Çağdaşlaşma ve Uygarlık

4. Ünite Çağdaş Türkiye Yolunda Adımlar Çağdaşlaşma ve Uygarlık 169

Çaðdaþ Türkiye Yolunda Adýmlar Çaðdaþlaþma ve Uygarlýk Çaðdaþlaþma, yaþanýlan zamana uyum saðlamak demektir. Ýnsanlýk tarihinin birikiminin bir sonucudur. Günümüzde en iyi yönetimi, en doðru hukuk kurallarýný benimseyip uygulamaktýr. Halkýn her bakýmdan ilerlemesini ve kalkýnmasýný saðlamaktýr. Atatürk, Türk milletinin çaðdalaþmasý için Osmanlý Devleti döneminden kalan devrini tamamlamýþ, ilerlemeyi engelleyen hukuk, eðitim, siyaset, ekonomi, sosyal alandaki kurum ve kuruluþlarý kaldýrmýþtýr. Bunlarýn yerine daha modern ve çaðdaþ kurumlar kurmuþtur. Atatürk ün Türk toplumunu çaðdaþ uygarlýklar düzeyine çýkarmak için yaptýðý çalýþmalara Atatürk inkýlaplarý denir. Atatürk ün yaptýðý bu çalýþmalarý, siyasal alanda, hukuk alanýnda, eðitim ve kültür alanýnda, toplumsal alanda, ekonomik alanda olmak üzere gruplayabiliriz. A. Siyasal Alanda Ýnkýlaplar 1. Saltanatýn Kaldýrýlmasý Cumhuriyetin ilanýndan önce Türk halký çaðdaþ uygarlýk seviyesinin gerisinde kalmýþtý. Atatürk, Türk toplumunun çaðdaþ uygarlýk seviyesindeki yerini almasýný istiyordu. Bundan dolayý Türk halkýnýn ilerlemesine engel olan kurumlar ortadan kaldýrýlmalý ya da yenileriyle deðiþtirilmeliydi. Atatürk, Türk milletinin çaðdaþlaþmasýnda Batý toplumlarýnýn örnek alýnmasý gerektiðine inanmýþ ancak taklitçiliði reddetmiþtir. Atatürk bu konuda; Biz batý medeniyetini, bir taklitçilik yapalým diye almýyoruz. Onda, iyi olarak gördüklerimizi, kendi bünyemize uygun bulduðumuz için, dünya medeniyet seviyesi içinde benimsiyoruz. demiþtir. 23 Nisan 1920 de Türkiye Büyük Millet Meclisi açýlarak yeni Türk Devleti kurulmuþtur. Yeni Türk Devleti yurdumuzu düþman iþgalinden kurtarmýþtýr. Türkiye Büyük Millet Meclisinin kabul ettiði yeni anayasada Egemenlik, kayýtsýz þartsýz milletindir. prensibi kabul edilmiþtir. Buna göre Osmanlý padiþahýnýn hiçbir yetkisi kalmýyor, egemenlik padiþahtan alýnýp doðrudan Türk milletine veriliyordu. Ancak saltanatýn kaldýrýlmasý için uygun bir zamana ihtiyaç vardý. Kurtuluþ Savaþý nýn sona ermesiyle Ýtilaf Devletleri Lozan þehrinde düzenledikleri barýþ konferansýna hem yeni Türk Devleti ni hem de Osmanlý Devleti ni çaðýrdýlar. Bu iki yönetimi çaðýrmakla konferansta, kendi çýkarlarýný daha kolay saðlayacaklarýný düþünüyorlardý. Ýtilaf Devletlerinin bu tutumu, saltanatýn durumunun TBMM de gündeme gelmesini saðladý. Millet egemenliðine dayanan yeni bir devlet kuran Mustafa Kemal, bu fýrsatý deðerlendirdi. 1 Kasým 1922 de TBMM de alýnan bir kararla saltanat kaldýrýldý. Böylece millet egemenliðinin önündeki engel ortadan kaldýrýldý. Osmanlý saltanatý sona erdi. 170

Saltanatýn kaldýrýlmasýyla Osmanlý Devleti nin son padiþahý Vahdettin sadece halifelik yetkilerine sahip olarak kaldý. Kýsa süre sonra Vahdettin, Ýngilizlere sýðýnýp Ýstanbul dan ayrýldý. Bunun üzerine TBMM, Osmanlý ailesinden Abdülmecit Efendi yi halifelik makamýna getirdi. 23 Nisan 1920 de Ankara da çalýþmalarýna baþlayan Türkiye Büyük Millet Meclisi de millî egemenlik esasýna dayanýyordu. TBMM nin kabul ettiði 1921 Anayasasý nda egemenlik hakkýnýn millete ait olduðu açýkça belirtilmiþti ancak o günlerde vatanýn kurtuluþuna öncelik verilmesi nedeniyle devletin rejimi konusuna girilmemiþtir. I. Türkiye Büyük Millet Meclisi birçok siyasi ve askerî baþarý elde etmiþ, ancak bu çalýþmalarý sýrasýnda iyice yýpranmýþtý. Bundan dolayý Meclisin yenilenmesi gerekiyordu. 1 Nisan 1923 te seçimlerin yenilenmesi kararlaþtýrýldý. Yeni meclis ilk iþ olarak Lozan Barýþ Antlaþmasý ný onayladý ve böylece Kurtuluþ Savaþý tamamlanmýþ oldu. Saltanatýn kaldýrýlmasýyla; 1. Altý yüzyýllýk Osmanlý Devleti ve Osmanlý Hanedaný nýn egemenliði ortadan kalktý. Millet egemenliði kesinleþti. 2. Siyasal otorite ile dinî otorite birbirinden ayrýlarak laiklik konusunda ilk ve en önemli adýmlardan biri atýldý. 3. Lozan Görüþmeleri nde Türk tarafýný bölme giriþimleri sonuçsuz kaldý. 4. TBMM, halifeliðin devamýna karar verdi. 5. Saltanatýn kaldýrýlmasý devlet baþkanlýðýnýn ve rejimin ne olacaðý gibi sorunlarýn ortaya çýkmasýna neden oldu. Bu sorunlar cumhuriyetin ilaný ile çözüldü. 2. Cumhuriyetin Ýlaný Cumhuriyet; milletin egemenliði kendi elinde tuttuðu ve bunu belirli süreler için seçtiði milletvekilleri aracýlýðýyla kullandýðý yönetim biçimidir. Amasya Genelgesi ve Erzurum Kongresi nde yeni Türk Devleti nin millet egemenliði esasýna dayalý olacaðý belirtilmiþtir. Yeni Türk Devleti nde hükûmet, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti adýný taþýyordu. TBMM nin baþkaný hükûmetin de baþkanýydý. Bu durum çeþitli eleþtirilere neden oluyordu. Saltanatýn kaldýrýlmasýyla devlet baþkanlýðý ve rejim sorunu ortaya çýktý. 1923 yýlý sonlarýnda hükûmetin istifasý hükûmet bunalýmýna yol açtý. Bu geliþmeler sonucu harekete geçen Mustafa Kemal 29 Ekim 1923 te cumhuriyetin ilan edilmesini saðladý. Cumhuriyetin ilanýyla; 1. Yeni Türk Devleti nin rejimi belli oldu (Rejimin adý kondu: Cumhuriyet). 2. Devlet baþkanlýðý sorunu çözümlendi. 3. Devlet baþkanlýðý, hükûmet ve meclis baþkanlýðý görev ve yetkileri bakýmýndan birbirinden ayrýldý. 4. Bakanlarýn tek tek meclis tarafýndan seçildiði meclis hükûmeti sistemi yerine kabine sistemine geçildi. 5. Mustafa Kemal; Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin ilk cumhurbaþkaný seçildi. 6. Mustafa Kemal, Ýsmet Paþa yý baþbakan olarak atadý. Ýsmet Paþa da hükûmeti kurdu. 171

