Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s yonu Ek 1 EK 1 Örnek Haftalık Program Eğitim rehberinin bütünün tamamlanması için birçok hafta gerekebilir. Bununla birlikte, eğer zaman sınırlıysa ya da sadece bir temel kurs gerekiyorsa aşağıdaki örnek program bu kursu vereceklere rehberlik yapabilir. Bu sadece bir öneridir; grubun ihtiyaçlarına uyarlanabilir. Bu zaman çizelgesinin modüllerin her biri için önerilen süreye izin vermediği kabul edilmektedir. Bazı modüller bir ön okuma ya da eğer gerekiyorsa, kursu tamamlamak için, kurstan sonra bir ödev olarak işlenebilirler. Vaka çalışmaları ya da küçük grup çalışmaları ile hafta boyunca bilgiyi uygulamak için fırsatlar gözden geçirilir ve olanaklar yaratılır. Örnek vaka çalışmaları IDF Diyabet Eğitim Modüllerinden temin edilebilir (CD-ROM veya www.idf.org adresinde). 1.Gün 2.Gün 3.Gün 4.Gün 5.Gün Açılış Tanışma Kursun tanıtımı Öğretim ve öğrenim ilkeleri Hipoglisemi Egzersiz Nöropati ve ayak hastalıkları Komplikasyon vaka çalışması Ara DKA ve HHS ve hastalıklı günlerde yönetim Kan şekeri düşürücü ilaçlar Ara Patofi zyoloji, tanı, diyabet tipleri Ara Ara Ara Gebelik Kendi kendine kan şekerini izleme Hipoglisemi, HHS, DKA Tip 2 diyabet vaka çalışmaları Uygulama: Ayak muayenesi Koruma ve toplum farkındalığı Öğle yemeği Öğle yemeği Öğle yemeği Öğle yemeği Öğle yemeği Uygulama: Glukometreler, enjektör ve insulin kalemlerinin kullanımı Beslenme tedavisi İnsülin Uzun dönem komplikasyonları - retinopati - nefropati Değerlendirme ve kapanış Öğretim rol oynama Ara Ara Kardiyovasküler hastalıklar Küçük grup çalışması insülin vaka çalışmaları 107
Ek 2 Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s yonu EK 2 Fiziksel Ortam / Düzen Oda Boyutları ve Düzeni Katılımcıların sayısına uygun bir oda seçmeye çalışın. Oda çok büyük olursa sunumları duymak ve görmek zor olabilir; oda çok küçük olduğu takdirde de insanlar sıkışık oturmak zorunda kalacaklar ve odanın ısısı artacaktır. Küçük grup çalışması için, katılımcılar masaların etrafına oturmalıdırlar (bir masada genellikle 6-8 kişi). Kişi sayısı 8 den fazla olduğunda grubun birlikte çalışması zorlaşır. Bir hafta sürecek bir program uygulandığında katılımcılardan her gün değişik bir masada oturmalarını isteyin. Bu durum, problemlere yönelik farklı fi kirlere ve yöntemlere açık olmayı artıracaktır. Küçük grup çalışmasını takiben her grubun, büyük gruba raporunu sunması, tartışmanın ve kendi masalarında vardıkları kararların ana hatlarını açıklaması yararlıdır. Eğer mümkünse birkaç kağıt panosu (fl ipchart) ve üzerine tartışmanın ana hatlarının yazılabileceği geniş yapraklı boş kağıtlardan edinin. Bunlar odanın duvarlarına yapıştırılabilir ve kursun tamamına atıfta bulunabilir 108
Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s yonu Ek EK 3 Küçük Grup Çalışması / Vaka Çalışması Aşağıdakiler küçük grup çalışmasına yönelik birkaç öneridir. Kısa dönem komplikasyonları ve bir öğretim planı hazırlanması bilgisini test etmeye yöneliktirler. Zaman müsait olduğu taktirde her iki gruba, öngörülen programı ve rol canlandırması öğretimini tartıştırın. Not: Bunlar sadece öneridir Grup 1 Tip 2 diyabet tanısı yeni konmuş 30 kişilik bir grubunuz var. Çoğu, glikoz düşürücü ilaç alacak. Göreviniz onlara hipoglisemiyi öğretmek nedenleri, belirtileri ve bulguları, tedavi ve korunma. Bu grup için bir ders hazırlayın. Bir kısmı anlatım olabilir; fakat katılımı artıracak şeyler dahil etmeye çalışın. Değerlendirme onların önceki bilgilerinin neler olduğunu ve neye ihtiyaçları olduğunu nasıl öğreneceksiniz? Plan