468.745 2.326.461 ER 4.001.822 2.445.429 2.657.121 4.422.422 TOPLAM 21.182.930 13.387.672 15.153.714 21.996.026 Kaynak : D..E Suni teneffüs ve aeroterapi cihazlar 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ithalat yap lan ürünler olurken, di er mekanoterapi ve psikoterapi cihazlar ikinci s rada yer alm r. sveç ve Amerika bu iki grupta en fazla ithalat yap lan ülkeler olmu tur.
17 A3-90.20 FASIL NO THALAT RAKAMLARI : (En fazla ithalat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) ER TENEFFÜS C HAZLARI 1.027.610 704.015 1.503.709 1.048.570 TENEFFÜS C HAZLARININ AKSAM,PARÇA VE AKSESUARI 2.513.402 238.480 524.437 848.473 ER GAZ MASKELER 916.383 302.467 1.646.924 737.647 GAZ MASKELER N AKSAM,PARÇA VE AKSESUARI 76.682 28.135 46.502 93.847 HAVA TA ITLARINDA KULLANILAN TENEFFÜC C HAZLARI,GAZ 33.151 8.041 4.150 27.380 MASKELER ER - - - - TOPLAM 4.567.228 1.281.138 3.725.722 2.755.917 Kaynak : D..E Di er teneffüs cihazlar 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ithalat yap lan ürünler olurken, bunu eneffüs cihazlar n aksam, parça ve aksesuarlar izlemi tir. Almanya bu iki grupta da en fazla ithalat yap lan ülkeler olmu tur. A4-90.21 FASIL NO THALAT RAKAMLARI : (En fazla ithalat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) ER UZUV VE ORGAN Ç PROTEZLER 44.165.373 45.050.907 45.833.004 48.332.437 DAH KALP P LLER 10.728.754 13.755.522 13.481.315 8.139.134 KALP KAPAKÇIKLARI 5.828.671-6.113.919 5.347.812 ER PROTEZ ORGANLAR 10.809.455 9.594.432 7.104.685 - ER AK AM; PARÇALARI 4.884.553 5.939.361 8.221.782 - ER 23.323.319 33.904.667 25.969.025 47.441.856 TOPLAM 99.740.125 108.244.889 106.723.730 109.261.239 Kaynak : D..E Di er uzuv ve organ iç protezleri 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ithalat yap lan ürünler olurken, dahili kalp pilleri ikinci s rada yer alm r. Amerika ve sviçre bu iki grupta en fazla ithalat yap lan ülkeler olmu tur.
18 A5-90.22 FASIL NO THALAT RAKAMLARI : (En fazla ithalat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) LG SAYARLI TOMOGRAF HAZLARI 11.319.955 8.098.063 11.430.854 12.192.701 ER AMAÇLAR N D ER X INLI C HAZLAR 10.932.348 11.825.412 8.960.016 10.541.761 RADYOGRAF C HAZLARI (X I INLI) 11.678.228 5.638.414 7.368.505 7.270.832 X I IN TÜPLER 5.376.481 5.503.053 5.872.405 6.598.348 ALFA,BETA,GAMA RADYOTERAP HAZLARI - 2.898.957-6.252.824 ER 16.841.924 12.377.420 16.362.465 18.338.919 TOPLAM 56.148.936 46.341.319 49.994.245 61.195.385 Kaynak : D..E Bilgisayarl tomografi cihazlar 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ithalat yap lan ürünler olurken, di er mekanoterapi ve psikoterapi cihazlar ikinci s rada yer alm r. Almanya bu iki grupta da en fazla ithalat yap lan ülkeler olmu tur. B- HRACAT bbi cihaz sektörünün ihracat hacmi üretimin s rl olmas nedeni ile oldukça dü ük seviyededir. 2000-2003 y llar aras nda Türk Liras ndaki de erlenmeye paralel olarak ihracatta bir art gözlenmektedir. hracat rakamlar 2001 y nda % 2,8, 2002 y nda % 36,8, 2003 y nda % 32,5 art kaydetmi tir. T bbi Cihazlar hracat nda en fazla pay ortalama ithalatta oldu u gibi % 61 oran ile 90.18 fas nda yer alan cihazlar al rken, bunu % 25,0 oran ile 90.21 fas ndaki cihazlar izlemektedir. HRACAT ($) FASIL NO 2000 2001 2002 2003 90.18 12.007.755 14.024.670 20.514.259 24.004.995 90.19 1.081.556 1.116.314 1.466.224 2.446.781 90.20 38.504 72.709 95.709 78.815 90.21 6.700.324 5.229.770 6.820.153 10.755.885 90.22 1.673.552 1.666.828 1.352.466 2.790.463 TOPLAM 21.501.691 22.110.291 30.248.811 40.076.939 Kaynak : D..E
19 YILLAR BAR YLE TIBB C HAZLAR HRACATI-$ 50.000.000 40.000.000 30.000.000 20.000.000 21.501.691 22.110.291 30.248.811 40.076.939 10.000.000 0 2000 Y 2001 Y 2002 Y 2003 Y B1-90.18 FASIL NO HRACAT RAKAMLARI : (En fazla ihracat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) PLAST K MADDELERDEN B R KULLANIMLIK STER L IRINGA 1.753.069 2.634.396 4.208.717 6.468.561 ER KATETERLER 757.871 1.191.116 1.924.035 1.380.850 ER TIB VE CERRAH ALET VE HAZLARI 4.424.901 2.579.118 3.064.239 3.654.607 TIBB ALET VE C HAZLARININ AKSAM:PARÇALARI - 1.392.400 1.676.783 1.823.875 ER IRINGA, NE KATETER VS. - - - 1.833.122 ER 5.071.914 6.227.640 9.640.485 8.843.980 TOPLAM 12.007.755 14.024.670 20.514.259 24.004.995 Kaynak : D..E Plastik maddelerden bir kullan ml k steril nga 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ihracat yap lan ürünler olurken, di er t p ve cerrahi alet ve cihazlar ikinci s rada yer alm r. Belçika ve Özbekistan bu iki grupta en fazla ihracat yap lan ülkeler olmu tur.
