1. HAFTA KIG126. İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı. Öğr. Gör. E. Ekmel SULAK.

Transkript

1 1. HAFTA KIG126 Öğr. Gör. E. Ekmel SULAK Karabük Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

2 2 GİRİŞ Bilindiği üzere çalışanlar açısından 2 temel risk söz konusudur; İş kazası ve meslek hastalığı. Bu temel risklerin önüne geçebilmek üzere bilimsel çalışmalar yapılmakta ve uygulanabilir sistemler geliştirilmektedir. Uygulamaların standart olabilmesi için Ülkeler ayrıca yasal düzenlemeler yaparak İSG alanında bir disiplin yaratmaya çalışmaktadırlar. Ülkemizde de İSG alanına müdahale eden çok sayıda yasal düzenleme vardır. Bu derste ilgili yasal düzenlemeler belli bir sistematik içinde verilmiştir. Üretimin bileşenleri; 4 İ veya 4 Ç Bileşenleri tanımlayan sözcüklerin baş harflerinden dolayı üretimin bileşenleri 4 İ veya 4 Ç ile de ifade edilebilir. Bunlar; İşveren (Çalıştıran) İşyeri (Çalışma yeri) İşçi (Çalışan) İş (Çalışma) İşçi ve işveren kavramları ve aralarındaki ilişkiler İş Kanununda ve Borçlar Kanununda hukuki olarak tanımlanmış ve açıklanmıştır. İş Sağlığı ve Güvenliği konusunun daha iyi anlaşılabilmesi için aşağıdaki pratik tanımlar kullanılabilir. İşveren: Bir hizmet sözleşmesi ile ücret karşılığında kişileri çalıştıran, işyerinin sahibi, İşyeri: Çalışmanın (yani işin) yapıldığı yer, İşçi: Bir hizmet sözleşmesi ile ücret karşılığında işveren emrinde çalışan kişi, İş: Bir hizmet sözleşmesi ile ücret karşılığında mal ve hizmet üretimi için yapılan eylem(ler). Bu bileşenlerden birinin varlığı ancak diğerlerinin varlığı ile olanaklıdır. Başka bir deyişle; Üretim; ancak söz konusu öğeler bir arada olduğu sürece yapılabilir. Üretimin bileşenleri birbirlerini doğrudan ya da dolaylı olarak etkilemektedir. Bileşenlerden birinde var olan bir sorun diğer bileşenleri de olumsuz etkileyecektir. Öte yandan, İSG alanında yapılmış olan Yasal Düzenlemeler üretimin bütün bileşenlerini doğrudan etkilemektedir (Bakınız şekil-1). Yasal düzenlemelerle; Belirlemeler Sınırlamalar Zorunluluklar Yaptırımlar Getirilmiştir. Kullanılacak iş donanımlarının hangi özelliklere sahip olması gerektiği, nelerin meslek hastalığı sayılacağı, nelerin iş kazası olduğu net olarak belirlenmiştir.

