HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MESLEKİ EĞİTİM MERKEZLERİ İŞLETME BİLGİSİ VE TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ III / V VI. DÖNEM YAZAR Gülçin ÖZKAN DEVLET KİTAPLARI YEDİNCİ BASKI.., 2013
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI... : 4351 DERS KİTAPLARI DİZİSİ... : 1208 13.?.Y.0002.3536 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz. Editör Dil Uzmanı Görsel Tasarım Uzmanı Program Geliştirme Uzmanı Rehberlik Gelişim Uzmanı Ölçme Değerlendirme Uzmanı : İsa MAKAROĞLU : Sergül ERKENE MADENCİOĞLU : Sefa BOYNUZOĞLU : Saip ÇAKIR : Hatice Hilal ARSLANOĞLU : Hülya Ferah GENÇ ISBN 978-975-11-2885-0 Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu nun 25.12.2006 gün ve 406 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün 03.04.2013 gün ve 439650 sayılı yazısı ile yedinci defa 22.500 adet basılmıştır.
İÇİNDEKİLER III / V. DÖNEM ÜNİTE 1 HUKUK HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1 1. Hukuk Kavramı...2 2. Toplumsal Kurallar...2 Görgü, Ahlak, Din ve Hukuk Kuralları...2 3. Anayasal Hak ve Ödevler...5 Çalışma Hakkı ve Ödevi...5 ÜNİTE 2 İŞ HUKUKU 8 1. İş Hukuku ve İş Kanunu...9 İşçi, İşveren ve İş yeri...10 2. İş Kanunu nun Kapsamı ve Uygulama Alanı...11 3. İş Kanunu na Göre Hizmet Akdi ve Ücret...11 4. Mesleki Eğitim Kanunu...12 Çırak, Kalfa ve Usta...13 ÜNİTE 3 STANDARTLAR VE PATENTLER 18 1. Standardın Tanımı, Kapsamı ve Yararları...19 2. Uluslararası Standardizasyon Kuruluşları...20 3. Patent Tanımı ve Telif Hakları...20 ÜNİTE 4 VERGİ 23 1. Verginin Önemi...24 2. Vergi Çeşitleri...24 a. Gelir Vergisi...25 b. Kurumlar Vergisi...25 c. Katma Değer Vergisi...26 3. İşletme (Şirket) ve Çalışanların Vergi Yükümlülükleri...27 ÜNİTE 5 BANKA İŞLEMLERİ 29 1. Bankacılıkta Kullanılan Belgeler...31 2. Banka Mevduat İşleri...32 a. Ticari Mevduat...32 b. Tasarruf Mevduatı...33 c. Resmî Mevduat...33 ÜNİTE 6 ULUSLARARASI KURULUŞLAR VE ANLAŞMALAR 35 1. Avrupa Birliği (AB)... 36 2. Gümrük Birliği Anlaşması...38 3. Dünya Çalışma Örgütü (ILO)... 38 VII
ÜNİTE 7 ŞİRKET VE İŞLETME HAKKINDA GENEL BİLGİLER 41 1. Tek Kişilik İşletme...42 2. Şirket, Unsurları ve Ticaret Şirketlerinin Sınıflandırılması...42 a. Şahıs Şirketleri...44 1) Kolektif Şirketler...44 2) Adi Komandit Şirketler...44 b. Sermaye Şirketleri...44 1) Anonim Şirketler...44 2) Limitet Şirketler...44 3) Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirketler...44 ÜNİTE 8 GİRİŞİMCİLİK 46 1. Girişimcilik Hakkında Genel Bilgiler...47 2. Başarılı Girişimcinin Özellikleri...49 a. Davranışlar Yönünden....49 b. Kişilik Özellikleri Yönünden...49 c. Girişimcinin Yetişmesi...49 ÜNİTE 9 İŞ PLANLAMASI 52 1. İş Planı Nedir?... 53 2. İş Planı Çeşitleri...54 3. İş Planının Hazırlanması...54 4. Taslak (Örnek) İş Planı...55 ÜNİTE 10 İŞLETMELERLE İLGİLİ EKONOMİ KAVRAMLARI 58 1. Ücret...59 2. Maliyet...60 3. Fatura ve Sipariş Mektubu....60 4. Çek, Senet ve Defterler...62 ÜNİTE 11 TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ EĞİTİMİNİN KAPSAMI 65 1. Kalite ve Toplam Kalite Yönetimi Tanımı...66 2. Takım Çalışması Yeterliliğini Artırmak...68 3. Müşteri Bilinci/Kavramı...69 4. Süreç(Proses) Yönetimi...71 ÜNİTE 12 TOPLAM KALİTE, LİDERLİK VE YÖNETİCİLİK 74 1. Liderlik...75 2. Yöneticilik Kavramı...76 3. Çalışanların Mutluluğu...77 VIII
ÜNİTE 13 TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ GÖREVİ 80 1. Üst Kademe Yöneticileri Yönetim Kurulu...81 2. Orta Kademe Yöneticileri...81 Bölüm Başkanı, Müdür, Teknisyen, Posta Başı, Usta Başı vb....81 3. İlk Düzey Yöneticileri...81 Ustalar, İşçiler vb....81 ÜNİTE 14 TOPLAM KALİTE YÖNETİMİNİN UNSURLARI 84 1. Tüketici (Müşteri) Beklentisi ve Beklentilerinin Karşılanması...85 2. Çalışanların Katılımı...86 3. İşlerin Geliştirilmesi ve İyileştirilmesi...87 ÜNİTE 15 ISO 9000 (KALİTE/SİSTEM) STANDARTLARI 89 1. TS-ISO 9000 Standartlar Serisi ve Amacı...90 a. ISO 9001 (Tasarım/Geliştirme)... 90 b. ISO 9002 (Üretim ve Tesiste Kalite Güvencesi Modeli)... 90 c. ISO 9003 (Son Muayene ve Deneylerde Kalite Güvencesi Modeli)... 90 ç. ISO 9004 (Kalite Sistemi Elemanları)... 90 VI. DÖNEM ÜNİTE 1 HUKUKUN KAYNAKLARI 92 1.Bağlayıcı ve Yazılı Kaynaklar...93 a. Kanunlar ve Kanun Hükmünde Kararname (KHK)...93 b. Tüzük ve Yönetmelikler...96 2. Bağlayıcı Olmayan Yazılı Kaynaklar...96 Mahkeme Kararları (İçtihat) ve Bilimsel Görüşler...96 3.Yazılı Olmayan Kurallar...96 Örf ve Âdet Kuralları...96 ÜNİTE 2 SOSYAL GÜVENLİK 98 1. Sosyal Güvenlik Kavramı...99 2. Sosyal Güvenlik Kurumları...99 a. Sosyal Sigortalar Kurumu...99 b. Emekli Sandığı...102 c. BAĞ-KUR...102 ÜNİTE 3 STANDART VE PATENT KURULUŞLARI 105 1. Türk Standartları Enstitüsü (TSE) nün Çalışmaları...106 2. Türk Patent Enstitüsü (TPE) nün Çalışmaları...107 IX
ÜNİTE 4 VERGİ BEYANNAMELERİ 110 1. Beyanname Hakkında Genel Bilgiler...111 2. Beyanname Çeşitleri...111 a. Yıllık Gelir Vergisi Beyannamesi...111 b. Katma Değer Vergisi Beyannamesi...111 c. Muhtasar Beyanname...111 ç. Geçici Vergi Beyannamesi...112 ÜNİTE 5 BANKA İŞLEMLERİ 120 1. Tahvil ve Hisse Senedi...121 2. İş Hayatına Para Çıkarmak (Plasman)...121 a. Açık Krediler...122 b. Teminatlı Krediler...122 c. Borçlu Cari Hesaplar...123 ÜNİTE 6 MALİ PİYASA VE KURUMLARI 125 1. Sermaye Piyasası Kurulu...126 2. Döviz Piyasası...126 3. Menkul Kıymetler Borsası...128 ÜNİTE 7 İŞLETMELERİN KURULUŞU 130 1. İşletme Kuruluşunu Etkileyen Faktörler...131 a. Yer Seçimi...131 b. Planlama Aşamaları...132 c. Kurma Kararına Etki Eden Faktörler...133 ç. Talep, Üretim Miktarı Tahminleri ve Raporlar...133 ÜNİTE 8 İŞLETME YÖNETİMİ ANA FONKSİYONLARI 135 1. Planlama...136 2. Organizasyon...136 3. Sevk ve İdare...138 4. Koordinasyon ve Denetim...139 ÜNİTE 9 İŞLETMELERDE MALİYET 141 1. Maliyete Etki Eden Faktörler...142 2. Gider Çeşitleri ve İlişkileri...143 3. Satış Fiyatı...143 ÜNİTE 10 İŞLETME FONKSİYONLARI 146 1. Pazarlama Kavramı ve Araştırması...147 2. İşletmelerde Üretim ve Verimlilik...149 X
