HEDEFLER İÇİNDEKİLER İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Kavramları İş ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Hukuk Sistemindeki Yeri İş Hukukunun Temel İlkeleri İş Hukuku ve Bölümleri Bireysel (Ferdî) iş hukuku Toplu (Kolektif) iş hukuku Sosyal güvenlik hukuku HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI Prof.Dr.Fahrettin Korkmaz Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İş Hukuku ile Sosyal Güvenlik Hukuku hakkında bilgi sahibi olacak, İşçi, işveren, işveren vekili, alt işveren gibi bireysel iş hukukunun temel kavramlarını ana hatları ile izah edebilecek, Toplu iş hukukuna ilişkin konu ve kurumlar hakkında genel bilgi edinecek, Sosyal güvenlik kavramı ve Türk sosyal güvenlik hukuku sistemi hakkındaki temel bilgileri öğreneceksiniz. ÜNİTE 13
GİRİŞ İşçi, işveren ve devlet arasındaki ilişkileri düzenleyen iş hukuku ile toplumda bireylerle sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve hizmetler arasındaki ilişkileri düzenleyen sosyal güvenlik hukuku günümüzde birbirinden bağımsız (Süzek, 2006) iki ayrı hukuk dalı olarak kabul edilmekle birlikte bu iki hukuk dalı bir madalyonun iki yüzüne benzetilir (Tuncay ve Ekmekçi, 2009). Başlangıçta sadece işçilerin belirli risklere karşı korunması amacını izlediğinden iş hukukunun bir bölümü olarak nitelendirilen ancak zaman içinde gerek kapsamı, gerekse niteliği ve kullanılan teknikler itibarıyla önemli farklılaşmalar görülen bu iki hukuk dalı arasında yakın bir ilişki ve tamamlayıcılık söz konusudur (Süzek, 2006). Öğretide sosyal güvenlik konularını içermeyen iş hukukuna dar anlamda iş hukuku, bu konuları da içine alan iş hukukuna ise geniş anlamda iş hukuku, diğer bir deyimle sosyal hukuk adı verildiği de ifade edilmektedir (Tuncay ve Emekçi, 2009). Sosyal güvenlik hukuku, gelişim seyrini tamamladığı ölçüde iş hukukundan kopmaya başlamış ve günümüzde bağımsız bir hukuk dalı hâline gelmiştir (Güzel, Okur ve Canikoğlu, 2010). Bu bölümün amacı, genellikle birbirlerinden bağımsız olarak ele alınan iki farklı disipline ilişkin olarak ana hatları ile genel bilgiler vermektir. Bu bölümde önce iş hukuku ve onun bölümleri olan bireysel ve toplu iş hukuku, daha sonra ise sosyal güvenlik hukuku hakkında ayrıntıya girmeyen temel bazı bilgiler aktarılacaktır. İş hukuku, bir iş sözleşmesine istinaden işverene bağımlı olarak yapılan çalışma sebebiyle ortaya çıkan hukuki ilişkileri konu edinir. Dolayısıyla bağımsız çalışanlar iş hukukunun kapsamına girmezler. İŞ HUKUKU VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU KAVRAMLARI İnsanların büyük bir kısmı geçimlerini çalışmak suretiyle temin ederler. Çalışan insanlar ise ya kendi işlerinde bir ücret karşılığı olmaksızın bağımsız olarak tek başlarına çalışırlar ya da başkalarının kurdukları iş yerlerinde ücret karşılığına emek sarfetmek suretiyle bağımlı olarak çalışırlar (Demircioğlu ve Centel, 2010). İş hukuku, bir iş sözleşmesine istinaden işverene bağımlı olarak yapılan çalışma sebebiyle ortaya çıkan hukukî ilişkileri konu edinir. Dolayısıyla bağımsız çalışanlar iş hukukunun kapsamına girmezler. Zira bağımsız çalışanlar başkası için çalışsalar bile onların emir ve otoritesi altına veya iş organizasyonu içine girmeyip çalışmalarını belirli bir serbesti içinde yürütürler (Süzek vd., 2009). Her bağımlı çalışanın iş hukukunun kapsamına girdiği de söylenemez. Çünkü bağımlı çalışanlar grubuna işçilerin yanı sıra memurlar ve diğer kamu görevlileri de girmektedir. Memurlar ve idari sözleşmelerle çalışan diğer kamu görevlileri bağımlı olmakla birlikte bunların çalışma ilişkileri ve koşulları iş hukukundan farklı olarak kanunla düzenlenir. Bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
