PRİM BORCU BULUNAN BAĞ-KUR SİGORTALILARININ PRİM BORCU SİLİNEREK SİGORTALILIK SÜRELERİ DURDURULACAK Murat ÖZDAMAR 54 I. GİRİŞ 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nun (5510 sayılı yasa, 2006), sigortalılığın zorunlu oluşu, sona ermesi ve sosyal güvenlik sicil numarası başlıklı 92 inci maddesinde Kısa ve uzun vadeli sigorta kapsamındaki kişilerin sigortalı ve genel sağlık sigortalısı olması, genel sağlık sigortası kapsamındaki kişilerin ise genel sağlık sigortalısı olması zorunludur. Bu Kanunda yer alan sigorta hak ve yükümlülüklerini ortadan kaldırmak, azaltmak, vazgeçmek veya başkasına devretmek için sözleşmelere konulan hükümler geçersizdir hükmüne yer verilmiştir. 5510 sayılı Kanun da, tıpkı 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ve 1479 sayılı Bağ-Kur Kanunu nda olduğu gibi sigortalılıkta zorunluluk ilkesini benimsemiştir (Şakar, 2006, 116). 5510 sayılı Kanunda düzenlenen zorunluluk ilkesi gereği sigortalı olmak, kişi açısından sadece bir hak değil, aynı zamanda kaçınılamayan bir yükümlülüktür. Diğer bir ifade ile sigortalı olup olmama konusunda kişinin iradesine bakılmamakta; kişi istemese de, belirli koşulların oluşmasıyla birlikte kendiliğinden sigortalı olmaktadır (Okur ve diğerleri, 2004, 110). 5510 sayılı Kanunun geçici 63 üncü maddesine göre, kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlarla, tarımda kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan (1479, 2926 ve 5510 m.4/1-b sigortalıları), Kuruma kayıt ve tescilleri yapıldığı hâlde, 30 Nisan 2015 tarihi itibarıyla 12 ay ve daha fazla süreye ilişkin prim borcu bulunanların, bu sürelere ilişkin prim borçlarını, 1 Mayıs 2015 tarihinden itibaren üç ay içinde ödememeleri (31/7/2015 tarihine kadar ödememeleri) veya ilgili kanunlar uyarınca yapılandırmamaları hâlinde, prim ödemesi bulunan sigortalıların daha önce ödedikleri primlerin tam olarak karşıladığı ayın sonu itibarıyla, prim ödemesi bulunmayan sigortalıların ise tescil tarihi itibarıyla sigortalılığı durdurulacaktır. 5510 sayılı Kanunun geçici 63 üncü maddesi (geçici 17 inci madde dahil), sigortalılıkta zorunluluk ilkesi ile çelişen istisna olarak nitelenebilecek düzenlemeler içermektedir. Şöyle ki; Kanunun 92 inci maddesi, sigortalılığı zorunlu 54 * İstanbul Sosyal Güvenlik İl Müdür Yardımcısı * Makale Geliş Tarihi: 22.05.2015 Yayın Kurulu Kabul Tarihi: 25.05.2015 MART - NİSAN 2015 207
kılarken, Geçici 63 üncü maddesi ise 12 ay ve üzeri prim borcu bulunan 4/b kapsamındaki sigortalıların hizmetlerini, prim borçlarını 31/7/2015 tarihine kadar ödemedikleri takdirde sonlandırmaktadır. 5510 sayılı Kanun un Geçici 63 üncü maddesi gereği, 4/b kapsamındaki sigortalıların, 12 ay ve üzeri borç nedeniyle sigortalılık sürelerinin durdurulması ve daha sonra durdurulmuş sigortalılık sürelerinin yeniden canlandırılması, yazımızın konusunu oluşturmaktadır. II BORÇ NEDENİYLE SİGORTALILIK SÜRELERİNİN DURDURULMASI Türk sosyal güvenlik sisteminde zorunluluk ilkesi egemendir. Bu ilke gereği sigortalı olmak kişi açısından sadece bir hak değil, aynı zamanda kaçınılamayan bir