Bilgi: Kabine Hükûmeti; Hükûmette görev alacak bakanlarýn baþbakan tarafýndan seçilip cumhurbaþkanýna sunulmasý, cumhurbaþkanýndan onay alan hükûmetin meclisten güven oyu almasýyla oluþan hükûmet þeklidir. 3. Halifeliðin Kaldýrýlmasý Halifeliðin Kaldýrýlmasýný Gerektiren Nedenler 1. Saltanatýn kaldýrýlmasý ve padiþahýn ülkeyi terk etmesinden sonra TBMM, Abdülmecit Efendi yi halife seçmiþti. Çünkü halk henüz halifeliðin kaldýrýlmasýna hazýr deðildi. Oysaki, cumhuriyetin ilaný ve devlet baþkanýnýn seçilmesiyle halifeliðin rolü kalmamýþtý. 2. Eski rejim yanlýlarý ile Mustafa Kemal e ve inkýlaplara karþý olanlarýn sýðýnabilecekleri tek güç olarak halifelik kalmýþtý. 3. Halifelik, milliyetçilik, millî egemenlik ve laik devlet anlayýþýna ters düþmekteydi. Hz. Muhammed, hem Ýslâm dininin peygamberi hem de kurduðu devletin devlet baþkanýydý. Peygamber in ölümünden sonra yerine geçen devlet baþkanlarýna halife denilmiþtir. Hz. Muhammed den sonra Dört Halife Dönemi nde halifeler seçimle iþ baþýna gelmiþtir. Emevilerle birlikte halifelik saltanata dönüþmüþtür. Yavuz Sultan Selim in Mýsýr Seferi sonunda Kahire de oturan Abbasi Halifesi nin yetkilerini Yavuz a devretmesiyle halifelik Osmanlý hükümdarlarýna geçmiþtir. Osmanlý hükümdarlarý zaman zaman halifelik yetkilerini siyasal alanlarda kullanmýþlardýr. 20. yüzyýlýn baþlarýna geldiðinde Osmanlý halifelerinin etkisi iyice azalmýþtýr. Birinci Dünya Savaþý nda Ýngilizlerin kýþkýrtmasýyla Araplarýn Osmanlý Devleti ne karþý isyan etmeleri bu durumun kanýtýdýr. Türkiye Büyük Millet Meclisi 1 Kasým 1922 de saltanatý kaldýrmýþ ancak halifeliðe dokunulmamýþtýr. Bir süre sonra halifeliðin devam etmesinin sakýncalarý ortaya çýkmýþ ve 3 Mart 1924 te TBMM de yapýlan görüþmeler sonucu halifelik kaldýrýlmýþtýr. 4. Bazý TBMM üyeleri, halifeyi milletin üzerinde görmeye baþlamýþlar, TBMM halifenin halife de TBMM nindir. þeklinde propagandalara girmiþlerdi. Halifeliðin kaldýrýlmasýyla; 1. Eski rejime (saltanata) dönüþ yollarý kapandý. 2. Yeni Türk Devleti nin laikleþmesi yolunda en önemli adým atýldý. 3. Ýnkýlaplarýn önündeki engel ortadan kalktý, inkýlaplar hýz kazandý. 4. Ýnkýlaplara karþý olanlarýn en önemli dayanaklarý ortadan kaldýrýldý. 4. Türkiye nin Yönetim Teþkilatýnýn Yenilenmesi Osmanlý Devleti zamanýndaki yönetim teþkilatlanmasý halka hizmetlerin götürülmesini zorlaþtýrýyordu. Halkçý bir anlayýþý benimseyen yeni Türk Devleti halka hizmetlerin daha iyi ulaþabilmesi için yönetimde teþkilatlanmanýn yeniden düzenlenmesi gerektiðine inanýyordu. Bu nedenle yönetim alanýndaki teþkilatlanma yenilendi. En büyük yönetim birimi il oldu. Ýller ilçelere, ilçeler de nahiyelere ve köylere ayrýldý. 172

Yönetim bölümleri, merkezden atanan yöneticiler tarafýndan idare edildi. Ýllere valiler, ilçelere kaymakamlar, bucaklara da bucak müdürleri atandý. Yeni düzenleme ile bütün vatandaþlar, baþta eðitim ve saðlýk olmak üzere devlet hizmetlerinden daha iyi yararlandý. 13 Ekim 1923 te TBMM, Ankara nýn baþkent olmasý kararýný aldý. Ankara nýn baþkent olmasýnda etkili olan nedenler; 1. Kurtuluþ Mücadelesi nin merkezi olmasý, 2. Ankara nýn ulaþým ve haberleþme gibi konularda Türkiye nin her tarafý için elveriþli bir konumda bulunmasý, 3. Ýstanbul a göre savunmasýnýn daha kolay olmasýdýr. 5. Çok Partili Hayata Geçiþ Denemeleri 2. Ýktidar partisinin çalýþmalarýnýn denetlenmesini, 3. Ülke sorunlarýnýn çözümünde farklý çözüm yollarýnýn bulunmasýný amaçlamýþtýr. Ülkemizin ilk siyasi partisi olan Halk Fýkrasý ný Atatürk kurmuþtur. Atatürk zamanýnda kurulan siyasi partiler þunlardýr: a. Cumhuriyet Halk Fýrkasý (Partisi) Ýlk Türkiye Büyük Millet Meclisi yurdun kurtarýlmasýna öncelik vermiþ, bu amaç etrafýnda Gazi Mustafa Kemal önderliðinde birbirine kenetlenmiþti. Bu dönemde mecliste siyasi parti yoktu. Daha sonraki dönemde TBMM de bazý siyasi gruplar ortaya çýktý. Bu gruplar içinde Mustafa Kemal e karþý olanlar da vardý. Bu geliþmeler Mustafa Kemal in bir siyasi parti kurmasýný zorunlu hâle getirdi. Böylece demokrasi konusunda bir adým daha atýlmýþ oldu. Mustafa Kemal ikinci TBMM nin açýlýþýndan önce Halk Fýrkasý ný kurdu (9 Eylül 1923). Böylece çok partili hayata geçme programýnýn ilk adýmý atýlmýþ oldu. Bu parti cumhuriyetin ilanýndan sonra Cumhuriyet Halk Fýrkasý adýný aldý. Yeni kurulan Türk Devleti millî egemenlik ilkesini esas alan cumhuriyet rejimiyle yönetiliyordu. Demokrasi, cumhuriyet rejiminin vazgeçilmez unsurudur. Mustafa Kemal de bu yönetim þeklinin demokrasi sayesinde geliþeceðine inanýyordu. Demokrasi yönetimlerinde farklý görüþ ve düþüncelerin yönetimde temsil edilmesi gerekliydi. Bunun için Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin hemen çok partili hayata geçmesini istiyordu. Bu partinin programý Mustafa Kemal Paþa nýn yapmayý planladýðý yenilikleri kapsýyordu. Yapýlacak inkýlaplarýn amaçlarý ve faydalarý halka parti aracýlýðýyla anlatýldý. Milletin desteði bu yolla saðlandý. Ýnkýlaplarýn tamamý bu parti kanalýyla gerçekleþtirildi. Mustafa Kemal Paþa tarihî büyük Nutku nu Cumhuriyet Halk Fýrkasýnýn ikinci büyük kongresinde okudu (15-20 Ekim 1927). Atatürk çok partili hayata geçmekle; 1. Farklý düþünce ve fikirlerin TBMM de temsil edilmesini, 173

b. Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý Millî Mücadele kazanýldýktan sonra sýra inkýlaplarýn yapýlmasýna geldiðinde Mustafa Kemal ile yakýn arkadaþlarý arasýnda görüþ ayrýlýklarý ortaya çýktý. Kurtuluþ Savaþý nýn kazanýlmasýnda emeði geçen vatansever komutanlar henüz zamaný gelmediði düþüncesiyle yapýlan inkýlaplara karþý çýktýlar. Bu komutanlardan ayný zamanda milletvekili de olan Kazým Karabekir, Ali Fuat Paþa, Rauf Orbay ýn baþýný çektiði grup Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý ný kurdular (17 Kasým 1924). Mustafa Kemal Paþa, çok partili hayata geçmek ve demokrasiyi tam anlamýyla gerçekleþtirmek istediði için Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý nýn kurulmasýný olumlu karþýladý. Bu parti, demokrasi esaslarýný kabul etmiþti. Ancak programýnda dinî itikatlara ve fikirlere saygýlý olduðu görüþüne yer vermiþti. Bu durum halkýn dinî duygularýnýn istismar edilmesine uygun zemin hazýrladý. Partinin kurucularý hükûmetin çalýþmalarýný eleþtirirken bundan yararlanmak isteyen kötü niyetli kiþiler cumhuriyet rejimini eleþtirmeye baþladýlar. Bu tür çalýþmalar çoðunun okuma yazma bilmediði, o güne kadar cahil býrakýlmýþ yörelerde etkili oldu. Bunun sonucunda bazý doðu illerini içine alan bir ayaklanma çýktý. Bütün bu geliþmeler cumhuriyet yönetimini ciddi olarak tehdit etmeye baþladý. Gerekli önlemler alýndý. Ayaklanmalar bastýrýldý. Henüz çok partili hayata geçme zamanýnýn gelmediði anlaþýldý. Kurucularýnýn deðil, bazý partililerin tutumlarýnýn devlete zarar verdiði düþüncesiyle Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý 3 Haziran 1925 te kapatýldý. c. Serbest Cumhuriyet Fýrkasý Serbest Cumhuriyet Fýrkasý, Mustafa Kemal Paþa nýn teþvik ve desteðiyle Fethi (Okyar) Bey tarafýndan kuruldu (12 Aðustos 1930). Kurulan yeni parti, ekonomi alanýnda hükûmetin çalýþmalarýný eleþtiren ve farklý görüþler ortaya koyan milletvekilleri için uygun bir fýrsattý. Ancak Serbest Cumhuriyet Fýrkasý da kýsa zamanda inkýlap karþýtý ve eski rejim yanlýlarýnýn eline geçti. Özellikle laiklik ilkesine karþý olanlar bu partide toplandý. Bu olumsuz geliþmeler karþýnda endiþelenen parti kurucularý herhangi kötü bir olaya neden olmamak için partiyi kapattýlar (17 Kasým 1930). Atatürk döneminde yapýlan çok partili sisteme geçme konusundaki bu denemede de istenilen sonuca ulaþýlamadý. 6. Cumhuriyet Dönemi Ýç Olaylarý a. Doðu Ýsyaný (Þeyh Sait Ýsyaný) - Ýsyanýn Nedenleri 1. Bazý kiþilerin hýzla gerçekleþmekte olan inkýlap hareketlerini dine karþý gibi göstererek halký hükûmete karþý kýþkýrtmalarý, 2. Ýngiltere ile Türkiye arasýnda görüþmeleri devam eden Musul sorunu sýrasýnda, Türkiye yi baþka sýkýntýlarla uðraþtýrarak güçsüz býrakmak isteyen Ýngiltere nin doðu illerindeki bazý cahil kitleleri kandýrarak kýþkýrtmasý, 3. Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý ný kuranlarýn hükûmete karþý baþlattýklarý sert muhalefetten rejim karþýtlarýnýn cesaretlenmesi, 4. Saltanat ve halifelik yanlýlarýnýn yeni rejime karþý tepki duymalarýdýr. Þeyh Sait tarafýndan 13 Þubat 1925 te Diyarbakýr da baþlatýlan isyan kýsa sürede Erzu- 174