amaçlar ve hedefl er, kullanılacak kaynaklar. Uygulama teknikleri hangi öğretim yöntemlerini kullanacaksınız? Değerlendirme: Konulan hedefl ere ulaştıklarını nasıl anlayacaksınız? Önerilen programınızı diğer gruplarla paylaşmaya hazır olun Grup 2 Hastanız Banu 25 yaşında ve Tip 1 diyabetli; son iki ay içinde ketoasidoz nedeniyle iki kere hastaneye gitti. Biraz temel diyabet eğitimine sahip; fakat hastalık günlerinde ya da kan şekeri yükseldiğinde gerçekten ne yapacağını bilmiyor. Bazı zamanlar, yorgun olduğunda, şekerli bir içeceğin kendisine daha fazla enerji vereceğini düşünüyor. Sizinle konuşmak ilgisini çekmiyor ve bunun tamamen bir zaman kaybı olduğunu düşünüyor. Doktor sizden Banu ya diyabet hakkında daha fazla bilgi vermenizi ve onu bir daha hastaneye gitmeyeceği konusunda temin etmenizi istiyor. Eğitim oturumunu Banu ile hazırlayın. Değerlendirme onun ne bildiğini ve uyguladığı özbakımı nasıl öğreneceksiniz? Plan eğitim oturumunun amaçları ve hedefl eri Uygulama hangi öğretim yöntemini kullanacaksınız? Değerlendirme gelecek sefer hiperglisemisi olduğunda ne yapacağını bilip bilmediğini nasıl öğreneceksiniz? Planlarınızı diğer gruplarla paylaşmaya hazır olun Grup 3 Yerel diyabet kuruluşu sizden evde yaşlı akrabalarına bakan bir grup insana bir konuşma yapmanızı istiyor. Akrabaların hepsinin Tip 2 diyabeti var ve kendi bakımlarını yapamıyorlar. Ailenin yaşadığı problemlerden bazıları şunlardır: Akrabalar her zaman bakıcılarının hazırladığı yemekleri yemiyorlar. Yaşlı akrabanın ilacını alıp almadığını bilmek her zaman mümkün olmuyor. Yaşlı akraba zamanının çoğunu uyuklayarak geçiriyor ve dışarıya çıkmaktan hoşlanmıyor. Bazıları zaman zaman dalgın görünüyorlar. Sizin göreviniz aile üyelerinden oluşan gruba hiperglisemik hiperozmolar nonketotik sendrom (HHNS) hakkında bilgi vermek. Onlara, yaşlılardaki risk faktörlerini, olası belirtileri ve semptomları, tedavi ve korunmayı öğretmeniz gerekiyor. Değerlendirme o İnsanların HHNS hakkında bildiklerini nasıl öğrenirsiniz? o Evdeki koşullar nasıldır? o Bakımı en çok gerçekleştiren kim? o Yaşlı ne kadar bağımsız? Plan bu ders için amaçlar ve hedefl er Uygulama; o hangi öğretim yöntemini kullanacaksınız? o bunu interaktif ve ev şartlarına uygulanabilir hale nasıl getirebilirsiniz? Sonuçları değerlendirme ailelerin akrabalarına daha iyi bir bakım uygulayabileceklerini nasıl bileceksiniz? Program planınızı sınıfın geri kalanıyla paylaşmaya hazır olun 109
Ek Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s yonu Grup 4 Fatih 10 yaşında ve 4. sınıfta. Geçen hafta Tip 1 diyabet tanısı koyuldu. Annesi sizden Fatih in okuluna gitmenizi ve sınıfa diyabet hakkında bilgi vermenizi istedi. Fatih te hipoglisemi oluştuğunda öğretmenin ve diğer çocukların ne yapmaları gerektiğini bildiklerinden emin olmak istiyor. Değerlendirme o Personelin ve sınıf arkadaşlarının önceki bilgileri neler? o Öğretmenin daha önce sınıfında diyabetli bir öğrenci olmuş mu? Plan amaçlar ve hedefl er Uygulama bunu çocuklar için eğlenceli ve anlaşılır hale nasıl getirirsiniz? Sonuçları değerlendirme personelin ve sınıf arkadaşlarının Fatih e nasıl yardım edeceklerini bilip bilmediklerini nasıl öğreneceksiniz? Planınızı diğerleriyle paylaşmaya hazır olun Vaka Çalışması Aşağıdaki bir vaka çalışması örneğidir. Vaka çalışması, diyabetli bireyi hastalığın doğal gelişimi içinde izliyor ve katılımcıların, hangi eğitimin gerekli olduğunu ve tedavinin ne zaman gözden geçirilmesi gerektiğini anlamalarını gerektiriyor. Ali nin Öyküsü Ali 55 yaşında ve 5 yıldan beri Tip 2 