3 3 Belirlemeler yapılırken bazı sınırlamalar getirilmiştir. Her hastalık meslek hastalığı sayılmamaktadır. Geçirilen her kaza iş kazası sayılmamaktadır. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenebilmesi veya en az düzeye indirilebilmesi için Sosyal taraflara yapmaları gerekenler konusunda zorlamalar getirilmiştir. Yapılması gerekenler yeterince yapılmadığı takdirde ise uygulanacak yaptırımlar belirlenmiştir. Bunları sırasıyla göreceğiz. Yasaların etkilerinden önce, üretimin bileşenlerinin birbirlerini etkilemesini incelemek daha yararlı olacaktır. Çünkü yalnızca yasaları bilmek sorunu çözmeye yetmemektedir. Şekil 1: Üretimin bileşenleri ve birbirlerini etkilemeleri. Kırmızı oklar: Bileşenlerin etkileşimleri. Mavi oklar: Yasaların etkilemesi. Üretimin bileşenleri birbirlerini nasıl etkiler? İşveren; İşyerinin ve üretim araçlarının sahibidir. İşveren Tüzel Kişi (1) veya Gerçek Kişi (2) olabilir. Hukuki düzenlemeler bakımından 2 tür kişilik bulunmaktadır. "Gerçek kişi" ve "Tüzel kişi" (Hükmî şahıs). Toplulukların niteliğine göre "özel hukuk tüzel kişisi" ve "kamu hukuku tüzel kişisi" şeklinde ikili ayrıma tabi tutulabilir. (1)= Tüzel kişi gerçekte kişilik sahibi olmayan ancak varsayımsal olarak kişilik sahibi olduğu kabul edilen kişi veya mal topluluklarıdır. Başka bir deyişle; Hukuk bakımından birçok kişinin veya malın topluluğundan doğan ve tek bir kişi sayılan varlık. (2)= Gerçek kişi, sağ ve tam doğmak şartı ile kişinin anne karnına düşmesinden ölümüne kadar süreçte hukuken kişiler için kullanılan terimdir. İşyerinde politikaların belirlenmesi, çeşitli yönetim sistemleri kurulması, üretim ile ilgili kararların alınması, işe eleman alma, eleman çıkartma, terfiler vb Hep işverenin

4 4 inisiyatifindedir. Özellikle tek şahsın işveren (tek patron) konumunda olduğu işyerlerinde her şey patronun iki dudağı arasındadır. Kurumsallaşmış işyerlerinde ise sistemler daha etkin olarak kurulmakta ve çalışmaktadır. İşverenin bu özelliklerinden dolayı üretimin diğer 3 bileşeni doğrudan doğruya ve temelden etkilenmektedir. Ülkemizdeki işveren modelleri ve İSG yaklaşımları konusunda ayrıntılı bilimsel çalışmaların yapılmasına büyük ihtiyaç vardır. Elde edilecek sonuçların İSG adına olumlu etkiler yapacağı tartışmasızdır. Bu çalışmalar işverenlerin gelişimine de önemli ölçüde katkı yapacaktır. İşyeri; Üretimin gerçekleştiği yerdir. İşyerinin fiziki, kimyasal ve biyolojik koşulları çalışanı doğrudan etkilemektedir. İşyeri ve çalışma koşulları; çalışan üzerinde çeşitli yüklenmelere neden olmaktadır. İş verimi doğrudan doğruya bu yüklenmelerle ilgilidir. Çalışanların iş kazası geçirmesi, meslek hastalığına yakalanması da işyeri koşulları ile ilişkilidir. Çalışanın etkilenmesi iş ve üretim kalitesini de etkileyecektir. Ortaya çıkan hukuki sonuçlar da işvereni etkilemektedir. İş; Üretimin gerçekleştirilebilmesi için çalışanlar bir vardiya boyunca onlarca hatta yüzlerce değişik iş (eylem=çalışma) yapmaktadırlar. Bütün bu yapılan işler değişik riskler ve zorluklar içermektedir. İş zorlukları veya beklenmedik bir zamanda açığa çıkan riskler; çalışanlarda değişik hastalıklara ve rahatsızlıklara ve hatta iş kazalarına yol açmaktadır. İşin özelliklerinden dolayı ortaya çıkan sonuçlar işvereni hukuki açıdan, işçiyi sağlık açısından ve işyerini de güvenlik açısından doğrudan doğruya etkilemektedir. İşçi; Üretimin tartışmasız en önemli bileşenidir. Bir vardiya boyunca oluşan yüklenmeler sonucunda çalışanın verdiği psikolojik ve fizyolojik tepkiler değişik sonuçlar yaratmaktadır. İş kazasını yaşayan da, meslek hastalığına yakalanan da işçidir. Şekil 2; Çalışanın işyeri ortamından ve işlerden etkilenmesi.