20 B2-90.19 FASIL NO HRACAT RAKAMLARI : (En fazla ihracat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) BASINÇLI SU LE MASAJ YAPAN DRO BANYO S STEMLER 274.693 596.852 852.754 1.049.433 ER MEKANOTERAP VE PS KOTERAP C HAZLARI 190.954 302.669 215.686 479.997 ER MEKANOTERAP VE PS KOTERAP C HAZLARININ 82.161 169.322 AKSAM:PARÇALARI TERAP K TENEFÜS C HAZLARININ AKSAM:PARÇALARI 51.163 338.528 ELEKTR KL VE V BRATÖRLÜ MASAJ C HAZLARI 55.244 60.781 ER 564.746 79.388 337.003 409.501 TOPLAM 1.081.556 1.116.314 1.466.224 2.446.781 Kaynak : D..E Bas nçl su ile masaj yapan hidro banyo sistemleri 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ihracat yap lan ürünler olurken, di er mekanoterapi ve psikoterapi cihazlar ikinci s rada yer alm r. talya ve Almanya bu iki grupta en fazla ihracat yap lan ülkeler olmu tur. B3-90.20 FASIL NO HRACAT RAKAMLARI : (En fazla ihracat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) ER TENEFFÜS C HAZLARI 7.187 4.885 45.171 33.186 ER GAZ MASKELER 3.176 27.465 43.856 28.075 GAZ MASKELER N AKSAM,PARÇA VE AKSESUARI 8.469 21.401 4.292 9.658 TENEFUS C HAZLARININ AKSAM,PARÇA VE AKSESUARI 19.672 18.958 2.390 - ER GAZ MASKELER 7.896 ER - - - - TOPLAM 38.504 72.709 95.709 78.815 Kaynak : D..E Di er teneffüs cihazlar 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ihracat yap lan ürünler olurken, di er gaz maskeleri ikinci s rada yer alm r. Güney Kore ve Türkmenistan bu iki grupta en fazla ihracat yap lan ülkeler olmu tur.
21 B4-90.21 FASIL NO HRACAT RAKAMLARI : (En fazla ihracat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) ER MADDELERDEN PROTEZ LER 2.048.699 1.918.605 3.021.727 4.318.186 ER UZUV VE ORGAN Ç PROTEZLER 2.731.579 1.614.366 1.404.245 1.887.235 TIBB PLAKLAR 279.227 387.532 522.531 - SUN UZUVLARI TAMAMLAYICI AK AM:PARÇALARI 555.579 185.995 253.890 - KEM K TESP T MALZEMES 725.035 ER 1.085.240 1.123.272 1.617.760 3.825.429 TOPLAM 6.700.324 5.229.770 6.820.153 10.755.885 Kaynak : D..E Di er maddelerden protez di ler 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ihracat yap lan ürün olurken, di er uzuv ve organ iç protezleri ikinci s rada yer alm r. Almanya ve Fransa bu iki grupta en fazla ihracat yap lan ülkeler olmu tur. B5-90.22 FASIL NO HRACAT RAKAMLARI : (En fazla ihracat yap lan 5 ürün) 2000 ($) 2001 ($) 2002 ($) 2003 ($) ALFA,BETA,GAMA I INI ÜRETEN HAZLARIN 493.464 402.449 466.669 1.231.872 AKSAM,PARÇA,AKSESUARI X I IN TÜPLER 543.403 696.302 387.334 367.312 ER AMAÇLAR N D ER X INLI C HAZLAR - 29.275 80.418 316.026 ER TIBB,CERRAH,VETER NERL K 383.130 279.804 224.715 264.055 AMAÇLI X:I INLI C HAZLAR ALFA,BETA,GAMA I INLI D ER TIBB C HAZLAR 142.000 160.600-196.792 ER 111.555 98.398 193.330 414.406 TOPLAM 1.673.552 1.666.828 1.352.466 2.790.463 Kaynak : D..E Alfa, beta, gama üreten cihazlar n aksam, parça ve aksesuar 2003 y nda bu fas l içinde en fazla ihracat yap lan ürünler olurken, X n tüpleri ikinci s rada yer alm r. Fransa ve Almanya bu iki grupta en fazla ihracat yap lan ülkeler olmu tur.