ÜNİTE 11 TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ EĞİTİMİNİN KAPSAMI 153 1. Toplam Kalite Yönetimi ve Avrupa Kalite Yönetimi (EFQM) Kriterlerinin Tanıtımı...154 2. Kalite Ölçüm Yöntemleri...155 3. İstatistik Yöntemleri...156 ÜNİTE 12 STRATEJİK PLANLAMA VE KARŞILAŞTIRMA 159 1. Stratejik Planlama Yapma İhtiyacı ve Sebepleri...160 2. Karşılaştırma Kriterleri...161 a. Rakip Firmalar/İşletmeler...162 b. İşletmenin Kendi Şubeleri Arasında...162 c. Tedarikçiler/Sağlayıcılar Arasında...162 ÜNİTE 13 MOTİVASYON VE ZAMAN YÖNETİMİ 164 1. Motivasyon Kavramı ve Birlikte Çalıştığınız Ekibi Motive Etmenin Yolları...165 2. Motivasyonu Artırma ve Motivasyonu Kırma Yöntemleri...166 3. Zaman Kavramı, Kurumdan ve Kişiden Kaynaklanan Zaman Kaybına Sebep Olan Etmenler...168 4. Zaman Yaklaşımları...169 ÜNİTE 14 TOPLAM KALİTE YÖNETİMİNİN UNSURLARI 171 1. Hedeflerle ve Verilerle Yönetim...172 a. Ölçme ve Değerlendirme...172 b. Eğitim...173 2. Ürünü Oluşturan İşlerin Tamamı...174 ÜNİTE 15 ISO 9000 (KALİTE/SİSTEM) STANDARTLARI VE ULUSLARARASI KALİTE SİSTEM VE BELGELERİ 176 1. TS-ISO 9000 Standartlar Serisinin Önemi...177 2. Uluslararası Kabul Gören Kalite Sistem ve Belgeleri...177 a....177 b. JIT...177 c. HACCP...178 CEVAP ANAHTARI...180 SÖZLÜK...182 KAYNAKÇA...195 XI
III / V. DÖNEM ÜNİTE 1 HUKUK HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1. Hukuk Kavramı 2. Toplumsal Kurallar Görgü, Ahlak, Din ve Hukuk Kuralları 3. Anayasal Hak ve Ödevler Çalışma Hakkı ve Ödevi ÖĞRENME ALANI: HUKUK Hazırlık Çalışmaları 1. Bir müşteri alışveriş yaptığı mağazadan izinsiz olarak bir ürünü alırsa ne yapılır? Araştırınız. Bulgularınızı sınıfa sununuz. 2. Yaşadığınız çevrede yapılan düğünlerde ne tür örf ve âdetlerin olduğunu araştırınız. Bunu arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. T.C. Anayasası ndaki Temel Hak ve Ödevler bölümünden Çalışma Hakkı ve Ödevi ile ilgili maddeyi okuyunuz. Bu maddenin size düşündürdüklerini arkadaşlarınıza anlatınız. 1
Hukuk Hakkında Genel Bilgiler 1.HUKUK KAVRAMI İnsanlar tarih boyunca toplu hâlde yaşamışlardır. Böyle yaşayan insanların her biri diğerinden farklı alışkanlık, düşünce, yetenek, bilgi ve beceriye sahiptir. İnsanlar bu kadar önemli farklılıklara sahip olsalar da bir arada yaşamak zorundadırlar. Bir arada yaşamanın bir sonucu olarak, zamanla insanların insanlarla, insanların devletle, devletlerin diğer devletlerle aralarında anlaşmazlıklar çıkması birtakım yazılı kuralların oluşmasını zorunlu hâle getirmiştir. İşte bu sebeplerden dolayı sorunların çözümü için bireylerin ve devletlerin uymak zorunda oldukları ve kullanacakları yetkileri belirten kurallar ortaya çıkmıştır. Böylece insanlar hem kendi haklarını doğru kullanmayı ve korumayı, hem de başkalarının haklarına saygı göstermeyi öğrenirler. Topluma ve kendilerine faydalı bireyler olurlar. Belirli bir toplumda kişilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenleyen, devlet gücü ile desteklenmiş, yaptırımlarla uyulması zorunlu kılınmış yazılı kuralların tamamına hukuk denir. İnsan, yeryüzündeki diğer canlılar arasında bilinçli olarak hareket edebilen tek varlıktır. Toplum hayatında insanlar hukuk kuralları karşısında istedikleri gibi davranamazlar. Davranırlarsa ceza alırlar. Bu cezalar hapis, para vb. şekillerde olabilir. Örneğin, iş yeri açmak istenildiğinde, gerekli belgelere sahip olmadan iş yeri açılamaz. 2. TOPLUMSAL KURALLAR Toplum hayatını düzenleyen kurallar denildiğinde sadece hukuk kuralları anlaşılmamalıdır. Hukuk kurallarının dışında başka toplumsal kurallar da vardır. Toplumsal kurallar şöyle sınıflandırılır: Toplumsal Kurallar Görgü Kuralları Ahlak Kuralları Din Kuralları Hukuk Kuralları Görgü, Ahlak, Din ve Hukuk Kuralları a. Görgü Kuralları İnsanların birbirleriyle olan ilişkilerinde dikkat etmeleri gereken tutum ve davranışlardır. Bu kurallar insanların yaşadıkları çevrede nazik, terbiyeli ve saygılı bireyler olmalarını sağlar. Örneğin, toplum içinde uygun olmayan davranışlardan kaçınmak, toplu taşıma araçlarında yaşlılara yer vermek vb. 2
Hukuk Hakkında Genel Bilgiler İnsanların birbirleriyle olan ilişkilerinde sağlıklı ve tutarlı olabilmeleri için görgü kurallarına ihtiyaç vardır. Görgü kuralları yazılı olmayan kurallardır. Bu kurallara uymama hukuken suç sayılmaz. Ancak toplum görgü kurallarına uymayanları kaba, saygısız, cahil, görgüsüz vb. şekilde adlandırır ve kınar. Gelenek ve görenekler (örf ve âdetler), her toplumun eskiden kalmış olmaları nedeniyle saygı duyulan nesilden nesile aktarılan kültürel değerleridir. Görgü kurallarının oluşmasında gelenek ve göreneklerin çok önemli etkisi olmuştur. Bu kuralların bir kısmı toplumun tamamı tarafından kabul görür. Örneğin, küçüklerin, büyüklerin ellerini öpmesi gibi. Yine geleneklerin bir kısmı da bölgeden bölgeye farklılık gösterebilir. Örneğin, düğün törenleri, cenaze merasimleri gibi. Örf ve âdetlerle ilgili olarak Atatürk, Her ulusun kendine özgü örf ve âdetleri, kendine göre ulusal özellikleri vardır. Hiçbir ulus, aynen diğer bir ulusun taklitçisi olmamalıdır. Çünkü böyle bir ulus ne taklit ettiği ulusun aynı olabilir ne de kendi ulusunun içinde kalabilir. demiştir. Resim 1.1: Geleneklerimizden bir görünüm b. Ahlak Kuralları Ahlak, toplum içinde oluşmuş değer yargılarına göre hangi davranışın iyi, hangisinin kötü olduğunu belirleyen kurallardır. Ahlak kuralları toplumdan topluma ve aileden aileye değişir. Ahlak kurallarına uymamanın yaptırım gücü maddi bir ceza olabileceği gibi manevi bir ceza da olabilir. Örneğin, yalan söylemek, kumar oynamak, küfürlü konuşmak gibi. Hukuk kurallarının kaynağını genelde ahlak kuralları oluşturur. Hırsızlık ve dolandırıcılık yapmak ahlak kurallarına aykırı olduğu gibi hukuk kurallarına göre de suç sayılır. 3
Hukuk Hakkında Genel Bilgiler Toplumla olan ilişkilerinde ahlak kurallarına uymayı bir görev bilen ve bunu davranışa dönüştüren insan medeni insandır. İnsanın güzel ahlak sahibi olması, aileden ve toplumdan aldığı eğitimle kendi iradesine bağlıdır. Ahlak kurallarının temelinde Kendine yapılmasını istemediğini, sen de başkasına yapma. ilkesi vardır. Kişiler zamanla yaşadıkları toplumun ahlak kurallarını benimserler. Toplumun ahlak kurallarını benimsemek istemeyenler, insan ilişkilerinde zor durumda kalabilecekleri gibi toplum tarafından da dışlanabilirler. c. Din Kuralları İnsanın inandığı değerleri ve nasıl davranacağını belirleyen kurallar bütünüdür. Dünya üzerinde çok çeşitli dinler vardır. Semavi dinlerde (Müslümanlık, Hıristiyanlık, Yahudilik) Allah tarafından gönderilen kutsal kitaplarda kurallar belirlidir. Din kuralları bir yandan birey ile yaratıcı, diğer yandan da bireyler arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallardır. Örneğin, oruç tutmak, fakirlere yardım etmek, birbirlerine karşı kötü hisler