diyabeti var. Diyabetini, ilk birkaç yıl, diyetle ve yoğun egzersiz yaparak yönetti ve 5 kg verdi. Şu anda 100 kg ve beden kitle indeksi (BMI) 30 kg/m² dir. Geçen yıl metformine başladı ve şimdi günde 2500 mg alıyor. HbA 1c si % 9,2 idi. Kan şekerini yemeklerden önce ve yemeklerden 2 saat sonra, haftada 2 3 gün test ediyor. Kan şekeri sonuçları 180 200 mg/dl (açlık) ve yemekten önce 270 mg/dl ye kadar yükseliyor. Doktor onu yeniden Diyabet Eğitim Merkezine gönderdi. Ali diyabet merkezine gitmek istemiyor; ne yapması gerektiğini bildiğini fakat yapmadığını söylüyor. Eşi merkeze gitmek istiyor, böylece Ali de onunla gitmeyi kabul ediyor. Ali ve eşine yaklaşımınız nasıl olur? Onlarla tartışmalarınızda hangi eğitimsel ve davranışssal stratejiler kullanırsınız? Ali nin klinik yönetimi için ne önerirsiniz? Şimdi ne öneriyorsunuz? Ali yi ilgili ve sağlığını iyileştirmeye istekli hale getirmek için ne yaparsınız? Şimdi ne önerirsiniz ve niçin? 6 ay sonra geri geliyor. Doktor günde iki kez olmak üzere sülfonilüre başlıyor. Metformin dozu aynı kalıyor. Aşağıdaki sonuçları getiriyor: AKŞ Öğle yemeği Akşam yemeği Uyku 185 mg/dl 133 mg/dl 111 mg/dl 153 mg/dl 221 155 167 129 207 140 183 HbA 1c şimdi %8,5. Kilosu değişmedi; 5 ay once biraz kilo verdiğini fakat sonra tekrar aldığını söylüyor. Bütün ilaçlarını almasına rağmen şekerinin hala yüksek olması onu huzursuz etmeye başlamış. Eğer sağlıklı ve iyi beslenirse ve düzenli egzersiz yaparsa etkili olup olmayacağını merak ediyor. Pek çok gün yürüyüş yapmış fakat sevmediğine karar vermiş. Yaklaşımınız şimdi ne olur? Şimdi ne önerirsiniz ve niçin? 1 yıl sonra geri geliyor. Şimdi günde 2500 mg metformin, günde iki kez sülfonilüre ve gece 25 ünite NPH insülin kullanıyor. Aşağıdaki sonuçları getiriyor: AKŞ Öğle yemeği Akşam yemeği Uyku 153 mg/dl 227 mg/dl 243 mg/dl 306 mg/dl 142 183 252 288 165 277 232 245 Ali hala huzursuz, hatta kızgın olmaya başladı. Neden işe yaramıyor? Nasıl ayarlayacaklarını bilmiyorlar mı?. Yorucu olduğu için yaptığı işi çok zor buluyor ve yorgun hissediyor, fakat henüz emekli olmak istemiyor. Biraz kilo almış ve bu konuda endişeli görünmüyor. Bu sefer yaklaşımınız ne olur? Şimdi ne önerirsiniz ve niçin? 3 hafta sonra aşağıdaki kan şekeri değerleriyle (mg/dl olarak) dönüyor ve diyeti elinden geldiğince sıkı bir şekilde uyguladığını söylüyor. (Açlık Kan Şekeri=AKŞ) AKŞ Öğle yemeği Akşam yemeği Uyku 167 mg/dl 151 mg/dl 190 mg/dl 255 mg/dl 142 156 205 306 155 171 221 273 110
Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s yonu Ek 4 EK 4 Önerilen Internet Siteleri Amerikan Klinik Endokrinologlar Birliği (American Association of Clinical Endocrinologists AACE) Amerikan Diyabet Eğitimciler Birliği (American Association of Diabetes Educators AADE) Amerikan Diyabet Birliği (American Diabetes Association ADA) Ask Noah about Diabetes (New York Online Access to Health Diyabet hakkında İngilizce ve İspanyolca detaylı bilgi) Kanada Diyabet Birliği (Canadian Diabetes Association CDA) Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (Centers for Disease Control and Prevention) Diyabetli Çocuklar (Children with diabetes) Diabetes Associations in the Americas Diyabet Avustralya Çok Dilli Kaynak (Diabetes Australia Multilingual Resource (Çince, Hintçe, Tai dili, Vietnam dili, Yunanca, Endonezya dili, İtalyanca, Türkçe, Ukrayna dili, Arapça, İngilizce) Diyabet Almanya (Diabetes Deutschland) EASD Diyabet Eğitimi Çalışma Grubu (Diabetes Education Study Group European Association for Study of Diabetes) Diyabet Hindistan (Diabetes India) Diyabet