rum, Elazýð, Muþ, Bitlis gibi diðer illere de yayýlmýþtýr. Türkiye Büyük Millet Meclisi isyana karþý Takriri Sükun (Sükuneti Saðlama) Kanunu çýkardý. Bazý bölgelerde seferberlik ilan edildi. Ýstiklâl Mahkemeleri yeniden kuruldu. Cumhuriyetin ordusu, kýsa sürede bu isyaný bastýrdý (15 Nisan 1925). Ýsyancýlar Ýstiklal Mahkemelerinde yargýlandý. Suçlu görülenler hak ettikleri cezayý aldýlar. b. Mustafa Kemal Paþa ya Suikast Giriþimi (14 Haziran 1926) Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý nýn kapatýlmasý ve Þeyh Sait Ýsyaný nýn baþarýsýz olmasý cumhuriyet ve inkýlap karþýtlarýnýn ülkenin huzurunu bozmak için yeni çalýþmalara baþlamalarýna neden oldu. Hedeflerine ulaþmak için cumhuriyetin ve inkýlaplarýn önderi Mustafa Kemal Paþa ya suikast düzenlemeyi planladýlar. Suikast giriþiminde bulunanlar; Manisa eski milletvekillerinden Ziya Hurþit, Manisa - Saruhan milletvekili Þükrü Bey, Eskiþehir milletvekili ve Mustafa Kemal Paþa nýn eski ittihatçýlarýydý. Suikast planýný hazýrlayan bu caniler, suikastten sonra Yunanistan ýn Sakýz Adasý na kaçacaklardý. Ancak bu vatan hainlerini Sakýz Adasý na kaçýracak olan Giritli Þevki adýndaki motorcunun ihbarý sonucu yakalandýlar ve hak ettikleri cezaya çarptýrýldýlar. Bu olay ülke genelinde mitinglerle kýnandý. Mustafa Kemal Paþa Benim naciz vücudum bir gün elbet toprak olacaktýr. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktýr. sözü ile cumhuriyet rejiminin ölümsüzlüðünü vurgulamýþtýr. c. Menemen Olayý Serbest Cumhuriyet Fýrkasý nýn kapatýlmasý cumhuriyet ve inkýlap karþýtlarýnýn planlanlarýný bir kez daha bozdu. Nakþibendi tarikatýna mensup Derviþ Mehmet adýndaki kiþi ve etrafýna topladýðý cahil insanlar, Menemen Kasabasý na geldiler (23 Aralýk 1930). Din adýna hareket ettiklerini açýklayýp bir ayaklanma çýkardýlar. Bu ayaklanmayý önlemeye çalýþan Öðretmen Asteðmen Kubilay ý þehit ettiler. Olay duyulur duyulmaz Menemen e askerî birlikler gönderildi. Ayaklanma bastýrýldý. Ýsyancýlar yakalandý ve yargýlanarak gerekli cezalara çarptýrýldý. Demokrasiyi tam olarak kurmak isteyen Mustafa Kemal, Menemen Olayý ndan sonra ülkemizde çok partili hayata geçmek için ortamýn henüz uygun olmadýðýný anladý. Bu nedenle bu alandaki çalýþmalarý daha fazla sürdürmedi. B. Hukuk Alanýnda Ýnkýlaplar Hukuk, toplum hayatýnda kiþilerin birbirleriyle ve toplumla olan iliþkilerini düzenleyen ve uyulmasý kamu gücüyle desteklenmiþ kurallar bütünüdür. Hukuk kurallarý genellikle kanun, tüzük, yönetmelik gibi yazýlý kurallardan oluþur. Kanunlar devletin yasama organý tarafýndan çýkarýlýr. Kanunlara herkesin uymasý gerekir. Toplumun güvenli, rahat ve huzur içinde yaþamasý buna baðlýdýr. Kanunlar, toplumun ihtiyaçlarýna ve zamanýn gereklerine uygun olarak hazýrlanýr. Kanunlar ayný zamanda devletin baðlý bulunduðu temel ilkelere uygun olmalýdýr. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin baðlý bulunduðu ve ilham aldýðý düþünce sistemi Atatürkçülüktür. 175

Hukuk alanýnda yapýlan yenilikler þunlardýr: Anayasa nýn Kabulü Anayasa, bir devletin yönetim biçimini belirten, yasama, yürütme, yargýlama güçlerinin nasýl kullanýlacaðýný gösteren, yurttaþlarýn kamu haklarýný bildiren temel yasadýr. Anayasa diðer kanunlardan önce gelir. Hiçbir kanun anayasaya aykýrý olamaz. Yeni Türk Devleti nin ilk anayasasý (Teþkilat-ý Esasiye) 20 Ocak 1921 de Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafýndan kabul edildi. Bu anayasanýn esaslarýndan bazýlarý þunlardýr: Egemenlik kayýtsýz, þartsýz milletindir (Bu maddeye göre Türk halký ilk defa ülke yönetiminde karar ve söz sahibi olmuþtur.). Yürütme gücü ve yasama yetkisi, milletin tek ve gerçek temsilcisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisinde toplanýr ve belirir (Kanun yapma ve uygulama yetkilerinin TBMM ye ait olmasý kuvvetler birliði anlayýþýnýn benimsendiðini gösterir.). 1921 Anayasasý nda kuvvetler birliði esasýnýn kabul edilmesi, Kurtuluþ Savaþý sýrasýnda önemli kararlarýn vakit kaybetmeden ve hemen uygulanmasýný saðlamýþtýr. 1921 Anayasasý nda devletin þekline ait hüküm yer almamýþtýr. Ancak, 29 Ekim 1923 te; Türkiye Devleti nin hükûmet þekli bir cumhuriyettir. hükmü eklenmiþtir. 1921 Anayasasý Kurtuluþ Savaþý nýn olaðanüstü þartlarýnda hazýrlanmýþ ve 1924 yýlýna kadar yürürlükte kalmýþtýr. 1921 Anayasasý 1924 te tamamen yenilenmiþ, kiþilerin temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen hükümler konmuþtur. Türk Medeni Kanunu ve Türk Ceza Kanunu Medeni Kanun toplum ve aile iliþkilerini düzenleyen yasalardýr. Osmanlý Devleti nde evlenme, boþanma, miras gibi konularý düzenleyen kanunlarýn yer aldýðý Mecelle adý verilen dinî karekterli bir kanun uygulanmaktaydý. Bu kanun yeni Türk Devleti nde 1926 yýlýna kadar yürürlükte kaldý. Ancak Mecelle halkýn ihtiyaçlarýna tam olarak cevap veremiyordu. Atatürk, Türk toplum ve aile iliþkilerinin eþitlik temeline dayalý çaðdaþ kurallara göre yeniden düzenlenmesini istiyordu. Bunun saðlanmasý için de yeni kanunlarýn yapýlmasý gerekli idi. Ancak yeni kanunlarýn hazýrlanmasý çok uzun zaman alacaðýndan Ýsviçre Medeni Kanunu örnek alýnarak Türk Medeni Kanunu nu hazýrlattý. Kanun 17 Þubat 1926 da TBMM de kabul edildi ve 4 Ekim 1926 da yürürlüðe girdi. Türk Medeni Kanunu nun kabulüyle; 1. Aile hukukunda kadýn erkek eþitliði saðlandý. 2. Resmî nikâh usulü ve tek eþle evlilik zorunlu hâle getirildi. 3. Miras, evlenme, boþanma gibi konularda kadýn erkek eþitliði saðlandý. 4. Türk ailesinin kuruluþu ve iþleyiþi çaðdaþ, demokratik kurallara dayandýrýldý. Medeni Kanun dan sonra yine Avrupa örnek alýnarak, Türk Ceza Kanunu, Borçlar Kanunu, Türk Ticaret Kanunu yeniden hazýrlanýp yürürlüðe girdi. Bu yasal deðiþiklikler Türk Devleti nin temel ilke olarak benimsediði laiklik esaslarýna uygundu. Örnek 50 Yeni Türk Devleti nde tek partili yönetimden çok partili yönetime geçme çalýþmalarýyla aþaðýdakilerden hangisi amaçlanmýþtýr? A) Halkýn istek ve görüþlerini Meclise daha iyi yansýtmak B) Devlet hizmetlerinin yürütülmesini kolaylaþtýrmak C) Düþman iþgallerine karþý direniþi artýrmak D) Kuvvetler birliði ilkesini yaygýnlaþtýrmak 176