beslememek, yalan yere şahitlik etmemek... Din kurallarının yaptırımı manevidir. İnsanlar bu kurallara uyduklarında sevap, uymadıklarında günah işlediklerine inanırlar. Bütün dinlerin ortak özelliği, insanların evrensel sevgiye kavuşmalarını, birbirlerini sevmelerini, yaratıcıya dua ederek kötülüklerden arınmalarını, iyi insan olmalarını emretmeleridir. ç. Hukuk Kuralları Hukuk kuralları yasama organı olan Türkiye Büyük Millet Meclisince (TBMM) belirlenir. Yürütme (Bakanlar Kurulu) organınca uygulamaya konulur. Yargı (bağımsız mahkemeler) organınca da amaçları doğrultusunda uygulanıp uygulanmadığına karar verilir. Hukuk kurallarının ortak özellikleri şunlardır: Her hukuk kuralı bir değer yargısına dayanır. Hukuk kuralları soyuttur. Hukuk kuralları yaptırıma dayalıdır. Hukuk kuralları izin, yasaklama, yetki verme şeklindedir. Hukuk kurallarının uygulanması devletin yaptırım gücüne dayanır. Yaptırımlar ceza verme (hapis ve para), zorla yaptırma, tazminat ödetme, geçerli saymama, iptalini isteme gibi şekillerde olabilir. Hukuk kuralları içinde toplumun huzur ve düzenini bozan davranışlara suç denir. Bireyleri toplumsal kurallara uygun şekilde davranmaya ve yaşamaya zorlayan güce ceza (yaptırım, müeyyide) denir. Suçu kesinleşmemiş, suçişlediği şüphesi bulunan kişiye sanık denir. Hukukun kişilere tanıdığı üstünlük ve önceliğe hak denir. 4
Hukuk Hakkında Genel Bilgiler Resim 1.2: Kurallara uyulmaması sonucunda ortaya çıkan kargaşa 3. ANAYASAL HAK VE ÖDEVLER Anayasal hak ve ödevler iki şekilde sınıflandırılır: a. Temel hak ve ödevler: Hâlen yürürlükte olan 1982 Anayasası na göre Herkes kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez, temel hak ve hürriyetlere sahiptir. (Madde 12) Bu haklar üç grupta düzenlenmiştir. 1. Kişisel haklar: Kişinin dokunulmazlığı, mülkiyet hakkı, haberleşme hakkı gibi. 2. Sosyal ve ekonomik haklar: Ailenin korunması hakkı, eğitim öğretim hakkı, çalışma ve sözleşme hürriyeti gibi. 3. Siyasal haklar: Vatandaşlık hakkı, seçme ve seçilme hakkı gibi. b. Anayasal ödevler: Kural olarak herkes hürdür. Ancak kişinin kendi hürriyetinin sınırı başkalarının haklarının sınırıdır. Bireyler başkalarının temel hak ve hürriyetlerine müdahale etmemek ve insan haklarına saygılı olmak zorundadırlar. Ayrıca kişilerin yapmaları gereken ödevleri de vardır. Vatan hizmeti ve vergi verme ödevi gibi. Çalışma Hakkı ve Ödevi Anayasa nın 49. maddesinde Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır. denmektedir. Buna göre çalışma hakkının anlamı, devletin iyi işleyen bir iş aracılığı örgütü eli ile her iş arayanın iş bulmasını kolaylaştırması, istemeden işsiz kalanlara yardım olanağını sağlaması ve iş alanları oluşturmasıdır. 5
Hukuk Hakkında Genel Bilgiler 4447 sayılı Yasa ile Türkiye de işsizlik sigortası kurulmuş, işsizlik ödeneklerinin 2002 Mart ayından itibaren ödenmesine başlanmıştır. Resim 1.3: Çalışkanlığın simgesi karıncalar Biraz da Gülelim Ev hayvanlarının satıldığı bir dükkâna gelen kişi çok değişik, hatta çok ilginç bir hayvan istediğini söyledi. Öyle kedi, köpek, papağan gibi herkesin evde beslediği hayvanlardan çok başka bir hayvan istiyorum. dedi. Bana kimsenin evinde bulunmayan bir hayvan verin. Dükkân sahibi çok özel bir kutu içinde bir kırkayak getirdi. Bunu satmayı önerdi. Böyle durduğuna bakmayın. Sizinle çok iyi arkadaşlık eder, sizi dikkatle dinler ve çok akıllı karşılıklar verir. dedi. Müşteri satıcının istediği yüksek fiyatı ödedikten sonra kırkayağı evine getirdi ve ona hemen o akşam arkadaşlığını kanıtlamak istedi. Evimizin karşısındaki köşede güzel bir pastane var. Hadi bu akşam seni oraya götüreyim. dedi. Kırkayağın bulunduğu kutuya kulak verdi. Fakat oradan bir karşılık gelmedi. Önerisini yeniden yaptı. Yine cevap gelmeyince bu kez ağzını kutuya yaklaştırdı ve sesinin tüm gücüyle bağırdı. Evimizin karşısındaki köşede güzel bir pastane var. Hadi bu akşam seni oraya götüreyim. Kırkayağın kutusundan da yüksek bir ses geldi. Sağır değilim, duydum seni. dedi. Biraz daha sabret ayakkabılarımı giyiyorum. 6
Hukuk Hakkında Genel Bilgiler DEĞERLENDİRME SORULARI Aşağıdaki cümlede boş bırakılan yeri uygun şekilde doldurunuz. 1. Belirli bir toplumda kişilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenleyen, devlet gücü ile desteklenmiş, yaptırımlarla uyulması zorunlu kılınmış yazılı kuralların tamamına. denir. 2. Aşağıdaki kurallardan hangisi görgü kurallarına örnek değildir? A) Özür dilemesini bilmek B) Otobüste yaşlılara yer vermek C) Büyüklerine saygılı olmak D) Fakirlere yardım etmek 3. Düğünlerde gelin ve damada takı takılması hangi toplumsal kurala örnektir? A) Görgü kurallarına B) Ahlak kurallarına C) Din kurallarına D) Hukuk kurallarına 4. Kişilerin çalışma ve sözleşme hürriyeti aşağıdaki anayasal haklar grubundan hangisine girer? A) Kişisel haklar B) Sosyal ve ekonomik haklar C) Siyasal haklar D) Kişilerin dokunulmazlık hakları 5. Aşağıdakilerden hangisi suçu kesinleşmemiş, suç işlediği şüphesi bulunan kişiye denir? A) Mahkûm B) Suçlu C) Hâkim D) Sanık 6. Aşağıdakilerden hangisi hukuk kurallarının özelliklerinden değildir? A) Mahkemelerce konulmaları B) Bir değer yargısına dayanmaları C) Soyut bir özellik taşımaları D) Yaptırıma dayalı olmaları 7
ÜNİTE 2 İŞ HUKUKU 1. İş Hukuku ve İş Kanunu İşçi, İşveren ve İş yeri 2. İş Kanunu nun Kapsamı ve Uygulama Alanı 3. İş Kanunu na Göre Hizmet Akdi ve Ücret 4. Mesleki Eğitim Kanunu Çırak, Kalfa ve Usta ÖĞRENME ALANI: HUKUK Hazırlık Çalışmaları 1. Çalıştığınız iş yerinin çalışma esaslarını hangi kanun belirler? Araştırınız. Bulgularınızı bilişim teknolojilerini kullanarak sununuz. 2. Okul ve iş yeri ile yaptığınız sözleşmeyi inceleyiniz. Sözleşmede dikkatinizi çeken maddeleri arkadaşlarınızla tartışınız. 3. Ahilik konusunda sınıfa gazete, dergi, kitap vb. getirerek ilginç olanlarını sınıfta okuyunuz. 8