yükümlülüktür. Bir başka ifade ile sigortalı olup olmama konusunda kişinin iradesine bakılmaz; kişi istemese de, belirli koşulların oluşmasıyla birlikte sigortalı olmak zorundadır. Bu zorunluluk 5510 sayılı Kanunun 92 inci maddesinde özellikle belirtilmiş, sigorta hak ve yükümlülüklerini ortadan kaldırmak, azaltmak, vazgeçmek veya başkasına devretmek için sözleşmelere konulan hükümler geçersiz sayılmıştır. Belirtelim ki; sosyal güvenlik hukukumuzdaki zorunluluk 1 ilkesi, yüksek mahkemenin de birçok kararında özellikle vurgulanmıştır 55. 5510 sayılı Kanun, kişilere isteğe bağlı sigortalı olabilme imkânı da sunmaktadır. Ancak sosyal güvenlik hukukundaki, kişilerin sigortalılık ilişkisini isteğe bağlı olarak sürdürmelerine imkân veren isteğe bağlı sigortalılık ilişkisi istisnai nitelik taşımaktadır. Bu nedenle zorunlu sigortalılık esas, isteğe bağlı sigortalılık ise istisnai niteliktedir (Alper, 2003, 114) Zorunluluk ilkesinin doğal sonucu olarak sigortalı ve Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) arasında emredici hükümlerle düzenlenen bir hukuksal ilişki meydana gelmektedir (Sözer, 1991, 30). 5510 sayılı Kanunun Geçici 63 maddesindeki yeni düzenleme, 4/b kapsamındaki sigortalı ile SGK arasındaki ilişkiyi farklı bir boyuta taşımakta her iki taraf için de hukuki sonuçlar öngörmektedir. Sigortalılığın durdurulmasının sigortalı açısından lehte ve aleyhte bir takım sonuçları vardır. Ancak sigortalı açısından avantajları daha ağır bastığı için sigortalılığın durdurulmasını sosyal güvenlikte zorunluluk ilkesinin aşınması olarak ifade etmemiz mümkün olmaz. Dolayısıyla 12 ay ve üzeri prim borcu bulunduğu için 4/b kapsamındaki sigortalılığın durdurulmasını istisnai bir işlem olarak değerlendirmek ve sonuçlarının sigortalı lehine olduğunu belirtmemiz gerekir. 55 1 Yarg.21.HD., 1.2.1996,250/409 (Ayrıntılı bilgi için bkz, Güzel/Okur, Sosyal Güvenlik Hukuku) 208 MART - NİSAN
1 Mayıs 2015 tarihinden önceki sürelere ait olmak üzere 12 ay ve üzerinde prim borcu bulunduğu için sigortalılık hizmetlerinin geçici 63 üncü madde kapsamında durdurulmasının sigortalı açısından birçok avantajı bulunmakla birlikte bu avantajlar sigortalıların taşıdıkları şartlara bağlı olarak değişkenlik gösterecektir. Geçici 63 üncü madde kapsamında, sigortalılığın durdurulmasıyla, 4/b kapsamındaki sigortalılar, 1 Mayıs 2015 tarihinden önceki sürelere ait prim borçlarını ödeme yükümlülüğünden kurtulacaktır. Bununla birlikte bu sigortalıların 4/b kapsamına esas ticari faaliyeti halen devam ediyor ise 60 günden fazla prim borcu olmamak koşuluyla sağlık yardımlarına hak kazanacaktır. Bu kapsamda değerlendirildiğinde, Geçici 17.madde uygulamasının, 4/b kapsamındaki sigortalılar için en temel haklardan biri olan sağlık hakkına erişime işlerlik kazandırma işlevi görecektir. Geçici 63. madde uygulamasının bir diğer önemli avantajı ise 4/a kapsamındaki ve 4/b kapsamındaki sigortalılık hizmet çakışmalarında, 4/b kapsamındaki sigortalılık durdurulduğu için 4/a kapsamındaki sigortalılık hizmetlerinin geçerli hale gelmesidir. Örneğin; 1/10/2008 ile 31/12/2010 tarihleri arası zorunlu 4/b kapsamında sigortalı olan ve esasında bu tarih aralığında geçersiz bir 4/a statüsünde sigortalılığı bulunan kişinin 4/b kapsamındaki hizmeti borç nedeniyle silinince 4/a kapsamındaki sigortalılık hizmeti otomatikman geçerli duruma gelecektir. 