Çözüm Yeni Türk Devleti tek partili yönetimden çok partili yönetime geçme çalýþmalarýyla halkýn istek ve görüþlerini Meclise daha iyi yansýtmayý amaçlamýþtýr. Yanýt A dýr. Örnek 51 I. Hükûmet üyelerinin, TBMM tarafýndan seçilmesi II. TBMM nin yasama ve yürütme yetkilerini kendinde toplamasý III. Meclis Baþkanýnýn hükûmetin de baþkaný olmasý Yeni Türk Devleti nin TBMM hükûmetleri döneminde meclis ve hükûmetle ilgili olarak yukarýda verilen bilgilerden hangileri doðrudur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III Çözüm Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmetleri döneminde, hükûmet üyeleri meclis tarafýndan seçilerek görevlendirilirdi. Meclis Baþkaný ayný zamanda hükûmetin de baþkanýydý. Yasama, yürütme ve yargý yetkileri de TBMM ye aitti. Yanýt D dir. Örnek 52 Ülkemizde aþaðýdaki inkýlaplarýn hangisiyle mirasta kadýn erkek eþitliði saðlanmýþtýr? A) Teþkilat-ý Esasiye nin kabulü B) Türk Medeni Kanunu nun kabulü C) Cumhuriyetin ilaný D) Halifeliðin kaldýrýlmasý Örnek 53 Yeni Türk Devleti nde meclis hükûmeti sisteminin çalýþmamasý sonucu ortaya çýkan hükûmet bunalýmý aþaðýdakilerden hangisiyle sona ermiþtir? A) Cumhuriyetin ilaný B) Anayasanýn kabulü C) Saltanatýn kaldýrýlmasý D) Çok partili hayata geçilmesi Çözüm Meclis hükûmeti sisteminin iþlememesinin sonucunda ortaya çýkan bunalým cumhuriyetin ilaný ile sona ermiþtir. Yanýt A dýr. Örnek 54 Türkiye Cumhuriyeti Devleti nde çok partili hayata geçiþin bir süre için ertelenmesinde aþaðýdaki geliþmelerden hangisinin etkili olduðu söylenebilir? A) Menemen Olayý nýn B) Saltanatýn kaldýrýlmasýnýn C) Çerkez Ethem Ýsyaný nýn D) Halifeliðin kaldýrýlmasýnýn Çözüm Türkiye Cumhuriyeti Devleti nde çok partili hayata geçiþin bir süre için ertelenmesinde Menemen Olayý nýn etkili olduðu söylenebilir. Yanýt A dýr. Çözüm Ülkemizde mirasta kadýn erkek eþitliði Türk Medeni Kanunu nun kabulüyle saðlanmýþtýr. Yanýt B dir. 177

Soru - Yanýt 5 1. Çaðdaþlaþma ne demektir? Yanýt: Çaðdaþlaþma, yaþanýlan çaðýn þartlarýna uygun davranmak, zamana uyum saðlamak demektir. 2. Atatürk, Türk halkýný çaðdaþ uygarlýk seviyesine ulaþtýrmak için neler yapmýþtýr? Yanýt: Atatürk Türk halkýný çaðdaþ uygarlýk seviyesine ulaþtýrmak için, Türk halkýnýn ilerlemesine engel olan kurumlarý ortadan kaldýrmýþ ya da yenileri ile deðiþtirmiþtir. 3. Atatürk ün Türk halkýný çaðdaþ uygarlýk düzeyine çýkarmak için yaptýðý çalýþmalara genel olarak ne denir? Yanýt: Atatürk inkýlaplarý denir. 4. Yeni Türk Devleti nde hangi alanlarda inkýlap yapýlmýþtýr? Yanýt: Yeni Türk Devleti nde; siyasal alanda, hukuk alanýnda, eðitim ve kültür alanýnda, toplumsal alanda ve ekonomik alanda inkýlap yapýlmýþtýr. 5. Saltanat ne zaman kaldýrýlmýþ, yetkileri kime devredilmiþtir? Yanýt: Saltanat, 1 Kasým 1922 de kaldýrýlmýþ ve yetkileri Türk milletine devredilmiþtir. 6. Cumhuriyet ne zaman, nerede ilan edilmiþtir? Yanýt: 29 Ekim 1923 te, Ankara da ilan edilmiþtir. 7. Çok partili hayata geçmek için kurulan partiler hangileridir? Yanýt: Cumhuriyet Halk Fýrkasý kurulduktan sonra çok partili hayata geçmek için Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý ve Serbest Cumhuriyet Fýrkasý kurulmuþtur. 8. Ankara nýn baþkent olarak kabul edilmesinde etkili olan nedenler nelerdir? Yanýt: Ankara nýn baþkent olarak kabul edilmesinde; - Kurtuluþ Mücadelesi nin merkezi olmasý, - Ulaþým ve haberleþme gibi konularda Türkiye nin her tarafý için elveriþli olmasý etkili olmuþtur. 9. Türk Medeni Kanunu nun Türk halkýna saðladýðý yararlar nelerdir? Yanýt: Medeni Kanun ile aile hukukunda kadýn erkek eþitliði saðlandý. Evlenmelerde her iki tarafýn da fikri esas alýndý. Resmî nikâh usulü ve tek kadýnla evlilik gibi yenilikler getirildi. Boþanma hakký kadýna da tanýndý. Mirasta kadýn erkek eþitliði saðlandý. Böylece Türk ailesinin kuruluþ ve iþleyiþi çaðdaþ, demokratik kurallara dayandýrýldý. 10. Siyasal alanda yapýlan inkýlaplar hangileridir? Yanýt: Saltanatýn kaldýrýlmasý, cumhuriyetin ilaný, anayasanýn kabulü, halifeliðin kaldýrýlmasý, Türkiye nin yeni yönetim birimlerine ayrýlmasý, Ankara nýn baþkent olmasý siyasal alanda yapýlan inkýlaplardandýr. 178

Doðru - Yanlýþ 5 Aþaðýdaki cümlelerin doðru olanlarýnýn baþýna (D), yanlýþ olanlarýnýn baþýna (Y) yazýnýz. 1. ( ) Saltanat, cumhuriyetin ilanýndan sonra kaldýrýlmýþtýr. 2. ( ) Cumhuriyetin ilaný ile yeni Türk Devleti nin rejimi belli olmuþtur. 3. ( ) Ýlk Türkiye Büyük Millet Meclisi kuvvetler ayrýlýðý ilkesini benimsemiþtir. 4. ( ) Halifelik 3 Mart 1924 te kaldýrýlmýþtýr. 5. ( ) Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin ilk siyasal partisi Serbest Cumhuriyet Fýrkasý dýr. 6. ( ) Medeni Kanun un kabulü siyasal alanda yapýlan inkýlaplardan biridir. 7. ( ) M. Kemal Paþa Nutuk u Cumhuriyet Halk Fýrkasý nýn ikinci büyük kongresinde okumuþtur. 8. ( ) Þeyh Sait Ýsyaný nýn çýkmasýnda Ýngilizlerin kýþkýrtmalarý etkili olmuþtur. 9. ( ) Yeni Türk Devleti nin ilk anayasasý 20 Ocak 1921 de TBMM tarafýndan kabul edilmiþtir. 10. ( ) Menemen Olayý, Serbest Cumhuriyet Fýrkasý nýn kapatýlmasýndan sonra çýkmýþtýr. Boþluk Doldurma 5 Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin ilk cumhurbaþkaný... tür. 2. Ýlk Türkiye Büyük Millet Meclisi... ilkesi esasýna göre çalýþmýþtýr. 3. Ýlk cumhuriyet hükûmetinin baþbakaný... olmuþtur. 4.... Fýrkasý yeni Türk Devleti nin ilk siyasal partisidir. 5.... cumhuriyetin ilanýndan sonra Cumhuriyet Halk Fýrkasý adýný almýþtýr. 6. Þeyh Sait Ýsyaný nýn bastýrýlmasý amacýyla... çýkarýlmýþtýr. 7.... Atatürk döneminde kurulan son siyasal partidir. 8. Yeni Türk Devleti nin ilk anayasasý... TBMM tarafýndan kabul edilmiþtir. 9. Türk Medeni Kanunu... Medeni Kanunu örnek alýnarak hazýrlanmýþtýr. 10.... kaldýrýlmasýyla Osmanlý saltanatý sona ermiþtir. 179