İş Hukuku 1. İŞ HUKUKU VE İŞ KANUNU Bir başkası adına ve ona bağlı olarak çalışanlar ile çalıştıranlar arasındaki iş ilişkilerini düzenleyen bir hukuk dalıdır. İş hukuku bireysel ve toplu iş ilişkilerini kapsar. İş Hukukunda Temel İlkeler Sözleşme özgürlüğü: İşçilerin, çalışacakları iş yerini seçmekte, işin çeşidini, konusunu, çalışma ve dinlenme saatlerini, ücret miktarı ve ödenme zamanını belirlemekte özgür olmalarıdır. Aynı şekilde işverenlerin de çalıştıracakları işçiyi seçmekte, işçi sayısını, ücret miktarını belirlemekte serbest olmalarıdır. Zayıfın korunması: Ekonomik bakımdan zayıf durumda olan işçilerin, işverenler karşısında korunmasının toplumda barış ve adaletin sağlanması açısından ne kadar önemli olduğu anlaşılmıştır. Bu sebeple devlet, çalışma hayatına müdahale etmeye başlamıştır. Devletin çalışma hayatına müdahalesinin başlıca yolları: Ücret, çalışma koşulları, tazminat gibi konularda emredici kurallar koyması, Kadın ve çocukların ağır işlerde çalıştırılmalarını önleyici tedbirler alması, İşçi sağlığı ve iş güvencesi konularında tedbirler almasıdır. Çalışma hayatında örgütlenme: Anayasa mızda işçilere, kamu çalışanlarına ve işverenlere sendika kurma hakkı tanınmıştır. Sendikalar, işçilerin veya işverenlerin çalışma ilişkilerinde ekonomik, sosyal hak ve menfaatlerini korumak amacıyla kurdukları örgütlerdir. İşçilerin, topluca çalışmamak suretiyle iş yerinde faaliyeti durdurmak veya işin niteliğine göre önemli ölçüde aksatmak amacıyla aralarında anlaşarak ya da bir kuruluşun aynı amaçla topluca çalışmamaları için verdiği karara uyarak işi bırakmalarına grev denir. İş yerinde faaliyetin tamamen durmasına sebep olacak tarzda, işveren veya işveren vekili tarafından kendi teşebbüsü ile veya bir işveren kuruluşunun verdiği karara uyarak işçilerin topluca işten uzaklaştırılmasına lokavt denir. 9
İş Hukuku Hey arkadaş boş ver, dinlen biraz! Şimdi çalışma zamanı. Resim 2.1: İşçilerin iş yeri kurallarına uyması gerektiğini gösteren bir resim İş Hukukunun Temel Kavramları İşçi, İşveren ve İş yeri İşçi: Bir hizmet sözleşmesine dayanarak ücret karşılığı çalışan gerçek kişiye denir. İşçinin sorumlulukları Yüklendiği işi bizzat kendisi yapma, Yüklendiği işi dikkat ve özenle yapma, İş yerine ve işverene sadakatle bağlı olma, İş yeri kurallarına uymadır. İşveren: Bir hizmet sözleşmesine dayanarak, kendisine ait iş yerinde ücret karşılığı adam çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye denir. İşverenin yükümlülükleri Ücret ödeme, İşçilere eşit davranma, İşçi sağlığını korumak ve iş güvenliğini sağlamak üzere gerekli tedbirleri alma, İş, alet, taşıt vb. verme, İşverenin diğer yükümlülükleri de, çalışma belgesi (bonservis), kimlik karnesi, hafta tatili, yıllık ücretli izin, ara dinlendirme vb. dir. Resim 2.2: İşveren Ayrıca, iş yerinde işveren adına hareket eden, işin ve iş yerinin yönetiminde görev alan, iş yerini temsil eden kişiye işveren vekili denir. İş yeri: İşin yapıldığı yere denir. İşin özelliği gereği iş yerine bağlı bulunan yerlerle, dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim alanları, avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da iş yerinden sayılır. 10
İş Hukuku 2. İŞ KANUNU NUN KAPSAMI VE UYGULAMA ALANI İş Kanunu nun amacı, işverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma şartları ve çalışma ortamına ilişkin hak ve sorumluluklarını düzenlemektir. İstisnalar dışında kalan (sporcular, dadılar, aşçılar, çıraklar vb.) bütün iş yerlerine, bu iş yerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine ve işçilerine faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. 3. İŞ KANUNU NA GÖRE HİZMET AKDİ VE ÜCRET Hizmet akdi: Bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşmedir. Bu tanıma göre işçi bedensel veya fikirsel faaliyetini işverenin emrine tahsis eder. Süresi bir yıl ve daha fazla olan hizmet sözleşmelerinin yazılı şekilde yapılması zorunludur. Sözleşme yapılmadığı durumlarda işveren işçiye en geç iki ay içinde ücret (günlük ya da haftalık), çalışma süresi, ücret ödeme dönemi, sözleşmenin süresi gibi konularda yazılı bir belge vermek zorundadır. Nitelikleri bakımından en çok 30 iş günü süren işlere süreksiz iş, 30 günden fazla süren işlere ise sürekli iş denir. İş Kanunu, iş yerinde sakat ve eski hükümlü istihdam etme (çalıştırma) açısından da bir düzenleme getirmiştir. 50 veya daha fazla işçi çalıştıran işverenler çalıştırdıkları işçi sayısının %3 ü oranında sakat, %3 ü oranında eski hükümlü ve %2 oranında terör mağduru çalıştırmak zorundadırlar. Buna uyulmadığı zaman para cezası vardır. Hizmet sözleşmesinin sona erme hâlleri: 1. Tarafların karşılıklı anlaşması 2. Taraflardan birinin ölmesi 3. İşverenin iflası 4. İşten düşünülen sonucun alınamaması 5. Belirlenen sürenin bitimi 6. Fesih yoluyla tarafların bozması 7. Akdin yerine getirilmesinin imkânsız hâle gelmesi 8. Sözleşmeyi sona erdiren haklı sebeplerin doğması Ücret: Bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya 3. kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır. Kural olarak, işçiye ödenecek ücret hizmet sözleşmelerinde işçi ile işveren arasında serbestçe kararlaştırılır. İşçiye ödenecek ücret asgari ücretin altında olamaz. Asgari ücret: İş sözleşmesi ile çalışan her türlü işçinin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Asgari Ücret Tespit Komisyonunca en geç iki yılda bir belirlenen ücrettir. 11
İş Hukuku Tablo 2.1: Asgari ücret tablosu Bu İş Yerinde Asgari Ücret Uygulanmaktadır. (2006 Yılı İçin) Brüt (TL) Net (TL) 16 yaşından küçükler için 450,00 322,43 16 yaşından büyükler için 531,00 380,46 Yıllık ücretli izin hakkı ve izin süreleri: İş yerinde işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verilir. İşçilere verilecek yıllık ücretli izin ve hizmet süreleri aşağıdaki gibidir: a) Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dâhil) çalışmış olanlara 14 günden b) Beş yıldan fazla on beş yıldan az çalışmış olanlara 20 günden c) On beş yıl ve daha fazla çalışmış olanlara 26 günden az olamaz. 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar bedensel, zihinsel, ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin eğitim öğretimlerine engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. Çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Kıdem tazminatı: İşçinin çeşitli sebeplerle iş yerinden ayrılırken işveren tarafından İş Kanunu gereğince işçiye vermiş olduğu bir tazminat şeklidir. Kendi isteğiyle işten ayrılan işçi kıdem tazminatına hak kazanamaz. Kıdem tazminatının söz konusu olabilmesi için tam bir yılın dolması gereklidir. Her geçen tam yıl için işverence işçiye 30 günlük ücreti tutarında kıdem tazminatı ödenir. İş Kanunu na göre kıdem tazminatı ödenmesini gerektiren sebepler: a) İşçinin emekliye ayrılması, b) İşçinin ölümü, c) Erkek işçinin askere gitmesi, ç) Kadın işçinin evlenmesinin ardından bir yıl içinde işten ayrılmasıdır. 4. MESLEKİ EĞİTİM KANUNU 19 Haziran 1986 tarihinde yürürlüğe giren 3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu, Mesleki Eğitim Kurulunun belirleyeceği mesleklerde, kamu ve özel sektöre ait kurum, kuruluş, iş yerleri ile mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarındaki eğitim öğretimi kapsar. 12