5 5 Üretimin bileşenleri topluca veya ayrı ayrı olarak çevreyi de etkilemektedir. Çevreye olan etkiler bu kitabın kapsamı dışında tutulmuştur. Yasalar hiyerarşisi ve yasaların üretimin bileşenlerini etkilemesi; Şekil 3; yasalar hiyerarşisi Çalışma hayatını düzene sokma ve disiplin getirme açısından farklı zamanlarda ve farklı bakanlıklar tarafından çok değişik Yasal Düzenlemeler yapılmıştır. Bu yasal düzenlemeler arasındaki bağlantıları tam olarak kavramak gerekir. Aksi durumda hiçbir işyerinde verimli bir İSG çalışması yapılamaz. Çünkü söz konusu düzenlemeler üretimin bileşenlerini doğrudan doğruya etkilemektedir. Bütün bu yasalar; İşverene, işçiye ve İSG uygulamacılarına önemli görevler ve sorumluluklar yüklemektedir. Öte yandan, işyerlerinin ve iş donanımlarının taşıması gereken özellikler, standartlar, uyulması ve uygulanması gereken kurallar ile çalışma ortamlarının taşıması gereken özellikler yine bu yasal düzenlemelerle ortaya konmuştur. İSG alanındaki yasal düzenlemeleri iyi bilmek, aralarındaki bağlantıları eksiksiz olarak kurabilmek gerekir. Sonuçta herkes ve her kurum kendi görev ve sorumluluklarını doğru bir şekilde bilecek ve tam olarak uyacak/uygulayacaktır. Yukarıdaki Şekil-3 de Ülkemizdeki Yasalar hiyerarşisi verilmiştir. Yetki ve yaptırım gücü bu sıraya göredir. Başka bir deyişle; Bir alttaki düzenleme hiçbir zaman kendi üstündekilerden daha güçlü değildir. En üst sırada Anayasa yer almakta ve en temel kuralları ortaya koymaktadır. Bütün yasalar, tüzük ve yönetmelikler Anayasaya uygun olarak yapılmaktadır. Bir hukuk devleti olan Ülkemizde hiçbir kişi ve kurum bu temel yasanın dışına çıkamaz.

6 6 Anayasa ile devlete şu görevler verilmiştir; Çalışma hakkını korumak Çalışma özgürlüğünü sağlamak Sözleşme özgürlüğünü sağlamak Çalışanın haklarını korumak Zorla çalıştırılmayı engellemek Angaryayı önlemek İşsizliği önlemek Çalışma barışını sağlamak Özel teşebbüslere güvence sağlamak Anayasamızdaki temel maddeler hangileridir? Zorla çalıştırma yasağı Madde 18.- Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır. Şekil ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar; olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz. Çalışma ve sözleşme hürriyeti Madde 48.- Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir. Devlet, özel teşebbüslerin milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak tedbirleri alır. Çalışma hakkı ve ödevi Madde 49.- Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir. Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları korumak, çalışmayı desteklemek ve işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak için gerekli tedbirleri alır. Devlet, işçi - işveren ilişkilerinde çalışma barışının sağlanmasını kolaylaştırıcı ve koruyucu tedbirler alır. Çalışma şartları ve dinlenme hakkı Madde 50.- Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz.

7 7 Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek, çalışanların hakkıdır. Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir. Ayrıca Anayasamızın 51, 53, 54 ve 55 maddeleri de çalışanların başta sendika olmak üzere diğer haklarını düzenlemektedir. 56. madde ile de vatandaşların sağlık hizmeti alma haklarını düzenlenmektedir. Uluslar arası sözleşmeler Anayasa Madde 90. Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak analaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. (Ekli / /7) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası anlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası anlaşma hükümleri esas alınır. Anayasamızın bu maddesine uygun olarak imzalanmış bulunulan ILO sözleşmeleri ayrı bir ders olarak verilmiştir. Bu sözleşmeler bağlayıcı durumdadır.