UK (Diabetes UK) Uluslararası Diyabet Federasyonu (International Diabetes Federation) Diabetes Voice IDF (Europe) Rehberleri International Obesity Taskforce Uluslararası Pediyatri ve Adölesan Birliği (International Society for Pediatric and Adolescent Diabetes ISPAD) Uluslararası Jüvenil Diyabet Vakfı (Juvenile Diabetes Research Foundation International JDRF) Med Fetch (medline sorgulaması İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Almanca, İtalyanca, İspanyolca ve Portekizce) National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases National Service Framework for Diabetes UK Norveç Diyabet Birliği (Norwegian Diabetes Association) Pub Med US Ulusal Kütüphanesi (US National Library of Medicine s search service ücretsiz) Diyabet Hemşireliği Derneği (Diabetes Nursing Association) Türkiye Diyabet Vakfı (Turkish Diabetes Foundation) Arkadaşım Diyabet diyabetli çocuklar için (Website for children with diabetes) www.aace.com www.aadenet.org www.diabetes.org www.noah-health.org www.diabetes.ca www.cdc.gov/diabetes www.childrenwithdiabetes.com www.dota.org/map/southamerica.htm www.multilingualdiabetes.org www.uni-duesseldorf.de/diabetes/index.htm www.desg.org www.diabetesindia.com www.diabetes.org.uk www.idf.org www.diabetesvoice.org www.staff.ncl.ac.uk/philip.home/guidelines www.iotf.org www.ispad.org www.jdf.org www.medfetch.com www.niddk.nih.gov/health/diabetes/diabetes.htm www.doh.gov.uk/nsf/diabetes.htm www.dianet.no www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed www.tdhd.org www.turkdiab.org www.arkadasimdiyabet.org 111
Ek 5 Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s yonu EK 5 Mentorluk (Danışmanlık/Rehberlik) Kurs boyunca, eğer mümkünse, her katılımcıyı bir mentor ile eşleştirin ve bu programı takip edecek aylarda iletişimi sağlayacak bir personel sağlayın. Mentor, katılımcının işyerinde kıdemli biri ya da iletişimin sürdürülebileceği programa dahil bir öğretmen olabilir. Tanımı ve Sorumlulukları Webster Sözlüğü ne göre mentor güvenilir bir danışman ya da rehberdir. Mentorlar rol modelleri olabilirler ya da istek ve amaçlarıyla uyum içinde kalarak, diğer bir kişiye ne yapması gerektiğini göstererek yardım edebilirler. Birer dinleyicidirler ve gerektiğinde yapıcı eleştiride bulunurlar. Literatürde, kaynak mentoru, sponsor, koç ya da eğitim mentoru, rehberlik mentoru, grup mentoru, kültür mentoru, destek mentoru gibi pek çok mentor tipi tanımlanmıştır. IDF diyabet eğitimi mentoru: Katılımcılara kendi deneyimlerinden öğrenecekleri şekilde yardım sunmalıdır. Bu ise, paneller düzenleyerek ya da sunumlar yaparak ve devam eden ilişkiler sayesinde gerçekleştirilebilir. Doğru kişilere pozitif yorumlarda bulunarak ve komiteler ya da özel görevler için destek ihtiyacı olan kişiyi önererek en geniş alanda kamu desteği sağlamalıdır. Bu, önerdikleri kişileri mesleki döngü içine dahil ederek ve kabul edilmelerini teşvik ederek yapılabilir. Becerilerin ve performansın iyileştirilmesi yönünde günlük rehberlikte bulunmalıdır. Bu görev, performansı değerlendirerek ve ele alınan projenin nasıl ilerletileceği yönünde rehberlik sağlayarak yapılabilir. Destek ihtiyacı olan kişiye amaçlar belirlemesinde ve planlar yapmasında yardım etmelidir. Bu, beklentileri inceleyerek ve zorluklara ve seçeneklere dikkat çekerek yapılabilir. Bilgiyi, meslektaşların önerilerini ve grupların yapıcı geri bildirimlerini paylaşmalıdır. Bu, bilgi alış verişi, yeni görevleri öğrenmek ve performansı iyileştirmek için resmi olmayan bir mentorluk grubu oluşturularak yapılabilir. 112