2829 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumlarına Tabi Olarak Geçen Hizmetlerin Birleştirilmesi Hakkında Kanun (5510 sayılı yasa, 1983) hükümlerine göre birden fazla sigortalı statüsünde prim ödemesi varsa bu hizmetler birleştirilmekte, son yedi yıl primlerinin fazlası 4/b kapsamında ise kişinin emekliliği 4/b statüsüne göre belirlenmektedir. Geçici 63 üncü maddenin uygulanması sonucu, son yedi yıl primlerinin fazlası 4/a kapsamında olursa bu kez sigortalının 4/a kapsamındaki sigortalılık süreleri yeterli ise 4/a kapsamından emekli olabilmesi mümkün olacaktır. Örnek-1: İlk defa 1/1/1988 tarihinde sigortalı olan kişinin 5600 gün 4/a kapsamında prim ödemesi bulunmakta olup sonrasında 1440 gün 4/b kapsamında sigortalılığı bulunmaktadır. Sigortalı 50 yaşını tamamladığı 1/1/2014 tarihinde emeklilik talebinde bulunmuştur. Bu durumda sigortalının son yedi yıl primlerinin fazlasının 4/b kapsamında bulunması ve 4/b kapsamından emekli olmak için de 9000 gün prim ödenmiş olması arandığı için emeklilik talebi reddedilmiştir. Geçici 63 üncü maddenin uygulanması sonrası sigortalının borç nedeniyle 1440 günlük 4/b kapsamındaki hizmeti silinince, 4/a MART - NİSAN 2015 209
kapsamından emeklilik için 5375 gün prim şartı sağlanmış olduğundan sigortalıya 4/a kapsamından emekli aylığı bağlanabilecektir. 4/a Kapsamındaki hizmetleriyle 4/a kapsamından emekli olma hakkı bulunmasına rağmen son yedi yıl primleri 4/b kapsamında geçtiği için 4/a kapsamından emekli edilmeyip Bağ-Kur dan imtina davası olarak nitelendirilen davayı açmış olanlar açısından, 4/b kapsamındaki sigortalılık hizmetleri silindiği için 4/a kapsamından emeklilik mümkün hale gelecek ve dava konusuz kalacaktır. Örnek-2: Örnek-1 deki sigortalının 2829 sayılı Kanunun zorunlu olmamasını gerekçe göstererek Bağ-Kur dan imtina davası açtığını ve 4/a kapsamından emeklilik talebinin geçerli sayılarak kendisine aylık bağlanmasını talep ettiğini varsayalım. Bu durumda Geçici 63 üncü madde uygulaması nedeniyle sigortalının 4/b kapsamındaki hizmetleri silinince kendisine aylık bağlanması şartları oluştuğundan davanın sonucu beklenmeksizin sigortalının emekli olması mümkün olacak sonuç itibariyle dava konusuz kalacaktır. Önemle belirtelim ki; bu nitelikteki avantajlar tüm sigortalılar açısından geçerli olmayıp şarta bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Özellikle emekliliği yakın olan ve 4/a kapsamındaki sigortalılığı devam ettiği halde 4/b kapsamında geçmiş olan sigortalılık sürelerine emeklilik şartları açısından ihtiyaç duymayan sigortalıların tamamı için Geçici 63 üncü madde uygulaması avantajlı olabilmektedir. Burada bir hususu özellikle belirtmeliyiz. 