statü hukuku özelliği taşıyan bu ilişkiler idare hukukunun konusuna dâhildir (Mollamahmutoğlu, 2010). Tarihin ilk devirlerinden beri başkasına bağımlı olarak çalışmanın var olduğu ancak aralarında özgürce kurdukları bir sözleşmeye dayalı biçimde ücret karşılığında bir iş görmenin çok eski bir olgu olmadığı belirtilmektedir (Akyiğit, 2007). 18. yüzyılın sonlarında teknik gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan sanayi devrimi ve bunun neticesi olarak modern makinalarla yapılan seri üretim ve iş bölümü, işçi sayısının artmasına ve giderek bir işçi sınıfının doğmasına yol açmıştır (Kaplan/Senyen, 2009; Günay, 2008). Bu gelişmelerin yaşandığı yer ve dönemde, iktisadi liberalizm hüküm sürmektedir ve insan gücü yanında makinaların kullanılması emeğin hor görülerek işçilere verilen ücretin düşmesine yol açmıştır (Günay, 2008). İşçi-işveren ilişkileri sözleşme özgürlüğü çerçevesinde ele alınmaktadır ve sözleşmenin tarafları arasındaki güç dengesizliği, işçileri koruyacak yasal düzenlemelerin ve merkezî örgütlenmenin bulunmaması işçilerin ağır çalışma koşulları altında ezilmelerine sebep olmuş, bu durum çalışma hayatında uyumsuzlukları ve ciddi anlaşmazlıkları beraberinde getirmiştir (Tunçomağ ve Centel, 2008; Süzek, 2006; Çelik, 2010; Şakar, 2010; Akyiğit, 2007). Sanayi devrimi sonrası dönemde meydana gelen uyumsuzluklar ve işçi ile işveren arasındaki menfaat çatışmasının ortaya çıkardığı dengesizliği gidermek amacına yönelik faaliyetler başlıca üç kategoride ele alınmaktadır: Sosyal devlet anlayışının gelişmesi ve devletin kanun yapmak suretiyle çalışma hayatına müdahalesi, işçilerin örgütlenmesi ve sendikalaşma hareketleri, milletlerarası alanda işçiyi korumaya yönelik girişimler (uluslararası iş birliği) bu üç başlığı oluşturmaktadır (Eyrenci, Taşkent ve Ulucan, 2004; Sümer, Kaplan/Senyen, 2009). Osmanlı Devleti nde sanayileşme olgusunun Avrupa ya göre geç görülmesi, iş hukuku alanındaki gelişmelerin Türkiye de Batı dan farklı seyretmesine sebep olmuştur. Osmanlı Devleti döneminde de işçi-işveren ilişkilerine dair hükümler içeren düzenlemeler bulunmakla birlikte bunlar ya çok yetersiz kalmıştır ya da kısa ömürlü olmuş ve uzun süre uygulanma imkânına kavuşamamıştır. Cumhuriyet döneminde ise 1924 tarihli Hafta Tatili Kanunu, 1926 tarihli Borçlar Kanunu nun hizmet sözleşmesine dair hükümleri, 1930 tarihli Umumi Hıfzıssıhha Kanunu nun işçilerin sağlığının korunmasına ilişkin yedinci babı hükümleri iş hukukuna dair ilk yasal düzenlemeleri oluşturmaktaydı. Cumhuriyet döneminin ilk iş kanunu ise 1936 tarih ve 3008 sayılı İş Kanunu dur. 1961 Anayasası, sosyal devlet ilkesini kabul etmiş olması, sosyal ve ekonomik haklara ve özgürlüklere yer vermiş bulunması sebebiyle Türk iş hukukunun gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır (Mollamahmutoğlu, 2005; Süzek, 2006; Kaplan/Senyen, 2009; Tunçomağ ve Centel, 2008; Eyrenci, Taşkent ve Ulucan, 2004; Şakar, 2010; Akyiğit, 2007). Bu dönemde 1963 yılında 274 sayılı Sendikalar Kanunu ve 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu yürürlüğe girmiş, 1964 te 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu, 1967 de Deniz İş Kanunu çıkarılmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