İş Hukuku Çırak, Kalfa ve Usta Resim 2.3: Bir mesleki eğitim merkezi Çırak: Çıraklık sözleşmesi esaslarına göre bir meslek alanında mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını iş içinde geliştiren kişiye denir. Çırak olmak için 14 yaşını doldurmuş olmak, 19 yaşından gün almamış olmak gerekir. Ancak 19 yaşından gün almış olanlardan daha önce çıraklık eğitiminden geçmemiş olanlar, yaşlarına ve eğitim seviyelerine uygun olarak düzenlenecek mesleki eğitim programlarına göre çıraklık eğitimine alınabilir. İş yeri sahibi, çırağı ve çırak adayını çalıştırmaya başlamadan önce bunların velisi veya bunlar reşit ise kendisi ile yazılı çıraklık sözleşmesi yapmak zorundadır. Çırak adayı, çırak öğrenci statüsünde olup öğrencilik haklarından yararlanır. Meslekler itibariyle çıraklık eğitimine girişte aranan eğitim düzeyi ve çıraklık süresi, ilgili kurum ve kuruluşların görüşleri de alınarak Bakanlıkça en az iki, en çok dört yıl olarak belirlenir. Ortaöğretim ve daha üst düzeyde genel eğitimden sonra çıraklık eğitimine başlayanlar için eğitim süresi, mesleklerindeki çıraklık eğitimi süresinin yarısına kadar kısaltılabilir. Kalfa: Bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını kazanmış, bu meslekle ilgili iş ve işlemleri ustanın gözetimi altında kabul edilebilir standartlarda yapabilen kişiye denir. Usta: Bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri, iş alışkanlıklarını kazanmış ve bunları mal, hizmet üretiminde iş hayatında kabul edilebilecek standartlarda uygulayabilen; üretimi planlayabilen; üretim sırasında karşılaşılabilecek problemleri çözümleyebilen; düşüncelerini yazılı, sözlü ve resim ile açıklayabilen; üretimle ilgili pratik hesaplamaları yapabilen kişiye denir. 13
İş Hukuku Usta öğretici: Ustalık yeterliğini kazanmış çırak adayı, çırak, kalfa ile mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumları öğrencilerinin iş yerindeki eğitiminden sorumlu, mesleki eğitim tekniklerini bilen ve uygulayan kişiye denir. Çırak adayı ve çırak çalıştırabilmek için iş yerinde usta öğretici bulunması şarttır. Ücret ve sosyal güvenlik: İşletmelerde meslek eğitimi gören öğrenci, çırak adayı ve çırağa yaşına uygun asgari ücretin %30 undan aşağı ücret ödenemez. SSK gereğince iş kazaları ve meslek hastalıkları ile hastalık sigorta primleri devlet tarafından yatırılır. Çırak adayı, çırak ve öğrencinin eğitimi sırasında iş yerinin kusuru hâlinde meydana gelecek iş kazaları ve meslek hastalıklarından işveren sorumludur. İş yeri açma: Ustalık belgesine sahip olanlar veya bunları iş yerlerinde bulunduranlar bağımsız iş yeri açabilirler. Mesleki Eğitim Merkezlerinde verilen belgelerden bazıları şunlardır: 1. İş Yeri Açma Belgesi 2. Kalfalık Belgesi 3. Ustalık Belgesi 4. Usta Öğreticilik Belgesi ÖRNEKTİR 14
İş Hukuku ÖRNEKTİR ÖRNEKTİR ÖRNEKTİR 15
İş Hukuku DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi devletin çalışma hayatına müdahale etme nedenlerinden değildir? A) İşçinin sağlıksız ortamlarda çalışmasını önlemek B) Kadın ve çocukların ağır işlerde çalışmasını önlemek C) İşverenlerin geleceklerini güvence altına almak D) İşverenlerin asgari geçim standardı altında ücret ödemesini engellemek 2. İşçilerin veya işverenlerin çalışma ilişkilerinde ekonomik, sosyal hak ve menfaatlerini korumak amacıyla kurdukları örgüt aşağıdakilerden hangisidir? A) Kooperatif B) Sendika C) Grev D) Lokavt 3. Aşağıda yer alan cümlelerdeki yargılar doğruysa sondaki ayracın içine (D), yanlışsa (Y) yazınız. Bir hizmet sözleşmesine dayanarak, kendisine ait iş yerinde ücret karşılığı adam çalıştıran tüzel kişiye işveren denir. ( ) İş Kanunu na göre servis araçları iş yerinden sayılmaz. ( ) 4. Aşağıdaki meslek dallarından hangisi İş Kanunu kapsamı dışında değildir? A) Elektrikçiler B) Sporcular C) Çıraklar D) Aşçılar 5. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz. Bir iş yerinde 2 yıl çalışmış bir işçinin yıllık ücretli izni en az gündür. Süreksiz iş, nitelikleri bakımından en çok.iş günü süren işlere denir. 6. Aşağıdakilerden hangisi kıdem tazminatını meydana getiren nedenlerden değildir? A) İşçinin istifası B) İşçinin ölümü C) Kadın işçinin evlenmesi D) Erkek işçinin askere gitmesi 16
İş Hukuku OKUMA METNİ AHİLİKTE EĞİTİM İş yeri sahibi, aynı zamanda usta (öğretmen) olduğu için daha önce çalıştığı iş kolundan mesleğini öğrendiğine dair icazet (diploma) ve iş yeri açma izni almış kimsedir. Bir gencin usta olabilmesi ve kendi iş yerini açabilmesi için değişik öğrenim kademelerinden geçmesi gerekirdi. Her şeyden önce bir gencin Ahi Birliğine üye olabilmesi için mutlaka geçimini temin edebilecek bir iş veya sanatının olması aranırdı. Boş gezenler, bir işi olmayanlar, Ahiliğe kabul edilmedikleri gibi toplumda da itibar görmezlerdi. Mesleği olmayanlara kız bile verilmezdi. Bu sebepten gençlerin belirli bir eğitim almış olmaları gerekiyordu. Çırak olmak isteyen aday öncelikle, elinde ustalık belgesi sahibi bir ustaya yardımcı olarak verilir ve kendisine iki tane yol kardeş (yiğit başı) seçilirdi. Yol kardeşlik gençlerin ömürleri boyunca sürerdi. Eğitim süresi içerisinde, gençlerin ahilik kaidelerine bağlılıkları kontrol altına alınırdı. Gençler arasında Ahilik prensiplerini ihmal edenler veya hatalı davranışlarda bulunanlar birbirlerinden sorumlu tutulurdu. Çırak adayının iş yerindeki tutum ve davranışı, becerisi göz önüne alınarak ya da aynı iş yerinde çıraklığa devam etmesine veya başka bir sanat dalında çıraklığa başlamasına karar verilirdi. Her hâlükârda bir iş yerine çırak olarak girebilmek için o iş kolunun Ahi Birliğinden izin alınması gerekmekteydi. Bir çırak veya kalfa, ustanın izni olmadan dükkânı terk edip başka bir ustanın yanına gidemez, çünkü başka usta bunu kabul etmezdi. Ustalar, sanatın özelliğine göre sınırlı sayıda çırak çalıştırmaya mecburdular. Daha fazla çırak kabulü ve çalıştırılması birlikçe yasaklanmıştı. Aynı iş kolunda ihtiyaçtan fazla eleman yetiştirmenin doğuracağı problemlerin bilincindeydiler. Meslek çeşitleriyle, her meslekte çalışacak olanların sayısı, o bölgenin ihtiyaçları göz önüne alınarak tespit edilirdi. Bu da gösteriyor ki esnaf sanatkârların bir taraftan işsiz kalmaması, diğer yandan da aşırı üretimin önlenmesi sağlanmıştır. Zaten usta ve kalfa için önemli olan çıraklarını çok iyi yetiştirmekti. Çıraklara çıraklık süresince herhangi bir ücret ödenmezdi. Gerek iş başındaki eğitimde ve gerekse zaviyedeki eğitimde aynı eğitim metodu uygulanırdı. Özellikle mesleki eğitimde çıraklığa alınan gence, bilgiler, maharetler, hünerler, en basitten zora doğru uzanan bir süreçte kazandırılmaya çalışılırdı. Ahilikteki ticaret ahlakında yapılması istenmeyen şeyler ise şunlardır: 1. Hileli ve çürük mal satmamak 2. Müşteriden fazla para almamak 3. Bir başkasının malını taklit etmemek 4. Noksan tartmayacaksın ve bozuk terazi kullanmamak 5. Sahte ve kalitesiz mal üretmemek http://www.tesob.org.tr/ahi.htm 17