Doðru - Yanlýþ 5 Yanýtlar 1. (Y) Saltanat, cumhuriyetin ilanýndan sonra kaldýrýlmýþtýr. 2. (D) Cumhuriyetin ilaný ile yeni Türk Devleti nin rejimi belli olmuþtur. 3. (Y) Ýlk Türkiye Büyük Millet Meclisi kuvvetler ayrýlýðý ilkesini benimsemiþtir. 4. (D) Halifelik 3 Mart 1924 te kaldýrýlmýþtýr. 5. (Y) Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin ilk siyasal partisi Serbest Cumhuriyet Fýrkasý dýr. 6. (Y) Medeni Kanun un kabulü siyasal alanda yapýlan inkýlaplardan biridir. 7. (D) M. Kemal Paþa Nutuk u Cumhuriyet Halk Fýrkasý nýn ikinci büyük kongresinde okumuþtur. 8. (D) Þeyh Sait Ýsyaný nýn çýkmasýnda Ýngilizlerin kýþkýrtmalarý etkili olmuþtur. 9. (D) Yeni Türk Devleti nin ilk anayasasý 20 Ocak 1921 de TBMM tarafýndan kabul edilmiþtir. 10. (D) Menemen Olayý, Serbest Cumhuriyet Fýrkasý nýn kapatýlmasýndan sonra çýkmýþtýr. Boþluk Doldurma 5 Yanýtlar 1. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin ilk cumhurbaþkaný Mustafa Kemal Atatürk tür. 2. Ýlk Türkiye Büyük Millet Meclisi kuvvetler birliði ilkesi esasýna göre çalýþmýþtýr. 3. Ýlk cumhuriyet hükûmetinin baþbakaný Ýsmet Paþa olmuþtur. 4. Cumhuriyet Halk Fýrkasý yeni Türk Devleti nin ilk siyasal partisidir. 5. Halk Fýrkasý cumhuriyetin ilanýndan sonra Cumhuriyet Halk Fýrkasý adýný almýþtýr. 6. Þeyh Sait Ýsyaný nýn bastýrýlmasý amacýyla Takrir-i Sükun Kanunu çýkarýlmýþtýr. 7. Serbest Cumhuriyet Fýrkasý Atatürk döneminde kurulan son siyasal partidir. 8. Yeni Türk Devleti nin ilk anayasasý 20 Ocak 1921 de TBMM tarafýndan kabul edilmiþtir. 9. Türk Medeni Kanunu Ýsviçre Medeni Kanunu örnek alýnarak hazýrlanmýþtýr. 10. Saltanatýn kaldýrýlmasýyla Osmanlý saltanatý sona ermiþtir. 180

TEST 11 Çaðdaþ Türkiye Yolunda Adýmlar - 1 1. Yeni Türk Devleti rejim tartýþmalarýný bitirmek, ulusal egemenlik esasýný tam olarak gerçekleþtirmek ve hükûmet bunalýmlarýna son vermek amacýyla aþaðýdaki inkýlaplardan hangisini gerçekleþtirmiþtir? 2. A) Halifeliðin kaldýrýlmasý B) Anayasanýn kabul edilmesi C) Cumhuriyetin ilaný D) Ýdari teþkilatlanmanýn yenilenmesi Saltanatýn kaldýrýlmasýndan sonra padiþah VI. Mehmet Vahdettin Ýngilizlere sýðýndý. TBMM bu olay üzerine Ýngiltere nin, Vahdettin in þahsýnda halifelik kurumunu kendi çýkarlarý doðrultusunda kullanmasýna engel olmak için Osmanlý ailesinden Abdülmecit Efendi yi halife seçti. Bu bilgilere göre aþaðýdaki yargýlardan hangisine ulaþýlamaz? A) Son Osmanlý padiþahý ayný zamanda son halifedir. B) Halife TBMM tarafýndan seçilmiþtir. C) Ýngiltere halifelik seçimlerine müdahale etmiþtir. D) Abdülmecid Efendi seçimle iþ baþýna gelen halifedir. 3. 4. Bu sisteme geçilerek aþaðýdakilerden hangisinin amaçlandýðý söylenebilir? A) Hükûmeti meclisin denetiminden uzak tutmak B) Kuvvetler birliði anlayýþýný sürekli hâle getirmek C) Meclis baþkanýnýn yetkilerini artýrmak D) Hükûmetin daha çabuk oluþturulup daha uyumlu bir þekilde çalýþmasýný saðlamak Cumhuriyetin ilk yýllarýnda meydana gelen yukarýdaki olaylarýn ortak yönü aþaðýdakilerden hangisidir? A) Ayný bölgede çýkartýlmasý B) Ýnkýlap karþýtlarýnca çýkarýlmasý C) Ayný kiþiler tarafýndan gerçekleþtirilmesi D) Saltanatýn kaldýrýlma sürecini hýzlandýrmasý 5. Hangi öðrencinin söylediði geliþme Egemenlik kayýtsýz þartsýz ulusundur. ilkesi ile doðrudan iliþkilidir? A) B) Cumhuriyetin ilaný ile birlikte bakanlarýn tek tek mecliste oylama yoluyla belirlendiði meclis hükûmeti modeli terk edilerek kabine sistemine geçilmiþtir. Þeyh Sait Ýsyaný Menemen Olayý Ankara nýn baþkent olmasý Medeni Kanun un kabul edilmesi C) D) Türkiye Büyük Millet Meclisinin açýlmasý Türkiye nin yeniden yönetim birimlerine ayrýlmasý 181

6. 3 Mart 1924 te halifelik kaldýrýldý. 17 Þubat 1926 da Türk Medeni Kanunu kabul edildi. 9. 1921 Anayasasý nda kuvvetler birliði ilkesi benimsenmiþ; yasama, yürütme ve yargý görevi Türkiye Büyük Millet Meclisine verilmiþtir. 1921 Anayasasý nýn bu hükmü ile aþaðýdakilerden hangisi amaçlanmýþtýr? Cumhuriyet Dönemi ne ait yukarýdaki bu geliþmelerle öncelikle hangisinin gerçekleþtirilmesi amaçlanmýþtýr? A) Sanayi alanýnda geliþme B) Laik devlet düzeni C) Ulusal birlik D) Ekonomik geliþme A) Yapýlacak iþleri ve çýkarýlacak yasalarý hýzlandýrmak B) Meclis denetimini güçlendirmek C) Halkýn yönetimde daha fazla temsil edilmesini saðlamak D) Demokratik kurallarý benimsemek 7. Þeyh Sait Ayaklanmasý ve Menemen Olayý ülkemizde aþaðýdakilerden hangisinin bir dönem için ertelenmesine neden olmuþtur? A) Çok partili demokrasiye geçilmesinin B) Medeni Kanun un uygulanmasýnýn C) Lozan Antlaþmasý nýn uygulanmasýnýn D) Devletçilik politikasýnýn uygulanmasýnýn 8. Cumhuriyetin ilk yýllarýnda Türkiye Büyük Millet Meclisinde sadece tek partinin milletvekillerinin bulunmasý aþaðýdakilerden hangisini güçleþtirmiþtir? A) Seçimlerin yenilenmesini B) Hükûmetin denetlenmesini C) Hükûmetin kurulmasýný D) Ýnkýlaplarýn yapýlmasýný 10. Hükûmetin denetlenmesini kolaylaþtýrmak Yapýlan inkýlaplarýn yerleþmesini saðlamak Ulusal birlik ve beraberliði güçlendirmek Cumhuriyetin ilanýndan sonra bir süre tek partili yönetime devam edilmekle yukarýdakilerden hangilerinin gerçekleþtirilmeye çalýþýldýðý söylenemez? A) Yalnýz B) Yalnýz C) ve D), ve 182

11. Cumhuriyetin ilanýndan sonra rejimin yerleþmesini önleyecek engellerin ortadan kaldýrýlmasý amacýyla inkýlaplar yapýlmýþtýr. Aþaðýdakilerden hangisi bunlardan biridir? A) Saltanatýn kaldýrýlmasý B) Halifeliðin kaldýrýlmasý C) Ankara nýn baþkent yapýlmasý D) Türkiye nin yeni idari birimlere ayrýlmasý 14. Aþaðýdakilerden hangisi farklý görüþ ve düþünceleri Meclise yansýtmak, demokrasiyi tam olarak gerçekleþtirmek amacýyla yapýlmýþ çalýþmalardan biridir? A) Çok partili hayata geçiþ denemeleri B) Takrir-i Sukûn Kanunu nun çýkarýlmasý C) Türk Medeni Kanunu nun kabul edilmesi D) Doðu illerinde seferberlik ilan edilmesi 15. Hangi öðrencinin ifadesi cumhuriyetin ilaný ile çözüme kavuþturulan sorunlardan biri deðildir? 12. Aþaðýdakilerden hangisi cumhuriyetin ilanýndan önce gerçekleþmiþtir? A) Saltanatýn kaldýrýlmasý B) Türk Medeni Kanunu nun kabulü C) Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý nýn kurulmasý D) Menemen Olayý A) B) C) D) Rejim tartýþmalarýnýn son bulmasý Meclis hükûmeti sisteminin sona ermesi Meclis baþkanlýðý görevi ile hükûmet baþkanlýðý görevlerinin ayrýlmasý Çok partili hayata geçilmesi 16. Ulusal egemenlik ilkesi resmîleþmiþtir. Meclis hükûmeti sistemi terk edilerek kabine hükûmeti sistemine geçilmiþtir. Devlet baþkanlýðý sorunu çözülmüþtür. 13. I. Farklý görüþlerin mecliste yer almasý II. Demokrasi anlayýþýnýn güçlendirilmesi III. Halkýn yönetimdeki etkisinin artmasý Atatürk, çok partili hayata geçme çabalarýyla yukarýdakilerden hangilerini amaçlamýþtýr? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III Bu geliþmeler aþaðýdakilerden hangisinin sonucudur? A) Halifeliðin kaldýrýlmasý B) Saltanatýn kaldýrýlmasý C) Cumhuriyetin ilaný D) Çok partili hayata geçilmesi 183