İş hukukuna ilişkin bir diğer temel kanun olarak 1971 tarihli ve 1475 sayılı İş Kanunu, bu tarihten 4 yıl önce yasalaşan 931 sayılı İş Kanunu nun Anayasa Mahkemesince şekil yönünden iptali üzerine çıkarılmış ve bu kanun 2003 yılında kanunlaşarak yürürlüğe giren ve bugün de yürürlüğünü sürdüren 4857 sayılı yeni İş Kanunu na kadar uygulanmıştır. 1982 Anayasası nın daha ayrıntılı ve müdahaleci tutumunun (Şakar, 2010) izlerini taşıyan 1983 tarih ve 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu da bu dönemin iş hukuku ile ilgili yasal düzenlemeleri arasında yer almaktadır. İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKUNUN HUKUK SİSTEMİNDEKİ YERİ Roma Hukuku döneminden beri hukukun kamu hukuku- özel hukuk biçiminde bir ayrıma tabi tutulduğu bilinmektedir. Bu ayrımın geçerliliği, rasyonel temellerinin bulunup bulunmadığı hususundaki tartışmalar sürüp gitmekte ancak didaktik açıdan bir kolaylık sağladığı genellikle kabul edilmektedir. İş hukukunun bu geleneksel ayrımda nereye oturtulduğu meselesi de süreç içinde tartışılan konulardan biri olmuştur. Önce uzunca bir süre özel hukukun, sonra kamu hukukunun, bir süreden beri tekrar özel hukukun içinde mütalaa edilir olduğu (Mollamahmutoğlu, 2005) belirtilmektedir. Ancak bugün öğretideki hâkim görüş, iş hukukunun ne özel hukukun ne de kamu hukukunun alanına giren, ama her ikisinin de karakterini taşıyan, kendine özgü nitelikleri bulunan karma bir hukuk dalı olduğudur (Tunçomağ ve Centel, 2008; Çelik, 2010; Sümer, 2008; Süzek, 2006; Akyiğit, 2007; Mollamahmutoğlu, 2005; Demircioğlu ve Centel, 2010). Zira iş hukuku sadece işçilerin işverenlerle ve birbirleriyle karşılıklı ilişkilerini değil, bunların devletle olan ilişkilerini de düzenler (Çelik, 2010). Ayrıca iş hukukunda devletin müdahalesi oldukça fazladır (Sümer, 2008) ve bu husus iş hukukunu kamu hukukuna yaklaştırmaktadır (Kaplan ve Senyen, 2009). Başlangıçta iş sözleşmesinin taraflarının sözleşme hürriyeti çerçevesinde bağlı olacakları hükümleri serbestçe belirlemeleri, iş hukukunun borçlar hukuku ile yakın ilişkisini ortaya koymakta ve onun bir özel hukuk branşı olduğunu düşündürmektedir. Fakat işçilerin ve toplumun yararının korunması düşüncesiyle kabul edilen emredici hukuk kuralları sözleşme hürriyetini oldukça sınırlamıştır (Sümer, 2008) ve bu yasal müdahalelerle iş hukuku sosyal niteliği ağır basan bir görünüm kazanmıştır (Çelik, 2010). Sosyal güvenlik hukuku ise bazı bakımlardan özel hukuk özellikleri göstermesine rağmen kamu hukukuna dâhil bir hukuk koludur (Tuncay ve Ekmekçi, 2009; Güzel, Okur ve Canikoğlu, 2010). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
İŞ HUKUKUNUN TEMEL İLKELERİ İşçinin Korunması İlkesi İşçinin işverene gerek hukukî gerekse ekonomik yönden bağımlı olması, onu işveren karşısında güçsüz konumda bırakmıştır. İş hukukunun önce fabrika işçilerinin daha sonra da tüm işçilerin korunması ihtiyacından doğduğu kaydedilmektedir (Tunçomağ ve Centel, 2008; Süzek, 2006). Bu bakımdan iş hukuku, işçinin özel hukuku (Eyrenci, Taşkent ve Ulucan, 2004) ya da işçiyi koruma hukuku (Tunçomağ ve Centel, 2008) olarak da nitelendirilir. İş hukuku günümüzde işçiyi koruma amacına dayanmaktadır (Çelik, 2010); ancak burada asıl amacın sosyal adaletin ve böylelikle toplumsal dengenin sağlanması (Eyrenci, Taşkent ve Ulucan, 2004; Sümer, 2008) olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. İşçinin korunması, işçilerin konu olabileceği tüm sömürü biçimlerine karşı korunmalarını ifade eder (Mollamahmutoğlu,2005). İşçinin hem ekonomik, hem fiziksel hem de insani açıdan korunması gerekir. İşçilerin başlıca gelir kaynağının işveren tarafından