ÜNİTE 3 STANDARTLAR VE PATENTLER 1. Standardın Tanımı, Kapsamı ve Yararları 2. Uluslararası Standardizasyon Kuruluşları 3. Patent Tanımı ve Telif Hakları ÖĞRENME ALANI: HUKUK Hazırlık Çalışmaları 1. Aldığınız ürünlerin üretim kriterlerinin olup olmadığını araştırınız. Sonucu kısaca defterinize yazınız. 2. Beğenerek dinlediğiniz bir sanatçının kaset ve CD lerini istediğiniz gibi çoğaltabilir misiniz? Sonucu arkadaşlarınızla tartışınız. 3. Kullandığınız ürünlerin üzerindeki işaretlerin neden konulduğunu araştırınız. Bu konuda öğrendiklerinizi sınıfa sununuz. 18
Standartlar ve Patentler 1. STANDARDIN TANIMI, KAPSAMI VE YARARLARI Mal ve hizmetlerin yüksek teknolojiye, rekabet edebilme gücüne ve kalite anlayışına dayandığı yeni ve farklı bir dünyada yaşamaktayız. Böyle bir dünyada yer alabilmenin temel koşullarından en önemlisi de ekonomiden eğitime, sanayiden hizmet sektörüne ve kamu yönetimine kadar tüm alanlarda kalite ve standardizasyona öncelik verilmesidir. Standart: Ürün ve hizmetlerin özelliklerini ve esaslarını belirten teknik metindir. Standardizasyon: Milletlerarası Standardizasyon Teşkilatı (ISO) Belirli bir faaliyetle ilgili olarak ekonomik fayda sağlamak üzere, bütün ilgili tarafların yardım ve iş birliği ile belirli kurallar koyma ve bu kuralları uygulama işlemi olarak belirtmiştir. Ülkemizde standartları uygulamaya koyma yetkisi ilgili bakanlıktadır. Örneğin, yapılar ve yapı malzemelerinde Bayındırlık ve İskân Bakanlığının yetkili olması gibi. Standartlar, Türk Standartları Enstitüsü Kurumu (TSEK) tarafından, ilgili kurum ve kuruluşların katılımıyla hazırlanmaktadır. Standardın kapsamı: Ekonomik, sosyal ve kültürel hayatın her alanında çok sayıda standart bulunmaktadır. Standardizasyon işlemi ile öncelikli olarak can ve mal güvenliği hedeflenirken aynı zamanda kalitenin alt sınırı tespit edilerek belirlenen düzeyin altında mal ve hizmet üretimine izin verilmemektedir. En ekonomik üretim standartlara uygun üretim, en ekonomik tüketim standartlara uygun tüketimdir. Yararları: TSEK ye göre standardın yararları şunlardır: Ekonomiye yararları: Kaliteyi teşvik eder, kalite seviyesi düşük üretimle meydana gelecek emek, zaman ve ham madde israfını ortadan kaldırır. Üretimde kalitenin gelişmesine yardımcı olur. Ekonomide arz ve talebin dengelenmesinde yardımcı olur. Yanlış anlamaları ve anlaşmazlıkları ortadan kaldırır. İhracatta ve ithalatta üstünlük sağlar. Yan sanayi dallarının kurulması ve gelişmesine yardımcı olur. Rekabeti geliştirir. Kötü malı piyasadan siler. Üreticiye yararları: Üretimin belirli plan ve programlara göre yapılmasına yardımcı olur. Uygun kalite ve seri imalata imkân sağlar. Kayıp ve artıkları asgariye indirir. Verimliliği ve hasılayı artırır. Depolamayı ve taşımayı kolaylaştırır, stokların azalmasını sağlar. Maliyeti düşürür. Tüketiciye yararları: Can ve mal güvenliğini sağlar. Karşılaştırma ve seçim kolaylığı sağlar. Fiyat ve kalite yönünden aldanmaları önler. Ucuzluğa yol açar. Ruh sağlığını korur. Stresi önler. Tüketicinin bilinçlenmesinde etkili rol oynar. 19
Standartlar ve Patentler 2. ULUSLARARASI STANDARDİZASYON KURULUŞLARI Önemli bazı uluslararası standart kuruluşları şunlardır: ISO : Uluslararası Standart Organizasyonu IE C : Uluslararası Elektroteknik Komisyonu CENELE C : Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi C EN : Avrupa Standardizasyon Komitesi Uluslararası kalite kuruluşları şunlardır: ASQC : Amerikan Kalite Kontrol Kurumu JUSE : Japon Bilim Adamları ve Mühendisleri Birliği EOQ : Avrupa Kalite Örgütü WOQ : Dünya Kalite Konseyi EOTC : Avrupa Test ve Belgelendirme Organizasyonu 3. PATENT TANIMI VE TELİF HAKLARI Patent: Buluş sahibinin buluş konusu ürünü belirli bir süre üretme, kullanma, satma veya ihraç etme hakkıdır. Bu hakkı gösteren belgeye de Patent Tescil Belgesi denir. Bir buluşun patent verilerek korunabilmesi için gereken kriterler şunlardır: Yenilik: Başvuru yapılmadan önce buluşun başkaları tarafından yazılı, sözlü ya da uygulanarak açıklanmamış olması gerekir. Tekniğin bilinen durumunun aşılması: Buluşun, konuda uzman bir kişinin kolayca düşünüp uygulamaya koyamayacağı nitelikte olması gerekir. Sanayiye uygulanabilirlik: Buluşun pratiğe uygulanabilir özellik taşıması gerekir. Patent koruma süreleri: İncelemesiz patentler için 7 yıl, faydalı modeller (buluş konusu ürünü üretme ve pazarlama hakkının tanınması) için 10 yıl, incelemeli sistemin tercih edildiği patentler için 20 yıl olarak belirlenmiştir. Patent konusu kapsamı dışında olanlar: Keşifler, bilimsel teoriler, matematik metotları, Zihni, ticari ve oyun faaliyetlerine ilişkin plan, usul ve kurallar, Edebiyat ve sanat eserleri, bilim eserleri, bilgisayar yazılımlarıdır. Marka: Bir işletmenin mal veya hizmetlerinin diğerlerinden ayırt edilebilmesini sağlayan ve baskı yoluyla yayınlanabilen her türlü işarettir. Kişi adları dâhil sözcükler, şekiller, harfler, sayılar, renk veya bütün bu işaretlerin birleşimi marka olabilir. 20