1 Ekim 2008 tarihinden itibaren şirket ortakları, ortak oldukları işyerlerinden 4/a kapsamında sigortalı bildirilmiş olsa dahi bu sigortalılık geçerli olmuyor. Borç nedeniyle 4/b kapsamındaki sigortalılık silinmiş olsa dahi ortak olunan şirketten bildirimi yapılan 4/a kapsamındaki hizmetin geçerli sayılması mümkün olmayacaktır. Örnek-3: 1/1/2008 tarihinde 4/a kapsamında sigortalı olduğu limitet şirkete 1/1/2010 tarihinde ortak olan ve 4/a kapsamındaki sigortalılığı günümüze kadar devam eden kişinin 4/b kapsamında prim ödemediğini ve ortaklığın halen sürdüğünü varsayalım. Bu durumda ilgili sigortalının 31/12/2009 tarihine kadarki 4/a kapsamındaki sigortalılığı geçerli olacak, 1/1/2000-30/4/2015 tarihlerindeki 4/b sigortalılık süreleri silinerek 1/5/2005 tarihi itibariyle yeniden 4/b kapsamında sigortalılık tescil edilecek ancak 1/1/2000-30/4/2015 tarihleri arasındaki 4/a kapsamındaki sigortalılık geçersiz sayılacaktır. Bu nedenle ilgili şirketin, ortağı adına iptal nitelikte aylık prim ve hizmet belgesi düzenlemesi isabetli olacaktır. Geçici 63 üncü madde uygulamasına getirilebilecek en büyük eleştiri, kuş- 210 MART - NİSAN
kusuz prim borcu olan 4/b kapsamındaki sigortalıların sosyal güvenlik kapsamı dışına çıkarılmasıdır. Her ne kadar durdurulan sigortalılık süreleri daha sonra SGK ya başvurarak primleri ödenmek koşuluyla tekrar canlandırılabilir olsa da sosyal güvenlik bilinci tam oturmamış sigortalıları, imkânları bulunmasına rağmen prim ödememeye teşvik edebilir niteliktedir. Özellikle şu an için durdurulan sigortalılık sürelerini canlandırma kabiliyeti bulunan ancak ilerleyen dönemlerde maddi durumu kötüleşerek durdurulan sigortalılığı maddi imkânsızlık nedeniyle canlandıramayacak olan 4/b kapsamındaki sigortalılar açısından Geçici 63 üncü madde uygulaması aleyhte sonuçlar doğurabilir. Ancak bu olumsuz sonuç, uygulamanın avantajları dikkate alındığında sigortalılar açısından tolore edilebilir nitelikte sayılmalıdır. Dolayısıyla Geçici 63 üncü madde uygulamasını, sigortalılığın zorunlu olması ilkesinin önemsenmeyecek düzeydeki bir sapması olarak değerlendirmek gerekir. III HANGİ SİGORTALILARIN BORÇLARI SİLİNECEK 4/b Kapsamında tescili yapılmış olan sigortalının 30/4/2015 tarihi itibariyle 12 ay ve daha fazla süreye ilişkin prim borcunun bulunması koşuluyla; 1479 ve/veya 2926 sayılı Kanunlar gereği Bağ-Kur, Tarım Bağ-Kur, 4/b statüsünde sigortalılık tescili yapılanlar, Tarımsal ürün satışı nedeniyle ürün bedelinden Bağ-Kur prim kesintisi yapılması nedeniyle geriye doğru 2926 sayılı Kanun gereği Tarım Bağ-Kur tescili yapılanlar, Prim borçlarını yapılandırmasına rağmen ödemeyi yapmadığı, aksattığı için yapılandırması bozma koşuluna girenler (yapılandırması bozulanlar) Prim borçlarını yapılandırmasına ve ödemeyi aksatmamasına rağmen yapılandırmanın bozulmasını ve sigortalılık sürelerinin durdurulmasını yazılı olarak talep edenler, geçici 63 üncü madde hükümlerinden yararlanabilecektir. Prim borç yapılandırması devam etmekle birlikte yapılandırmanın bozulmasını talep etmeyen sigortalıların daha sonra taksit ödemesini yapmaması/aksatması halinde 1/5/2015 tarihi öncesine ait sigortalılık süresine ilişkin prim borç miktarının 12 ay ve üzerinde kalması halinde sigortalının talebinin bulunup bulunmadığına bakılmaksızın geçici 63 üncü madde hükmü uygulanacak, ödemelerin karşıladığı aylardan sonraki süreler için hem sigortalılık süresi hem de borç silinecektir. Prim borçları için daha önceden kısmi ödeme yapan ya da 31/7/2015 tarihine kadar kısmi ödemede bulunacak sigortalıların ödemelerine karşılık gelen MART - NİSAN 2015 211