ödenen ücret olması, onların işverene karşı maddi açıdan korunmasını gerektirir. Yine işçi ile işveren arasında yapılan iş sözleşmesinin konusu malvarlığı olmayıp bu sözleşme kişisel ilişki kurduğundan işçinin kişiliğinin, onurunun korunması yanında, iş yeri koşullarından kaynaklanacak her türlü iş kazası ve meslek hastalığına karşı korunmasını da gerekli kılar (Süzek, 2006; Sümer, 2008; Kaplan ve Senyen, 2009; Mollamahmutoğlu, 2005; Tunçomağ ve Centel, 2008). İş hukukunda işçilerin korunması genellikle emredici hukuk kuralları ile sağlanır (Sümer, 2008). İşçi Lehine Yorum İlkesi İş ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarının yeterince açık belirli olmaması, muğlâk, ikircikli ve tereddüt uyandıran bir ifadeye sahip olması durumunda kuralın anlamının iş ilişkisinin zayıf tarafı konumunda bulunan işçi lehine yorumlanarak tespit edilmesi iş hukukunun genel kabul gören özelliklerinden birisidir. Yargıtay ın muhtelif tarihli kararları da bu hususa işaret etmektedir (bk. Süzek, 2006; Akyiğit, 2007; Mollamahmutoğlu, 2005; Kaplan ve Senyen, 2009). Ancak kanunda açık ve net biçimde ifade edilen bir husus işçi aleyhine dahi olsa kanunun sözüne aykırı sonuç doğuracak şekilde işçi lehine yorumlanamaz (Süzek, 2006; Akyiğit, 2007). Keza işçinin korunması amacı, kamu çıkarı ile bağdaştığı ölçüde göz önüne alınabilir (Mollamahmutoğlu, 2005; Süzek, 2006). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Bireysel Etkinlik İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku İşçi ile işveren arasında menfaatlerin korunması bakımından hukukun koruyucu önlemler alması üzerinde düşününüz. İŞ HUKUKUNUN BÖLÜMLERİ İş hukuku, ele aldığı konular itibarıyla bireysel (ferdî) iş hukuku ve toplu (kolektif) iş hukuku olmak üzere iki kısma ayrılır. Bireysel (Ferdî) İş Hukuku Bireysel (ferdî) iş hukukunda tek tek işçiler ile işverenler arasındaki iş sözleşmesi dolayısıyla kurulan hukukî ilişki konu edinilir. Bu iş ilişkisinde sözleşmeden veya kanundan doğan karşılıklı hak ve yükümlülükler ele alınır. İş sözleşmesinin kurulması, sözleşmeden kaynaklanan hak ve borçların yerine getirilmesi, asgari ücret, çalışma ve dinlenme süreleri, izin hakları, çalışma koşullarının düzenlenmesi, iş sözleşmesinin sona ermesi ve bunun sonuçları (tazminat hakları vb.) gibi konular bireysel iş hukukunun inceleme sahası içinde yer alır (Şakar, 2010; Sümer, 2008). Bireysel iş hukukunun temel kaynağı 22.05.2003 tarih ve 4857 sayılı İş Kanunu dur. Ayrıca gemi adamlarının çalışma ilişkilerini konu edinen Deniz İş Kanunu, gazetecilerin çalışma ilişkilerini düzenleyen Basın İş Kanunu (Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun) da bulunmaktadır. İş Kanununun amacı işverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma şartları ve çalışma ortamına ilişkin hak ve sorumluluklarını düzenlemektir. Kanun 2. maddesinde, iş hukukunun bazı temel kavramlarını tanımlamıştır. Buna göre bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren, işçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime iş yeri denir. İşverenin iş yerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (iş yerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve merkezî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da iş yerinden sayılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