Standartlar ve Patentler Marka Çeşitleri Ticaret markası: Bir işletmenin üretimini ya da ticaretini yaptığı malları, başka işletmelerin mallarından ayırt etmeye yarayan işaretlere verilen isimdir. Hizmet markası: Bir işletmenin hizmetlerini diğer işletmelerin hizmetlerinden ayırt etmeye yarayan işaretlere verilen isimdir. Ortak marka: Birden fazla sayıda birey ya da işletmenin bir markaya sahip olması ve hepsinin beraberce bu markayı kullanmasıdır. Garanti markası: Marka sahibinin kontrolü altında birçok işletme tarafından o işletmelerin ortak özelliklerini, üretim usullerini, coğrafi kaynaklarını ve kalitesini garanti etmeye yarayan markalardır. Örneğin, Türk Standartları Enstitüsü markası bir garanti markasıdır. Marka için başvurular Türk Patent Enstitüsüne (TPE) yapılır. Tescilli markanın koruma süresi başvuru tarihinden itibaren 10 yıldır. Bu süre, onar yıllık dönemler hâlinde yenilenir. Telif hakları: Bir eseri yazan veya yaratan kimsenin bu eserden doğan haklarının tamamına denir. Telif hakkının varlık nedeni, kitaplardan tablolara, filmlerden plaklara ve yazılımlara kadar uzanan özgün sanat, edebiyat ve müzik eserlerinin üretimini teşvik etmektir. Telif hakkı sistemi, eserin sahibine ekonomik hakların yanı sıra, eserinde şöhretine zarar verebilecek değişiklikler yapılmasını engelleme olanağını veren manevi haklar da sağlar. Telif hakkı, sahibine eserinin bazı kullanımlarını kontrol etme olanağını verir. Eser sahibinin izin verebileceği veya yasaklayabileceği bu kullanımlar, genellikle eserin çoğaltılmasını, dağıtımını, kiralanmasını, kayda alınmasını, kamuya icrasını, radyo ve televizyonda yayınlanmasını, çevirisinin yapılmasını veya uyarlanmasını içerir. Resim 3.1: Telif hakkı olan resim, kitap ve CD lerden bir görünüm 21
Standartlar ve Patentler DEĞERLENDİRME SORULAR 1. Aşağıdakilerden hangisi standartların tüketiciye sağladığı faydalardan biri değildir? A) Can ve mal güvenliğini sağlamak B) Karşılaştırma ve seçim kolaylığı sağlamak C) Kayıp ve artıkları asgariye indirmek D) Fiyat ve kalite yönünden aldanmaları önlemek 2. Aşağıdakilerden hangisi Uluslararası Standart Organizasyonunun kısaltılmış şeklidir. A) ISO B) TSE C) CEN D) IEC 3. Aşağıdakilerden hangisi buluş sahibinin buluş konusu ürünü belirli bir süre üretme, kullanma, satma veya ihraç etme hakkıdır? A) Marka hakkı B) Patent hakkı C) Telif hakkı D) Mülkiyet hakkı 4. Aşağıdaki marka türlerinden hangisi Bir işletmenin üretimini ya da ticaretini yaptığı malları, başka işletmelerin mallarından ayırt etmeye yarayan işaretlere verilen isim dir? A) Hizmet markası B) Ticaret markası C) Ortak marka D) Garanti markası Aşağıda yer alan cümledeki yargı doğruysa sondaki ayracın içine (D), yanlışsa (Y) yazınız. 5. Keşifler, bilimsel teoriler, matematik metotları, patent konusu kapsamı dışındadır. ( ) 6. Telif h akkı aşağıdaki ürün konulardan hangisini kapsamaz? A) Edebiyat B) Müzik C) Sanayi D) Resim 7. Kendi adınıza üretmek istediğiniz bir ürün için marka tasarlayarak defterinize çiziniz. 22
ÜNİTE 4 VERGİ 1. Verginin Önemi 2. Vergi Çeşitleri a. Gelir Vergisi b. Kurumlar Vergisi c. Katma Değer Vergisi 3. İşletme (Şirket) ve Çalışanların Vergi Yükümlülükleri ÖĞRENME ALANI: HUKUK Hazırlık Çalışmaları 1. Devletler eğitim, sağlık, altyapı hizmetlerini nasıl karşılar? Bunu sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. 2. Alışveriş yaparken vergi ödüyor musunuz? Vergiler neye göre değişiyor? Sonucu sınıfınıza sununuz. 3. Çalıştığınız iş yeri hangi tür vergiler öder? Araştırınız. Bulgularınızı sınıfa bilişim teknolojileri kullanarak sununuz. 23
Vergi 1. VERGİNİN ÖNEMİ Anayasa mızın 73. maddesi Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlüdür. demektedir. Vergi: Kamu giderlerini karşılamak üzere, devletin tek taraflı olarak kanun gücüne dayanarak, gerçek ve tüzel kişilerin gelir ve mallarından aldığı ekonomik değerlerdir. Kanunla konulup değiştirilebilir. Aynı ülkede yaşayan, devletin sunduğu hizmetlerden yararlanan vatandaşlar olarak, hepimizin devlete vergi ödemesi gerekir. Bu ödediğimiz vergiler ile, devlet bizlere çeşitli olanaklar sağlamaktadır. Devlet, vatandaşlarının daha rahat yaşayabilmesi için, aldığı vergiler ile halkına çeşitli kullanım olanakları yaratır. Bu olanakları, eğitim (okul yaptırmak), sağlık (hastane yaptırmak), ulaşım (yol yaptırmak) olarak sayabiliriz. Vergi ödemek, bir ülkede yaşayan her vatandaşın en kutsal görevlerinden biridir. Verginin özellikleri şunlardır: Para ile ödenir. Mali güce göre alınır. Adil ve dengeli olması gerekir. Gerçek ve tüzel kişilerden alınır. Zorunlu bir ödemedir. Karşılıksızdır. 2. VERGİ ÇEŞİTLERİ VERGİNİN SINIFLANDIRILMASI Gelir üzerinden alınan vergiler: -Gelir Vergisi, -Kurumlar Vergisi. Gider üzerinden alınan vergiler: -KDV, -Özel Tüketim Vergisi, -Banka Sigorta Muameleleri Vergisi, -Özel İletişim Vergisi. Servet üzerinden alınan vergiler: -Veraset İntikal Vergisi, -Motorlu Taşıtlar Vergisi, -Emlak Vergisi, -Taşıt Alım Vergisi. Vergi İle İlgili Bazı Kavramlar Gerçek kişi Tüzel kişi Mükellef : Kanun karşısında kişinin kendisidir. : Kanunla kişilik kazanmış kuruluşlardır. Belediyeler, üniversiteler, şirketler, dernekler, vakıflar vb. : Kendisine vergi borcu yüklenen tüzel veya gerçek kişidir. 24
Vergi Vergi sorumlusu Matrah Tahakkuk Tarh : Verginin ödenmesi bakımından alacaklı vergi dairesine karşı muhatap olan kişidir. : Vergi miktarını belirlemek için esas alınan miktar veya değerdir. : Vergi borcunun ödenecek duruma gelmesidir. : Matrah üzerinden verginin tespit edilmesidir. Vergi Çeşitleri a. Gelir Vergisi: Gerçek kişilerin gelirleri gelir vergisine tabidir. Gelir, bir gerçek kişinin bir takvim yılı içinde elde ettiği kazanç ve iratların safi tutarıdır. Kazanç: Yalnız emekten veya emek ile sermayenin birleşmesinden elde edilen gelirlerdir. Örneğin, ücretler, ticari ve zirai kazanç, serbest meslek kazancı vb. İrat: Nakdi sermaye veya para ile temsil edilen değerler ile mal ve hakların karşılığında elde edilen gelirlerdir. Örneğin, kira, faiz vb. Gelir vergisi kapsamındaki kazanç ve iratlar şunlardır: Ticari kazançlar, Zirai kazançlar, Ücretler, Serbest meslek kazançları, Gayrimenkul sermaye iratları, Menkul sermaye iratları, Kaynağı ne olursa olsun diğer her türlü kazanç ve iratlar. Tam mükellefiyet: Türk vatandaşı olsun olmasın ikametgâhı Türkiye'de bulunanları ya da bir takvim yılı içinde Türkiye'de devamlı olarak altı aydan fazla oturanları kapsar. Bunlar Türkiye içinde ve dışında elde ettikleri kazanç ve iratların tamamı üzerinden gelir vergisine tabi tutulmuşlardır. Dar mükellefiyet: Türkiye'de yerleşmiş olmayan gerçek kişilerin, sadece Türkiye'de elde ettikleri kazanç ve iratları üzerinden vergilendirilmesini ifade eder. Türkiye dışında elde ettikleri gelirlerinden dolayı Türkiye de gelir vergisine tabi tutulmazlar. b. Kurumlar Vergisi: Aşağıda belirtilen kurumların bir takvim yılı içinde elde ettikleri kurum kazançları üzerinden ödedikleri vergi çeşididir. Sermaye şirketleri Kooperatifler İktisadi kamu teşekkülleri Dernek ve vakıflara ait iktisadi işletmeler İş ortaklıkları 25