17. Aþaðýdakilerden hangisi Atatürk tarafýndan Serbest Cumhuriyet Fýrkasý nýn kurdurulmasýnýn nedenlerinden biri olamaz? A) Ekonomi alanýnda yeni önerilerin oluþmasýný saðlamak B) Muhalefeti oluþturmak C) Demokrasiyi kökleþtirip halký buna alýþtýrmak D) Rejim karþýtlarýný ortadan kaldýrmak 19. Þeyh Sait Ýsyaný Türk Devleti nin hangi ulusal sorununun çözümünde engelleyici bir unsur olmuþtur? A) Boðazlar sorunu B) Musul sorunu C) Savaþ tazminati D) Hatay ýn geleceði 18. Atatürk ün çok partili hayata geçiþi ertelemesinde aþaðýdakilerden hangisinin etkili olduðu söylenemez? A) Demokrasi ortamýnýn oluþmamasýnýn B) Ülke için tek partili yönetimi yeterli görmesinin C) Ýnkýlaplarýn tam olarak yerleþmemesinin D) Yeni kurulan partilerin isyanlara zemin hazýrlamasýnýn 20. Aþaðýdaki ülkelerden hangisi Þeyh Sait Ýsyaný nýn çýkmasýnda etkili omuþtur? A) Rusya B) Fransa C) Ýngiltere D) Almanya 184

YANITLAR Yanýt 1: Yeni Türk Devleti rejim tartýþmalarýný bitirmek, ulusal egemenlik esasýný tam olarak gerçekleþtirmek ve hükûmet bunalýmlarýna son vermek amacýyla cumhuriyeti ilan etmiþtir. Yanýt C dir. Yanýt 7: Þeyh Sait Ayaklanmasý ve Menemen Olayý ülkemizde çok partili demokrasiye geçilmesinin bir dönem için ertelenmesine neden olmuþtur. Yanýt A dýr. Yanýt 2: Soruda verilen bilgilere bakarak Ýngiltere, halifelik seçimlerine müdahale etmiþtir. yargýsýna ulaþýlamaz. Yanýt C dir. Yanýt 8: Cumhuriyetin ilk yýllarýnda Türkiye Büyük Millet Meclisinde sadece tek partinin milletvekillerinin bulunmasý hükûmetin denetlenmesini güçleþtirmiþtir. Yanýt B dir. Yanýt 3: Cumhuriyetin ilaný ile birlikte meclis hükûmeti modeli terk edilip kabine sistemine geçilerek hükûmetin daha çabuk oluþturulup daha uyumlu bir þekilde çalýþmasýný saðlamak amaçlanmýþtýr. Yanýt D dir. Yanýt 9: 1921 Anayasasý nda kuvvetler birliði ilkesi kabul edilerek olaðanüstü þartlarda yaþanmasý nedeniyle yapýlacak iþleri ve çýkarýlacak yasalarý hýzlandýrmak amaçlanmýþtýr. Yanýt A dýr. Yanýt 4: Yanýt 5: Yanýt 6: Cumhuriyetin ilk yýllarýnda meydana gelen Þeyh Sait Ýsyaný ve Menemen Olayý nýn ortak yönü inkýlap karþýtlarýnca çýkarýlmasýdýr. Yanýt B dir. Türkiye Büyük Millet Meclisinin açýlmasý Egemenlik kayýtsýz þartsýz ulusundur. ilkesi ile doðrudan iliþkilidir. Yanýt C dir. Halifeliðin kaldýrýlmasý ve Türk Medeni Kanunu nun kabulü giriþimleri ile dinsel devlet düzeninin önemli ölçüde dayanaklarý ortadan kaldýrýlmýþtýr. Bu yenilikler laik devlet düzeninin gerçekleþtirilmesi için yapýlmýþtýr. Yanýt B dir. Yanýt 10: Tek partili yönetimlerin bulunduðu meclislerde hükûmetin denetlenmesi oldukça güçtür. Çünkü demokrasilerde muhalefet, hükûmetin denetiminde önemli bir unsurdur. Cumhuriyetin ilk yýllarýnda tek partili yönetime devam etmekle hükûmetin denetlenmesini kolaylaþtýrýlmanýn amaçlandýðý söylenemez. Yanýt A dýr. Yanýt 11: Halifeliðin kaldýrýlmasý, cumhuriyetin ilanýndan sonra rejimin yerleþmesini önleyecek engellerin ortadan kaldýrýlmasý amacýyla yapýlan inkýlaplardan biridir. Yanýt B dir. 185

Yanýt 12: Saltanatýn kaldýrýlmasý (1 Kasým 1922), cumhuriyetin ilanýndan (29 Ekim 1923) sonra gerçekleþmiþtir. Yanýt A dýr. Yanýt 13: Atatürk çok partili hayata geçme çabalarýyla farklý görüþlerin mecliste yer almasýný, demokrasi anlayýþýnýn güçlendirilmesini ve halkýn yönetimdeki etkisinin artmasýný amaçlamýþtýr. Yanýt D dir. Yanýt 18: Atatürk, çok partili hayata geçmenin demokrasinin bir gereði olduðuna inanýyor ve bunun gerçekleþmesi için çaba harcýyordu. Ancak ortamýn henüz buna hazýr olmamasý nedeniyle çok partili hayata geçiþ denemeleri ertelendi. Atatürk ün tek partili yönetimi ülke için yeterli gördüðü söylenemez. Yanýt B dir. Yanýt 19: Þeyh Sait Ýsyaný, Musul sorununun çözümünde engelleyici bir unsur olmuþtur. Yanýt B dir. Yanýt 14: Çok partili hayata geçiþ denemeleri farklý görüþleri Meclise yansýtmak, demokrasiyi tam olarak gerçekleþtirmek amacýyla yapýlan çalýþmalardandýr. Yanýt A dýr. Yanýt 20: Ýngiltere, Þeyh Sait Ýsyaný nýn çýkmasýnda etkili olmuþtur. Yanýt C dir. Yanýt 15: Çok partili hayata geçilmesi cumhuriyetin ilaný ile çözüme kavuþturulan sorunlardan biri deðildir. Yanýt D dir. Yanýt 16: Cumhuriyetin ilaný ile, ulusal egemenlik ilkesi resmîleþmiþ, meclis hükûmeti sistemi terk edilerek kabine hükûmeti sistemine geçilmiþ ve devlet baþkanlýðý sorunu çözülmüþtür. Yanýt C dir. Yanýt 17: Rejim karþýtlarýný ortadan kaldýrmak, Atatürk tarafýndan Serbest Cumhuriyet Fýrkasý nýn kurulma nedenlerinden biri deðildir. Yanýt D dir. 186

C. Eðitim ve Kültür Alanýnda Yapýlan Ýnkýlaplar Osmanlý Devleti nin son dönemlerinde eðitim sisteminde birlik yoktu. Ülkede uzun yýllardýr eðitim veren medreselerin yaný sýra Avrupa tarzýnda açýlmýþ okullar vardý. Ayrýca azýnlýk ve yabancýlara da kendi okullarýný açma hakký tanýnmýþtý. Birbirinden farklý müfredatlar uygulayan bu eðitim kurumlarý üzerinde devlet denetimi çok sýnýrlýydý. Eðitim kurumlarýnýn farklýlýðý Osmanlý toplumunda düþünce ve kültür çatýþmalarýna sebep oluyordu. Ayrýca azýnlýklarýn ve yabancýlarýn açtýðý okullarda ulusal çýkarlarýmýza aykýrý eðitim ve öðretim yapýlýyordu (Bu okullarýn çalýþmalarý Osmanlý Devleti nin parçalanmasýnda etkili olmuþtur.). 1. Atatürk ün Eðitim Anlayýþý Atatürk e göre eðitim ve öðretim millî ve çaðdaþ olmalýdýr. Atatürk, toplumun her bakýmdan ilerlemesini ve kalkýnmasýný saðlayabilmek için eðitimin çaðýn gereklerine uygun þekilde yapýlmasýnýn önemini vurgulamýþtýr. Atatürk ün Dünya nýn her türlü ilminden, buluþlarýndan, ilerlemelerinden yararlanalým. þeklindeki sözü bu durumu çok iyi açýklamaktadýr. Atatürk eðitimin millî olmasýnýn önemini ise þu sözleriyle vurgulamýþtýr: Yetiþecek çocuklarýmýza ve gençlerimize, görecekleri öðrenimin sýnýrý ne olursa olsun, ilk önce ve her þeyden önce Türkiye nin baðýmsýzlýðýna kendi benliðine, millî geleneklerine düþman olan bütün unsurlarla mücadele etme gereði öðretilmelidir. Dünya da milletlerarasý duruma göre böyle bir mücadelenin gerektirdiði manevi unsurlara sahip olmayan kiþilere ve bu nitelikte kiþilerden oluþmayan toplumlara hayat ve baðýmsýzlýk hakký yoktur. 2. Eðitimde Yapýlan Yenilikler a. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Medreselerin Kapatýlmasý Atatürk Millî Mücadele nin kazanýlmasýndan sonra ülkenin kalkýndýrýlmasýný, modern ve çaðdaþ Türkiye nin oluþturulmasýný istiyordu. Çaðdaþ millî düþüncelere sahip, eðitilmiþ bir nesil gerekliydi. Bunun için medrese-okul ikiliðine son verilip eðitimde birlik saðlanmalýydý. 3 Mart 1924 te çýkartýlan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile bütün okullar Millî Eðitim Bakanlýðýna baðlandý. Bu sýrada medreseler kapatýldý. Tevhid-i Tedrisat (Öðretim Birliði) Kanunu nun kabulüyle; 1. Bütün eðitim kurumlarý Millî Eðitim Bakanlýðý na baðlanmýþtýr. 2. Azýnlýk ve yabancýlara ait okullarýn dinî ve siyasi amaçlarla öðretim yapmalarý önlenmiþtir. 3. Miilî Eðitim Bakanlýðý eðitim ve öðretim iþlerinin tek sorulmusu hâline gelmiþtir. 4. Medreseler kapatýlmýþtýr. 5. Eðitimin laikleþmesi alanýnda önemli bir adým atýlmýþtýr. b. Yeni Türk Harflerinin Kabulü Cumhuriyetin ilanýndan önce yurdumuzda Arap harfleri kullanýlýyordu. Atatürk, cumhuriyeti kurduktan sonra Türk dilinin yapýsýna uygun bir alfabenin kabulü için bilim adamlarýný görevlendirdi. Bilim adamlarý yaptýklarý çalýþmalar sonucunda bugün kullandýðýmýz Türk alfabesini hazýrladýlar. 1 Kasým 1928 de kabul edilen bir kanunla Arap alfabesi terk edilerek Türkçeye daha uygun olan Latin alfabesi kabul edilmiþtir. 187