İşveren adına hareket eden ve işin, iş yerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere işveren vekili denir. İşveren vekilinin bu sıfatla işçilere karşı işlem ve yükümlülüklerinden doğrudan işveren sorumludur. İşveren vekilliği sıfatı, işçilere tanınan hak ve yükümlülükleri ortadan kaldırmaz. Bir işverenden, iş yerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerinde veya asıl işin bir bölümünde işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan ve bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu iş yerinde aldığı işte çalıştıran diğer işveren ile iş aldığı işveren arasında kurulan ilişkiye asıl işveren-alt işveren ilişkisi denir. Bu ilişkide asıl işveren, alt işverenin işçilerine karşı o iş yeri ile ilgili olarak bu Kanundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinden alt işveren ile birlikte sorumludur. Toplu (Kolektif) İş Hukuku İş hukukunun diğer bir bölümünü oluşturan, işçilerin ekonomik ve sosyal haklarını geliştirmek için işverenle sendikaları aracılığıyla kurdukları ilişkilerin incelendiği toplu iş hukukunun konusu tek tek işçiler ve işverenler değil kolektif düzeyde iş ilişkileridir. İşçilerin iş kolunda kurduğu sendikalar ile işverenler veya işveren sendikaları arasında yapılmış toplu iş sözleşmeleri ve onlar arasında baş gösteren iş mücadeleleri, toplu pazarlık ve toplu iş eylemleri toplu iş hukukunun konusunu oluşturur (Tuncay, 2010, Tunçomağ ve Centel, 2008). İşçi ve işveren sendikalarının ve sendika üst kuruluşlarının kuruluşu, teşkilatı, toplu iş uyuşmazlıkları ve çözüm yolları, arabuluculuk, grev ve lokavt gibi hususlar toplu iş hukukunun inceleme alanı içinde yer alır (Sümer, 2008; Tunçomağ ve Centel, 2008; Akyiğit, 2007; Şakar, 2010). Toplu iş hukukunda işveren yanı bazen sendika, bazen de tek işveren olduğu hâlde işçi yanı daima sendikadır. Toplu iş hukukunun temel kaynakları ise; 05.05.1983 tarih ve 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile 05.05.1983 tarih ve 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu dur. Sosyal Güvenlik Hukuku Sosyal güvenlik terimine ilk defa 1935 tarihli Amerikan Sosyal Güvenlik Kanunu nda yer verilmiş olması (Tuncay ve Ekmekçi, 2009; Güzel, Okur ve Caniklioğlu, 2010; Şakar, 2010; Uşan, 2009; Korkusuz ve Uğur, 2010) sebebiyle sosyal güvenliğin yeni bir kavram olduğu kabul edilmekle birlikte sosyal güvenliğe duyulan ihtiyaç insanlık tarihi kadar eskidir (Korkusuz ve Uğur, 2010). Zira insanoğlu, tarihin her döneminde kendisini yoksullaştıran, geleceğini tehdit eden olaylardan korunma duygu ve çabası içinde olmuştur (Güzel, Okur ve Caniklioğlu, 2010; Tuncay ve Ekmekçi, 2009). Hastalık, kaza, işsizlik, evlenme, doğum, yaşlılık, ölüm gibi insan hayatında bazen gelir ve kazanç kaybına yol açan, bazen de ilave masraflar yapmayı gerektiren çeşitli olay ve tehlikeler insanları bu sosyal risk ve tehlikelere karşı güvence arayışına sevk etmiş, bu sayede tarihsel süreç içinde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Tartışma İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku bireysel çabaların ötesinde bir kısım toplumsal tedbir ve teknikler ortaya çıkmıştır (Tuncay ve Ekmekçi, 2009). İşte sosyal güvenlik, sosyal tehlikelerin doğurduğu zararlar karşısında güven içinde olmayı ve bu zararlardan kurtulma garantisini ifade eder (Şakar, 2010). Sosyal güvenlik hukuku da bu sosyal risklere karşı sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetleri kapsayan sistemi kendisine konu edinen bir hukuk dalıdır. Sosyal güvenlik sistemine ihtiyaç duyulmasına sebep olan sosyal riskler; iş kazaları ve meslek hastalıkları gibi meslekî riskler, hastalık, analık, sakatlık (malullük), yaşlılık, ölüm gibi fizyolojik riskler, işsizlik, evlenme, çocuk sahibi olma ve yetiştirme gibi sosyoekonomik riskler biçiminde sınıflandırılır. 