Vergi Resim 4.1: Kamu iktisadi teşekkülü c. Katma Değer Vergisi (KDV): Gider üzerinden alınan bir vergi çeşididir. Genel olarak tüm mal ve hizmetleri vergi konusu içine alır. Üretim aşamasından son tüketime kadar tüm aşamaları kapsar. KDV, mal alım satımı veya hizmet işlemlerinde, mal veya hizmet bedeli üzerinden ödenir. Yürürlükte olan KDV oranları aşağıdaki gibidir: a) Ekli listelerde yer alanlar hariç olmak üzere, vergiye tabi her işlem için, b) I sayılı listede yer alan teslim ve hizmetler için (kuru üzüm, kuru incir, ıhlamur, kekik, buğday unu, ekmekler, gazete ve dergiler vb.), c) II sayılı listede yer alan teslim ve hizmetler için (kümes hayvanları ve balıklar ile bunların etleri, yumurta, peynir, zeytin, paketlenmiş kuru çay, şeker, taze sebze ve meyveler, pirinç, bulgur vb.), ç) III sayılı listede gümrük tarife istatistik pozisyon numaraları belirtilen malların teslimleri ile aynı listede yer alan hizmetler için, havyar ve havyar yerine kullanılan ürünler, güzellik veya makyaj müstahzarları ve cilt bakımı için müstahzarlar (ilaçlar hariç) (güneş kremleri veya güneşlenme müstahzarları dâhil); manikür ve pedikür müstahzarları, tıraş öncesi, tıraş sırasında veya tıraştan sonra kullanılan müstahzarlar, vücut deodorantları, d) IV sayılı listede yer alan teslimler için (yarış arabaları, arazi taşıtları, cipler vb.). %18 % 1 % 8 % 26 % 40 26
Vergi 3. İŞLETME VE ÇALIŞANLARIN VERGİ YÜKÜMLÜLÜKLERİ a. İşletmelerin Vergi Yükümlülükleri Bildirimde bulunma: Vergi dairesi, SSK ve diğer resmî kurum ve kuruluşlara işe başlama, adres değişikliği, iş değişikliği, işçi çalıştırma, işi bırakma vb. konularda bildirimde bulunma zorunluluğu vardır. Defter tutma: Vergi Usul Kanunu na göre işletmeler yaptıkları her türlü ticari işlemlerini, ticari defterlere kaydetmek zorundadırlar. Gerekli bildirge ve beyannameleri verme: İşletmeler yaptıkları işlemleri (işçi çalıştırmaya başladıklarını, işçiden yaptığı kesintileri, aylık ve yıllık kazançlarını vb.) bildirge ve beyanname ile birlikte ilgili kurumlara vermek zorundadırlar. Belgeleri düzenleme ve saklama: İşletmelerin kanunlara göre belge düzenleme, verme ve alma yükümlülüğü vardır. Örneğin, fatura, sevk irsaliyesi, ücret bordrosu, aylık sigorta primleri bildirgesi vb. Yine işletmeler tutmak zorunda olduğu defter ve belgeleri Vergi Usul Kanunu na göre en az 5 yıl saklamak zorundadırlar. b. Çalışanların Vergi Yükümlülükleri Çalışanların ücretlerinden kanunlarda belirlenen oranlar doğrultusunda gelir vergisi kesintisi yapılır. 2006 yılında elde edilen ücret gelirlerine uygulanacak gelir vergisi tarifesi aşağıdaki gibidir: 7.000 TL ye kadar % 15 18.000 TL'nin 7.000 TL'si için 1.050 TL, fazlası için % 20 40.000 TL'nin 18.000 TL'si için 3.250 TL, fazlası için % 27 40.000 TL'den fazlasının 40.000 TL'si için 9.190 TL, fazlası için % 35 27
Vergi DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Kamu giderlerini karşılamak üzere, devletin tek taraflı olarak kanun gücüne dayanarak gerçek ve tüzel kişilerin gelir ve mallarından aldığı ekonomik değerler aşağıdakilerden hangisidir? A) Sigorta B) Mülkiyet C) Vergi D) Faiz 2. Aşağıdakilerden hangisi verginin özelliklerinden biri değildir? A) Gerçek ve tüzel kişilerden alınması B) Karşılıksız olması C) İsteğe bağlı bir ödeme olması D) Para ile ödenir olması 3. Motorlu taşıtlar vergisi aşağıdaki vergi çeşitlerinden hangisinin kapsamındadır? A) Gelir üzerinden alınan vergiler B) Gider üzerinden alınan vergiler C) Servet üzerinden alınan vergiler D) Harcamalar üzerinden alınan vergiler 4. Aşağıdakilerden hangisi işletmelerin vergi yükümlülüklerinden değildir? A) Bildirimlerde bulunmak B) Defter tutmak C) Beyanname vermek D) Vergi oranlarını tespit etmek 5. Aşağıdaki işletmelerden hangisi kurumlar vergisine dâhil değildir? A) Kooperatifler B) Tek kişi işletmeleri C) Kamu İktisadi Teşekkülleri D) İş ortaklıkları 6. Aşağıda yer alan cümlelerdeki yargılar doğruysa sondaki ayracın içine (D), yanlışsa (Y) yazınız. KDV, mal alım satımı veya hizmet işlemlerinde, mal veya hizmet bedeli üzerinden ödenir. ( ) Gelir Vergisi Kanunu na göre kira gelirleri irat kapsamında vergilendirilir. ( ) 28
ÜNİTE 5 BANKA İŞLEMLERİ 1. Bankacılıkta Kullanılan Belgeler 2. Banka Mevduat İşleri a. Ticari Mevduat b. Tasarruf Mevduatı c. Resmî Mevduat ÖĞRENME ALANI: HUKUK Hazırlık Çalışmaları 1. Günlük hayatınızda bankalardan nasıl yararlanıyorsunuz? Bunu sınıfınızda anlatınız. 2. Tasarruflarınızı ne şekilde değerlendirirsiniz? Bunu defterinize listeleyiniz. 3. Gazetelerdeki ekonomi haberlerinden örnekler kesip sınıfa getiriniz. 29
Banka İşlemleri Paranın değişim aracı olarak kullanılmaya başlaması ile birlikte borç para alıp veren bankerler ortaya çıkmıştır. Bankerler, müşterilerinden mevduat kabul eder ve bunları yüksek faizlerle başkalarına kredi olarak verirlerdi. İlk örnekleri Mezopotamya, Eski Yunan ve Eski Roma da görülen banka, İtalyancada "masa, tezgâh" anlamına gelen "banco" kelimesinden kaynaklanmaktadır. İtalya da önlerine bir masa koyarak para ticareti yapan bu kişilere 12. yüzyılda banchiero (banker) adı verilmiştir. Ticaretin kolaylıkla yürütülebilmesi için para işlemlerinde aracılık edecek kurumlara ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaç, banka sisteminin gelişimini hızlandırmıştır. Günümüz bankacılığı, 1157 de Venedik Bankasının kurulması ile başlamıştır. Resim 5.1: Ziraat Bankasının Kurucusu Mithat Paşa Ülkemizde ise bankacılık, Osmanlı İmparatorluğu zamanında 1856 yılında yabancı sermaye ile kurulan Osmanlı Bankası (Ottoman Bank) ile başlamıştır. Ayrıca Tuna Valisi Mithat Paşa, 1863 yılında çiftçilerin dertlerine çare bulunabilmesi için Memleket Sandıklarını kurmuştur. Tarımsal kredi kurumlarının gelişmesinin başlangıcı sayılan Memleket Sandıkları, ülkenin her yanında faaliyete başlamış ve uzun yıllar başarıyla hizmet vermiştir. 1888 de Memleket Sandıklarının faaliyetlerine son verilmiş ve tüm mali kaynakları Ziraat Bankasının kuruluşunda kullanılmıştır. Ziraat Bankası ilk millî sermaye ile kurulan devlet bankasıdır. İlk özel bankamız ise 1917 de kurulan İtibar-ı Millî Bankasıdır. Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmasından sonra, Atatürk ün emirleriyle İş Bankası, Sümerbank, Emlak Bankası, Etibank, T.C. Merkez Bankası kurulmuştur. 30