miktarda sigortalılık hizmetleri geçerli sayılacak, 31/7/2015 tarihinden sonra yapılacak ödemeler ise 1/5/2015 tarihi öncesine ait sigortalılık süresinden sayılamayacaktır. Örnek-4: 1/1/2010 tarihinde şirket ortağı olan ve halen ortaklığı devam eden sigortalının hiç prim ödemesinin olmaması halinde, 31/7/2015 tarihine kadar yazılı talepte bulunması halinde hemen, 31/7/2015 tarihine kadar talepte bulunmaması halinde, 31/7/2015 tarihinden sonra, 1/1/2010-30/4/2015 tarihleri arasındaki sigortalılık hizmeti silinecek, sigortalının 4/b kapsamındaki tescili 1/5/2015 tarihi itibariyle yeniden başlatılacaktır. Örnek-5: 1/1/2010 tarihinde şirket ortağı olan ve halen ortaklığı devam eden sigortalının, 31/12/2012 tarihine kadar primlerinin düzenli ödendiği ve daha sonra hiç ödemede bulunmadığı varsayıldığında, 1/1/2013-30/4/2015 tarihleri arasındaki sigortalılık hizmeti silinecek, sigortalının 4/b kapsamındaki tescili 1/5/2015 tarihi itibariyle yeniden başlatılacaktır. Örnek-6: 1/10/2013 tarihinde şirket ortağı olan ve halen ortaklığı devam eden sigortalının primlerinin düzenli ödenmediği, son olarak 22/5/2015 tarihinde 2.566 TL ödediğini ve 31/7/2015 tarihine kadar başka bir ödeme yapmadığını varsaydığımızda, yapılan ödeme 1/10/2013-31/3/2014 tarihleri için 4/b kapsamındaki hizmete sayılacak, sigortalının 1/4/2014-30/4/2015 tarihleri arasındaki sigortalılık hizmetleri silinecek, 1/5/2015 tarihinden itibaren sigortalılık süresi yeniden başlatılacaktır. Örnek-7: 1/10/2013 tarihinde şirket ortağı olan ve halen ortaklığı devam eden sigortalının primlerinin düzenli ödenmediği, son olarak 22/5/2015 tarihinde 3.414 TL ödediğini ve 31/7/2015 tarihine kadar başka bir ödeme yapmadığını varsaydığımızda, yapılan ödeme, 1/10/2013-31/5/2014 tarihleri için 4/b kapsamındaki hizmetleri karşılayacak, sigortalının 1/6/2014-30/4/2015 tarihleri arasındaki prim borcu 12 aydan daha az kalacağı için geçici 63 üncü madde uygulanmayacaktır. Burada sigortalılar açısından bir değerlendirme yapılması isabet olacaktır. Şöyle ki; sigortalılık sürelerinin silinmesi halinde bu sürelerin daha sonra yeniden canlandırılmak istenmesi halinde ihtiyaç kadar değil tamamını canlandırmak zorunlu olacağı için sigortalıların şimdiden bir planlama yapmaları ve 31/7/2015 tarihine kadar ihtiyaç duyacakları süreye tekabül eden miktarda ödeme yapmaları yararlarına olacaktır. Örnek-8: 1/1/2014 tarihinde şirket ortağı olan ve halen ortaklığı devam 212 MART - NİSAN