1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, sosyal güvenlik hakkını herkes için tanımış ve bu hakkı sağlamayı devlete bir ödev olarak yüklemiştir. Daha önce ülkemizde sosyal güvenlik kurumları olarak kurulan Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Bağ- Kur) ile Emekli Sandığı, 2006 tarihinde kurulan Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatısı altında birleştirilmek suretiyle hukuken ortadan kalkmıştır. Sosyal güvenlik alanını düzenleyen muhtelif kanunlar da 2006 tarih ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile yürürlükten kaldırılarak dağınık mevzuat yapısına son verilmiştir. Sosyal güvenlik uygulamaları sosyal yardımlar ve sosyal hizmetlerden oluşan primsiz (katılmasız) sosyal güvenlik rejimi ile genel sağlık sigortası, işsizlik sigortası, yaşlılık sigortası, ölüm sigortası, maluliyet sigortası, analık sigortası, hastalık sigortası, iş kazası ve meslek hastalığı sigortası gibi ilgililerin ve /veya devletin katılmasıyla (prim ödemek suretiyle) yararlanılan primli sosyal güvenlik rejimi olarak ayrılmaktadır. Bunlara kamu sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı nitelikte, bireylerin gönüllü katılımları esasına dayanan özel sigorta tekniği ile yürütülen bir özel emeklilik sistemi olan (Uşan, 2009) bireysel emeklilik sistemi de dâhil edilmektedir. Bu sistemin temel kaynağı 2001 tarih ve 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu dur. Kamu sektöründe çalışmak ile özel sektörde çalışmak arasındaki farkları sosyal güvenlik sistemi bakımından karşılaştırınız? Forumda paylaşabilir ve paylaşılan örneklere yorum yazabilirsiniz. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Özet İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku İnsanlar genellikle çalışarak hayatlarını kazanırlar ve bu çalışanların önemli bir bölümü başkalarının işlerinde ona bağımlı olarak ücret karşılığında bir iş görmek suretiyle geçimini temin eder. İş hukuku bir iş sözleşmesi ile işverene bağımlı olarak çalışanların hukuki ilişkilerini konu edinir. İş hukuku, modern anlamıyla sanayi devrimi sonrası ortaya çıkan işçi sınıfının haklarının korunması düşüncesinden doğduğu için yeni ve genç bir hukuk dalıdır. İş hukuku hem kamu hukukuna hem de özel hukuka ait özellikler taşır. Bu yönüyle iş hukukunun karma nitelikte bir hukuk dalı olduğu söylenebilir. İş hukukunda işçinin korunması ve yoruma ihtiyaç duyulan hususlarda hukuk kuralının işçinin yararına olacak şekilde yorumlanması ilkeleri geçerlidir. İş hukuku kendi içinde bireysel iş hukuku ve toplu iş hukuku olmak üzere iki kısma ayrılır. Bireysel iş hukukunda işçi ile işveren arasında kurulan iş sözleşmesinden ve kanundan kaynaklanan hukuki ilişkiler konu edinilir. Toplu iş hukukunda ise işçi sendikaları ile işverenler veya işveren sendikaları arasında toplu iş sözleşmesi, toplu iş uyuşmazlıkları ve bunların çözüm yolları incelenir. Hastalık, yaşlılık, ölüm, meslek hastalığı, işsizlik gibi sosyal risk ve tehlikelere karşı insanları güvence altına almak amacıyla sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetlerden oluşan sistemi ele alan sosyal güvenlik hukuku ise bir kamu hukuku dalı olma özelliğini gösterir. Sosyal güvenlik hukuku da yeni ve genç bir hukuk dalıdır. Bugün ülkemizde bireysel iş hukuku alanında temel kanun olarak 4857 sayılı İş Kanunu, toplu iş hukuku alanında Sendikalar Kanunu ile Toplu İş sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu bulunmaktadır. Sosyal