Bundan sonra, yeni harfleri öðrenmek ve öðretmek için ülke çapýnda faaliyet baþlatýlmýþ, açýlan Millet Mekteplerinde her yaþtan insan okuma yazma öðrenmeye koyulmuþtur. Yeni harflerin kabul edilmesiyle Türkçenin Arapçanýn etkisinden kurtarýlmasý saðlanmýþ, okuma yazma kolaylaþmýþtýr. Harf inkýlabý, cumhuriyet tarihinde yapýlan en önemli yeniliklerden biridir. Türk dilinin, bilim ve kültürün geliþmesi de yeni Türk alfabesinin kabulünden sonra olmuþtur. c. Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumunun Kurulmasý Türk Tarih Kurumu Cumhuriyetin kuruluþundan önceki dönemde Türk tarihinin araþtýrýlmasýna yeteri kadar önem verilmemiþtir. O dönemde yalnýzca Ýslam ve Osmanlý tarihleri araþtýrýlmýþ ve okutulmuþ, Osmanlý tarihinden önceki Türk tarihi ihmal edilmiþtir. Ayrýca Ýslam tarihi öðretilirken de Türklerin Ýslam kültür ve medeniyetinin geliþmesindeki etkisinden hiç söz edilmemiþtir. Mustafa Kemal Paþa, bir milletin oluþmasýnda en etkili unsurlardan birinin tarih birliði olduðuna inandýðý için cumhuriyetin kuruluþundan sonra tarih araþtýrmalarýna çok önem vermiþtir. Atatürk, Türk tarihiyle ilgili araþtýrmalarýn bilimsel temellere dayalý olarak yapýlmasýný istemiþ, bilim adamlarýný bir araya getirerek Türk Tarihi Tetkik Cemiyetini kurdurmuþtur (1931). Bu cemiyet daha sonra Türk Tarih Kurumu adýný almýþtýr. Atatürk Türk tarihinin zenginliðini ve Türk milletinin tarihteki yerini þu sözleri ile vurgulamýþtýr. Büyük devletler kuran atalarýmýz, büyük ve kapsamlý medeniyetlere de sahip olmuþlardýr. Bunu aramak, incelemek, Türk lüðe ve dünyaya bildirmek bizler için bir borçtur. Türk çocuðu, atalarýný tanýdýkça daha büyük iþler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktýr. Türk kabiliyet ve kudretinin tarihteki baþarýlarý meydana çýktýkça, bütün Türk çocuklarý, kendileri için lazým olan atýlým kaynaðýný o tarihte bulabileceklerdir. Türk çocuklarý, bu tarihten baðýmsýzlýk fikrini kazanacaklar, o büyük baþarýlarý düþünecekler, harikalar yaratan adamlarý öðrenecekler, kendilerinin ayný kandan olduklarýný düþünecekler ve bu kabiliyetle kimseye boyun eðmeyeceklerdir. Türk Dil Kurumu Osmanlý Devleti döneminde Türkçeye gereken önem verilmemiþtir. Türk dili Arapça ve Farsçanýn etkisinde kalmýþ, bu iki dilin etkisiyle Osmanlýca denilen yeni bir dil ortaya çýkmýþtýr. Osmanlý Devleti nde bilim, edebiyat ve resmî yazýþmalarda Osmanlýca kullanýlýrken halkýn büyük çoðunluðu Türkçe konuþuyordu. Dil birliðinin olmamasý insanlarýn kaynaþmasýný önlüyor, millî bütünlüðün saðlanmasýný engelliyordu. Bunun için yeni Türk Devleti nin önemle üzerinde durduðu konulardan biri de Türk dilinin geliþtirilmesi olmuþtur. Atatürk, Türkçenin yabancý dillerin etkisinden kurtarýlmasý, dilimizin zenginliklerinin araþtýrýlmasý amacýyla Türk Dil Kurumunu kurdurdu (1932). Türk Dil Kurumunun çalýþmalarý sonucu konuþma dili, yazý ve bilim dili arasýndaki ayrýlýklar ortadan kaldýrýlmýþtýr. Türkçeye gereken önemin verilmesi Atatürk ün milliyetçilik ilkesinin gereðidir. 188

Not: Cumhuriyetin ilk yýllarýnda eðitim ve kültür alanýnda yapýlan bazý çalýþmalarý þöyle sýralayabiliriz: Türkiye nin kültürel zenginliklerini dünyaya tanýtmak amacýyla Topkapý Sarayý müze hâline getirilmiþ, ayrýca Ankara da Etnografya Müzesi açýlmýþtýr (1924). Osmanlý Devleti zamanýnda kurulan Sanayi Nefise Mektebi Güzel Sanatlar Akademisi ne dönüþtürülmüþtür. Ýstanbul Üniversitesi ve Ankara Dil - Tarih - Coðrafya Fakültesi açýlmýþtýr (1933). Atatürk halkýn dinî duygularýnýn kullanýlarak sömürülmesine, baðnazlýðýn ve tutuculuðun yaygýnlaþmasýna þiddetle karþý olduðunu Türkiye Cumhuriyeti þeyhler, derviþler, müritler, meczuplar memleketi olamaz. En doðru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatýdýr. sözü ile vurgulamýþtýr. Atatürk ün giriþimleri sonucunda 30 Kasým 1925 te TBMM de kabul edilen bir kanunla tekke, zaviye ve türbeler kapatýlmýþtýr. Not: 1. Din büyükleri ve devlet kurucularýnýn türbelerine dokunulmamýþtýr. 2. Tekke, zaviye ve türbelerin kapatýlmasý Atatürk ün laiklik ve halkçýlýk ilkeleri doðrultusunda yapýlan çalýþmalardandýr. D. Toplumsal Alanda Yapýlan Ýnkýlaplar 2. Kýlýk Kýyafette Deðiþiklik Atatürk, Türk toplumunun her alanda çaðdaþlaþmasýný istiyordu, bu amaçla toplumsal alanda da yenilikler yaptý. Bu inkýlaplarý þöyle sýralayabiliriz: 1. Din Kurumlarýnýn Düzenlenmesi (Tekkelerin, Zaviyelerin ve Türbelerin Kapatýlmasý) Allah a ulaþmak için tutulan yollardan her birine tarikat; tarikatlarýn faaliyet yerlerine ise tekke denilmektedir. Tekkelerin küçüðü olan, yemek daðýtýlan yerlere ise zaviye adý verilirdi. Tekkeler Ýslam ahlakýnýn ve tasavvuf ilminin öðretildiði yerlerdi. Yunus Emre, Mevlana, Hacý Bektaþ-i Veli gibi bilginler tekkelerde yetiþmiþlerdi. Dinî ve sosyal faaliyetlerin yapýldýðý bu yerlerin Anadolu nun Türkleþmesi ve Ýslamlaþmasýnda önemli katkýlarý olmuþtur. Osmanlý Devleti nde zamanla tekke ve zaviyeler asýl amaçlarýndan uzaklaþmýþ, halkýn dinî inançlarýný sömürmeye baþlamýþlardýr. Ölen büyüklerin mezarlarý olan türbeler ise cahil halkýn dertlerine deva aradýklarý yerler hâline gelmiþtir. Osmanlý Devleti nde toplum içerisinde kýlýk kýyafet konusunda bir birlik yoktu. Giyilen kýyafetler din, mezhep, tarikat ve toplumsal statüye göre deðiþiyordu. II. Mahmut zamanýnda da Batý tarzýnda yenilikler yapýlmýþ, memurlara ve askerlere fes ve pantolon giyme zorunluluðu getirilmiþtir. Ayrýca Osmanlý Devleti nde fesle birlikte kalpak, külah, takke ve sarýk gibi baþlýklar da kullanýlmýþtýr. Toplumun görünüþ olarak da çaðdaþ olmasýný isteyen Atatürk, yurt gezileri sýrasýnda Kastamonu ve Ýnebolu da þapka giyerek halka örnek olmuþtur. 25 Kasým 1925 te TBMM de Þapka Kanunu çýkarýlarak kýlýk kýyafette deðiþikliðin ilk adýmý atýlmýþtýr. 189