22 4. TIBB C HAZLAR SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI bbi cihazlar sektörünün yerli üreticiler aç ndan en önemli sorunu üretimin yeterince desteklenmemesi olup, firmalar n üretim ve Ar-Ge çal malar destekleyecek te vikleri yetersiz bulan sektör temsilcileri, en önemli te vik yolundan biri olarak da kamu ihalelerinde yerli ürünlere öncelik tan nmas gerekti ini belirtmektedirler A- Kamu halesi Yasas le lgili Sorunlar 2003 y nda uygulamaya giren Kamu hale yasas ile yap lan de ikliklere ra men ihalelerle ilgili problemler devam etmekte ayr ca, yasada bulunan çeli kili maddeler uygulamada sorunlar ya atmaktad r. Söz konusu kanunda yer alan yakla k maliyetin gizlili i maddesi en fazla tart lan madde olup, bu madde ile ihale kararlar n sürekli tart lmas sonucu firmalar y pranmaktad r. Ayr ca hale artnamesinde yer alan halenin en dü ük fiyata göre yap laca kural n ihale komisyonu üyelerinin yetkilerini s rlad ve dü ük fiyat lehine karar almay tercih eden idari yöneticiler kar nda, komisyonun teknik üyelerini etkisiz hale getirdi i görü ü hakimdir. Buna ba olarak sektör yetkilileri çözüm olarak acilen Kamu hale Yasas na yönelik uygulamalarda çeli kili yönlerin düzenlenmesi gerekti ini belirtmektedirler. B- TSE le lgili Sorunlar TSE Gebze kampusu kalibrasyon ve inceleme laboratuarlar n Aral k 2003 tarihinde AB normlar nda geçerli akreditasyon ald belirten sektör yetkilileri bu alanda çe itli nt larla kar kar ya olundu una dikkat çekiyorlar. Özellikle TSE nin hizmetleri kar nda firmalardan talep etti i fiyatlar n kurumun web sitesi ile farkl klar göstermesi firmalar zor duruma sokmaktad r. Firmalar web sitesinde net fiyat listesinin yay nlanmas ve yurt d belgelendirmedeki belirsizliklerin ortadan kald lmas talep etmektedir. C- CE areti le lgili Sorunlar 2004 y itibariyle sektördeki tüm ürünlerde CE i aretinin bulunmas zorunlulu u getirilmi tir. Ancak bu konuda kamu ihale kurumu, Sa k Bakanl ve Sosyal Sigortalar Kurumu aras nda sorunu çözecek i birli inin bulunmamas sektördeki firmalar zorlamaktad r. Yeni ihale artnamelerinde, CE belgesinin zorunlu belge olmas hükmünün bulunmas na ra men Kamu ihale Kurumunun bu konuda yay nlad yasa ve tebli lerde böyle bildirim olmamas n kar kl a yol açarken, ihale kat mlar nda engelleyici bir etken olarak firmalar zorlamaktad r. CE i aretinin zorunlu k nmas ndan sonra TSEK ve TSE belgesine sahip ürünlerin, geçerliliklerini sürdürmek için EN 46000 ve EN 12485 standartlar ta malar gerekti ine vurgu yapan sektör yetkilileri, bu formata sahip olmayan firmalara EN standartlar na geçi için süre tan nmas yada yurt içi s rlar içinde geçerli lokal CE i aretinin olu turulmas gerekti ini vurgulamaktad rlar.