güvenlik hukukunun temel kanunu ise 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'dur. Ülkemizde daha önceden bulunan sosyal güvenlik kurumları da Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatısı altında birleştirilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi iş hukukunun konusu ile ilgili olarak doğru bir ifadeyi içerir? a) İş hukuku bağımsız çalışanları konu edinir. b) İş hukukunda memurlar ve diğer kamu çalışanlarının hakları ve borçları incelenir. c) İş hukuku iş hatyatında yer alan tüm kesimlerin hukukudur. d) İş hukukunda işçi, işveren ve devlet ilişkileri ele alınır. e) Bağımlı çalışanların tamamı iş hukukunun inceleme alanına girer. 2. İş hukuku ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) İş hukuku ferdî iş hukuku ve toplu iş hukuku olarak iki kısma ayrılır. b) İş hukuku karma nitelikte bir hukuk dalıdır. c) İş hukukunda işçi lehine yorum ilkesi geçerlidir. d) İş hukukunda işçinin korunması amacı güdülür. e) İş hukuku, tarihin ilk dönemlerinden beri varlığını sürdüren eski ve köklü bir hukuk dalıdır. 3. Sosyal güvenlik hukuku ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Sosyal güvenlik hukuku bir kamu hukuku dalıdır. b) Sosyal güvenlik hukuku iş hukukundan bağımsız değildir. c) Sosyal güvenlik hakkı sadece toplumun korunmaya muhtaç belirli kesimleri için tanınmıştır. d) Sosyal güvenlik kuruluşları olarak ülkemizdeki çatı kuruluş Emekli Sandığıdır. e) Sosyal güvenlik alanında ülkemizdeki temel kanun Sosyal Sigortalar Kanunu dur. 4. Aşağıdakilerden hangisi toplu iş hukukunun inceleme konularından biri değildir? a) Sendikalar ve üst kuruluşları b) İş sözleşmesi c) Grev d) Arabuluculuk e) Lokavt 5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi denir. b) İşçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren denir. c) İşveren adına hareket eden ve işin, iş yerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere alt işveren denir. d) İşçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. e) İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime iş yeri denir. Cevab Anahtarı: 1-D, 2-E, 3-A, 4-B, 5-C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR AKTAY, N.- ARICI, Kadir- KAPLAN-SENYEN, E. Tuncay, (2009). İş Hukuku. Ankara : Seçkin Yay. AKYİĞİT, E. (2007).İş Hukuku. Ankara : Seçkin Yay. ÇELİK, N., (2010). İş Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Yay. DEMİRCİOĞLU, A. Murat- CENTEL, Tankut, (2010). İş Hukuku. İstanbul: Beta Yay. EYRENCİ, Öner - TAŞKENT, Savaş - ULUCAN, Devrim, (2004). Bireysel İş Hukuku. İstanbul: Legal Yay. GÜNAY, Cevdet İlhan, (2008). İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku. Ankara: Yetkin Yay. GÜZEL, Ali- OKUR, Ali Rıza- CANİKLİOĞLU, Nurşen, Sosyal Güvenlik Hukuku, Beta Yay., İstanbul 2010 KORKUSUZ, M. Refik - UĞUR, Suat, (2010). Sosyal Güvenlik Hukukuna Giriş. Bursa: Ekin Yay. MOLLAMAHMUTOĞLU, Hamdi, (2005). İş Hukuku. Ankara: Turhan Yay. SÜMER, Halûk Hâdi, (2008). İş Hukuku. Konya: Mimoza Yay. SÜZEK, Sarper, (2006). İş Hukuku. İstanbul: Beta Yay. ŞAKAR, Müjdat, (2010). İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku. İstanbul: Beta Yay. TUNCAY, A. Can, (2010). Toplu İş Hukuku. İstanbul: Beta Yay. TUNCAY, A. Can - EKMEKÇİ, Ömer, (2009). Sosyal Güvenlik Hukukunun Esasları. İstanbul: Legal Yay. TUNÇOMAĞ, Kenan- CENTEL, Tankut, (2008). İş Hukukunun Esasları. İstanbul: Beta Yay. UŞAN, M. Fatih, (2009). Türk Sosyal Güvenlik Hukukunun Temel Esasları. Ankara: Seçkin Yay. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11