3 Aralýk 1934 te çýkarýlan Kýlýk Kýyafet Kanunu ile dinî kýyafetlerin halk tarafýndan giyilmemesine karar verilmiþtir. Din adamlarýnýn, ibadet yerleri dýþýnda dinî kýyafet giymemeleri kararlaþtýrýlmýþtýr. Not: Her dinin baþkanlarýna; Diyanet Ýþleri Baþkaný, Rum ve Ermeni Patrikleri ve Hahambaþýnýn dinî kýyafet giymesine izin verilmiþtir. Kýlýk kýyafet ile ilgili olarak yapýlan bu inkýlaplar Atatürk ün halkçýlýk ilkesi doðrultusunda yapýlmýþtýr. 3. Takvim, Saat ve Ölçülerde Deðiþiklik Osmanlý Devleti nde hicri takvim ile birlikte mali iþlerin yürütülmesi için Rumi takvim kullanýlýyordu. Yeni Türk Devleti uluslararasý ekonomik iliþkileri kolaylaþtýrmak ve ikilikleri ortadan kaldýrmak amacýyla 26 Aralýk 1925 te çýkartýlan bir kanunla miladi takvim kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Ayný zamanda güneþin batýþýna göre ayarlanan alaturka saat yerine uluslararasý saat sistemi kabul edilmiþtir (Bu sistemle ülke içinde saat birliði saðlanmýþtýr.). Eskiden kullanýlan aðýrlýk ve uzunluk ölçüleri de 26 Mart 1931 de çýkarýlan bir kanunla deðiþtirilmiþtir. Uzunluk ölçülerinde arþýn, endaze, kulaç yerine metre sistemine geçilmiþ; aðýrlýk ölçülerinde ise okka yerine kilogram esasý kabul edilmiþtir. Ticari iliþkileri kolaylaþtýrmak amacýyla 20 Mayýs 1928 de milletlerarasý rakamlar kabul edilmiþtir. 1935 yýlýnda hafta tatili yeniden düzenlenerek cumartesi öðleden sonra ve pazar gününün hafta tatili olmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. 4. Soyadý Kanunu Soyadý Kanunu kabul edilmeden önce bireylerin birbirleriyle ve devletle olan iliþkilerinde karýþýklýklar yaþanýyordu. Bu karýþýklýklarý önlemek için kiþilerin adlarýnýn yanýna doðum yerleri ekleniyor veya baba adlarýyla anýlýyorlardý. Ayrýca karýþýklýklarý önlemek için kiþilerin fiziksel görünüþlerine bakýlarak verilen takma adlarý bile kullanýlýyordu. Ancak bütün bunlar; okul, tapu, miras, askerlik iþlerinde ortaya çýkan karýþýklýklarý önlemeye yetmiyordu. 21 Haziran 1934 te çýkarýlan Soyadý Kanunu ile kiþilerin birbirleriyle ve devletle olan iliþkilerinde meydana gelen karýþýklýklara son verildi. Bu kanunla her aileye bir soyadý verilmesi zorunlu hâle geldi. Herkes; gülünç, ahlaka aykýrý olmamak ve Türkçe olmak þartýyla istediði soyadýný alma hakkýný elde etti. TBMM Mustafa Kemal e Atatürk soyadýný verdi. Not: Toplumsal alanda yapýlan inkýlaplarla toplum içinde eþitlik amaçlanmýþtýr. Bu nedenle Atatürk ün halkçýlýk ilkesi ile doðrudan iliþkili olduklarý söylenebilir. 5. Kadýnýn Türk Toplumundaki Yeri Ýslamiyetten önceki Türk devletlerinde kadýn ve erkek eþit haklara sahipti. Erkek tek kadýnla evlenir, ev eþlerin ortak malý olarak kabul edilirdi. Çocuklar üzerinde anne ve babanýn eþit haklarý vardý. Osmanlý Devleti döneminde kadýnlar birçok hakkýný kaybetti. Evlenme, boþanma ve miras konularýnda erkeklere tanýnan haklardan kadýnlar yararlanamaz oldu. Bu durum Medeni Kanun un kabulüne kadar sürdü. 190

Medeni Kanun un kabulüyle Türk kadýnlarý toplumsal hayatta geniþ haklar elde ettiler. Ýlk olarak 1930 da Türk kadýnlarýna belediye seçimlerine katýlma hakký tanýndý. 1933 yýlýnda muhtarlýk seçimlerine katýlma hakkýný elde eden Türk kadýný 5 Aralýk 1934 yýlýnda milletvekili seçme ve seçilme hakkýna kavuþtu. Not: Kadýnlara oy verme hakký Fransa da 1944, Japonya da 1950, Ýsviçre de 1971 yýlýnda verilmiþtir. Ýtalya da kadýnlar 1948 yýlýnda parlementoya girmiþken ülkemizde 1935 yýlýnda yapýlan seçimlerde parlementoya 18 kadýn milletvekili girmiþtir. Türk kadýný, birçok Avrupa ülkesindeki kadýnlardan daha önce siyasi haklar elde etmiþtir. 6. Saðlýk Hizmetleri Osmanlý Devleti nin son zamanlarýnda saðlýk hizmetleri çok ihmal edilmiþti. Uzun süren savaþlar ve salgýn hastalýklar nedeniyle insan saðlýðý ciddi tehlikelerle karþý karþýya idi. Yeni Türk Devleti nin kuruluþundan itibaren halk saðlýðýnýn korunmasý, hastalýklara karþý önlemlerin araþtýrýlmasýna gayret gösterildi. Öncelikle koruyucu hekimliðe önem verilerek Merkez Hýfzýssýhha Enstitüsü kurularak aþý üretimine baþlandý. Ülke genelinde hastane, doktor ve diðer saðlýk personelinin sayýsý artýrýldý. Doktorlarýn yurdun her bölgesinde çalýþmasý için mecburi hizmet prensibi kabul edildi. Gençliðin spor yapmasý özendirilerek saðlýklý bir toplum yolunda önemli adýmlar atýldý. E. Ekonomi Alanýnda Yapýlan Ýnkýlaplar 1. Millî Ekonominin Kurulmasý Osmanlý Devleti nin son dönemlerinde ekonomik durumu iyice bozulmuþtu. Tarým ilkel metotlarla yapýlýyor, sanayi geliþmemiþ ve ticaret de azýnlýklarýn kontrolünde bulunuyordu. Yeni Türk Devleti kurulduðu sýrada Türk milleti yorgun ve yoksul düþmüþtü. Ülke harap ve bakýmsýz kalmýþ, ekonomik bakýmdan tükenmiþ durumdaydý. Bütün bu olumsuzluklara raðmen Türk halkýnýn ekonomik kalkýnmayý baþlatmasý gerekiyordu. Atatürk; Baðýmsýzlýðý tam olarak gerçekleþtirebilmek için tek kuvvet, en kuvvetli temel, ekonomidir. sözü ile eknomik geliþmenin baðýmsýzlýðýn temelini oluþturduðunu vurgulamýþtýr. Türk Devleti nin ekonomi alanýnda izleyeceði yolu araþtýrmak, kalkýnma hedeflerini belirlemek amacýyla Ýzmir de Ýktisat Kongresi toplandý (17 Þubat 1923). Kongreye çiftçi, iþçi, tüccar ve sanayici kesiminden temsilciler katýldý. Ýzmir Ýktisat Kongresi nde, Misak-ý Ýktisadi (Ekonomi Andý) kabul edildi. Ekonomik baðýmsýzlýðýn siyasi baðýmsýzlýk kadar önemli olduðu vurgulandý. Ýzmir Ýktisat Kongresi nde þu kararlar alýndý: 1. Ham maddesi yurt içinde üretilen veya üretilebilen sanayi dallarý kurulmalýdýr. 2. El iþçiliðinden ve küçük imalattan hýzla fabrikaya veya büyük iþletmeye geçilmelidir. 3. Devlet yavaþ yavaþ ekonomik görüþleri de olan bir organ hâline gelmeli ve özel sektörler tarafýndan kurulamayan teþebbüsler devletçe ele alýnmalýdýr. 4. Özel teþebbüslere kredi saðlayacak bir devlet bankasý kurulmalýdýr. 5. Sanayinin teþviki ve millî bankalarýn kurulmasý saðlanmalýdýr. 191