23 5. SEKTÖRÜN GEL ME E MLER : Önümüzdeki 20 y ll k periyot içinde T bbi Cihazlar sektöründe bilgi ve ileti im teknolojisi, genetik ve moleküler biyoloji, nanoteknoloji, malzeme teknolojisi ve kompozit malzemeler alanlar nda ya anacak geli melerle birlikte ürün çe itlili i ve teknolojik ilerlemeler ya anaca öngörülmektedir. Bunun yan s ra sektördeki ve di er teknolojilerdeki h zl ilerleme ile beraber önümüzdeki y llarda t bbi cihaz alan nda bir çok de imler ya anacakt r. Sektörde ya anacak geli im ve de imler u ekilde s ralanabilir: Teknoloji kullan n yayg nla mas ile cihaz maliyetleri dü ecek ve tan sal amaçla kullan lan çevreye zararl maddelerin kullan azalacakt r. Hasta bak, tedavisi ve rehabilitasyonu yayg n bir ekilde hastane d nda ve evde yap lacakt r. Hastalar n farkl tetkiklerini tek bir elden yapabilecek sistemler geli tirip, dijital cihaz görüntülerinin kar la lmas ve patoloji saptamas nda insan faktörü azalt lacakt r. Toplum kendilerine sunulan sa k hizmetlerinin kalitesini sorgulayacakt r. Hasta görüntü bilgileri dijital ortamlarda saklanacak, iyonize radyasyon kullanan görüntüleme cihazlar azalacakt r. 6. SEKTÖRÜN DÜNYADAK DURUMU Geli mi ülkelerde sa k harcamalar ve yat mlar na ayr lan bütçe pay yüksek oldu u için sa k kurumlar nda yüksek teknolojili t bbi cihaz ve aletler kullan lmaktad r. Geli mi teknolojili cihazlar üreten firmalar n faaliyet alanlar yaln zca t bbi cihazlar ve aletler olmad ndan Ar-Ge çal malar na yeterli kaynak ay rabilmektedirler. Söz konusu firmalar devaml Ar-Ge çal mas içinde oldu undan yeni ürettikleri ürünleri istedikleri zaman piyasaya sürmekte ve ileri teknolojili ürünlerin fiyatlar ile pazarlar kendileri belirleyebilmekteler. bbi cihaz üretimi geli mi ülkelerde oldukça yüksek standartlar çerçevesinde yürütülmekle beraber sürekli bir denetim mekanizmas ile i lemektedir. Tekelle mi büyük firmalar ise innovasyon yapan küçük firmalar ilk f rsatta sat n alarak ele geçirmekte ve bu yolla rekabeti azaltmaktad rlar.
24 7. SONUÇ VE ÖNER LER : Ülkemiz t p ve sa k ürünlerinde özelliklede t bbi alet ve cihazlarda büyük ölçüde ithalatç bir ülkedir. thalat n boyutu giderek artarken, üretimde ve ihracatta ithalat art na paralel bir geli me kaydedilememektedir. Yüksek teknoloji gerektiren t bbi cihazlar n ileri derecede AR-GE yat gerektirmesi, yüksek altyap maliyetleri, s rl pazar olanaklar, sektördeki uluslar aras firmalar n tekelci yap lar nedeni ile bu alanda yat m yap lmas zorla rmaktad r. Ülkemiz t bbi cihaz sektöründe planlama ve koordinasyon eksikli i bulunmas. En küçük sa k biriminden en büyük hastaneye kadar uzun vadeli planlama yap lmas engellemektedir. Kamu ihale yasas ile ilgili ya anan sorunlar, TSE nin fiyatland rmalar ndaki çeli kiler, CE i aretiyle ilgili s nt lar sektörün en önemli sorunlar olup, sektör firmalar bu konularda acilen tedbir al nmas istemi lerdir. T bbi cihaz sektöründe istatistiki veriler ve bbi cihaz envanteri mevcut olmay p, bu alanda istatistiki veriler toparlanarak gelecek dönemleri etkileyecek kararlar n bir an önce al nmas gerekmektedir. Ameliyathane ve yo un bak m cihazlar ile vücut bo luklar n görüntülenmesinde kullan lan cihaz ve bunlarla ilgili sarf malzemelerinin üretimi ülkemizde yok denecek kadar azd r. Tan ve tedavide etkin biçimde kullan lan sarf malzemelerinin üretimi mutlaka birinci rada yer almal r. Bu tür malzemelerin tüketimi çok fazla oldu u gibi kolay bir ekilde de üretilebilmektedir. Tedavi ve tan ya yönelik t bbi cihazlar n kullan mlar giderek art gösterdi i için üretim, Ar-Ge ve tasar m desteklenmelidir. Moleküler Biyoloji ve Genetik alan nda ya anan ciddi geli meler ile beraber t bbi cihaz alan nda dü ük maliyetli üretimler yap lmal r.
25 KAYNAKÇA : Devlet statistik Enstitüsü Sa k Bakanl Gümrük Müste arl Dünya Gazetesi TÜB TAK Yay nlar MASSA D : Marmara Sa k Sektörü Adamlar Derne i SADER : Sa k Gereçleri Üreticileri ve Temsilcileri Derne i