eden sigortalının 1/1/2014 ile 30/4/2014 tarihleri için iki aylık bir hizmete ihtiyacının bulunması ve 22/5/2015 tarihinde 873 TL ödemesi halinde, yapılan ödeme 1/1/2014-28/2/2014 tarihleri için 4/b kapsamındaki hizmete sayılacak, sigortalının 1/3/2014-30/4/2015 tarihleri arasındaki sigortalılık hizmetleri silinecek, 1/5/2015 tarihinden itibaren sigortalılık süresi yeniden başlatılacaktır. IV DURDURULAN SİGORTALILIK SÜRELERİNİN CANLANDIRILMASI 30 Nisan 2015 tarihi itibari ile 12 ay ve üzeri prim borcu bulunduğu için durdurulan sigortalılık sürelerinin canlandırılabilmesi için iki temel koşulun yerine getirilmesi gerekir. İlk koşul yazılı talepte bulunulması, ikinci koşul ise durdurulan sürelerinin tamamına ait prim borcunun üç ay içinde ödenmesidir. 5510 sayılı Kanunun 41 inci maddesi kapsamındaki borçlanmalarda olduğu gibi (askerlik, doğum borçlanması v.b.) kısmi ödeme yaparak ihtiyaç duyulan süreler kadar hizmet kazanmak mümkün değildir. 5510 sayılı Kanunun geçici 63 üncü maddesi birinci fıkrası hükmü gereği, 30/4/2015 tarihi itibariyle 12 ay ve üzeri prim borcu bulunduğu için 4/b kapsamındaki sigortalıları durdurulanlar, geçici 63 üncü madde ikinci fıkra hükmüne göre, 5510 sayılı Kanunun 80 inci maddesinin ikinci fıkrasına göre belirleyeceği prime esas kazanç tutarı üzerinden hesaplanacak borç tutarının tamamını, borcun tebliğ tarihinden itibaren üç ay içinde ödemeleri halinde daha önce durdurulan sigortalılık süreleri canlandırılacaktır. Durdurulan sigortalılık sürelerinin canlandırılması için sigortalının SGK ya yazılı olarak başvurması, prime esas kazanç seçmesi ve kendisine tebliğ edilecek borcun tamamını üç ay içinde ödemesi yeterlidir. Belirtelim ki; durdurulan sigortalılık sürelerinin canlandırılması için yapılan başvuru sonrası tebliğ edilecek borç tutarının bu süre içinde tamamen ödenmemesi hâlinde bu süreler sigortalılık süresi olarak değerlendirilmez ve ödenmiş olan tutarlar ilgilinin prim ve prime ilişkin borcunun bulunmaması koşuluyla sigortalıya faizsiz olarak iade edilir. V-SONUÇ 5510 sayılı Kanun un Geçici 63 üncü maddesi hükmü gereği, 30 Nisan 2015 tarihi itibariyle 12 ay ve üzeri prim borcu bulunan 4/b kapsamındaki sigortalıların hizmetlerinin durdurularak borçlarının silinmesi uygulaması, Türk MART - NİSAN 2015 213
sosyal güvenlik sisteminin zorunluluk ilkesi ile çatışan ancak sigortalı lehine hukuki sonuçları daha ağır basan düzenlemelerdendir. Durdurulan sigortalılık sürelerinin daha sonra sigortalı ya da hak sahipleri tarafından Geçici 63 üncü madde kapsamında canlandırılabilmesi, uygulamayı çok daha anlamlı kılmaktadır. Durdurulan sigortalılık sürelerini canlandırmak için yazılı başvuru yapmak, prime esas kazanç seçmek ve son olarak SGK tarafından tebliğ edilen borcu üç ay içinde ödemek yeterlidir. KAYNAKÇA Alper, Yusuf (2003) Sosyal Sigortalar. Bursa: Ekin Yayınevi Güzel Ali; Okur, Ali Rıza (2004), Sosyal Güvenlik Hukuku. 10.bs. İstanbul: Beta Yayınevi, Sözer, Ali Nazım (1991), Sosyal Sigorta İlişkisi. İzmir [yayl.y.] Şakar, Müjdat (2006) Sosyal Sigortalar Uygulaması. İstanbul: Der Yayınları T.C. Yasalar. (16.05.2006) 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (26200 sayılı) T.C. Yasalar. (27.05.1983) 2829 Sayılı Sosyal Güvenlik Kurumlarına Tabi Olarak Geçen Hizmetlerin Birleştirilmesi Hakkında Kanun. Ankara: Resmi Gazete (18059 sayılı) 214 MART - NİSAN