GENEL EKONOMİ DERS NOTLARI 3. BÖLÜM Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
Kıtlık, Tercih ve Fırsat Maliyeti Fırsat maliyeti, bir tercihi uygularken vazgeçilen başka bir tercihtir. Örneğin, bir lokantada mevcut iki menüden birinci menüyü tercih edersek, fırsat maiyeti ikinci menü olacaktır. Yani birinci menünün fırsat maliyeti ikinci menüdür. Basit bir örnekle fırsat maliyeti kavramını daha iyi anlamaya çalışalım. Bir öğrencinin hafta sonu tatili için yapabileceği iki aktivite olduğunu varsayalım; 1. Aktivite (tercih) : sinemaya gitmek. 2. Aktivite (tercih) : tiyatroya gitmek. Her hafta sonu bu iki tercihten birini tercih ettiğini başka bir alternatifi de olmadığını varsayalım. Diyelim ki öğrenci yaptığı marjinal analiz sonucu sinemaya gitmeye karar versin. Yani tiyatroya gitmekten vazgeçsin. Bu durumda sinemanın fırsat maliyeti tiyatrodur sonucunu çıkarırız (Vice versa). Çünkü öğrenci sinemayı tercih ederek tiyatrodan alacağı faydadan vazgeçmiş olacaktır.
Kıtlık, Tercih ve Fırsat Maliyeti Şimdi de işin içine parasal değerleri katalım. Sinema bileti 10 tl, tiyatro bileti ise 5 tl olsun. Bu durumda sinemayı tercih etmenin fırsat maliyeti yine tiyatrodur. Fakat işin içine parasal değerler girdiğinden bir yorum daha yapabiliriz. Oda şudur, sinemaya gitmenin fırsat maliyeti 2 tiyatro biletidir. Bunun için sinema biletinin fiyatını (tercih edilen tercihin fiyatını) tiyatro biletinin fiyatına (tercih edilmeyenin fiyatına) bölerek ulaşabiliriz (10tl/5tl=2). Aynı zamanda bu örnek için sinemanın fırsat maliyeti 2 dir diyebiliriz.
Kıtlık, Tercih ve Fırsat Maliyeti Peki öğrenci bir zaman zarfı içerinde ne zaman sinema yerine tiyatroyu tercih edebilir? Burada hemen bir kural vermek gerekir; bir ürünün fırsat maliyeti arttıkça tercih edilme olasılığı azalır. Yani fırsat maliyeti ile tercih arasında ters orantı mevcuttur. HAFTALAR SİNEMA BİLETİ FİYATI TİYATRO BİLETİ FİYATI SİNEMA TERCİHİNİN FIRSAT MALİYETİ 1. HAFTA 10 TL 5 TL 2 2. HAFTA 10 TL 4 TL 2,5 3. HAFTA 10 TL 3 TL 3,3 4. HAFTA 10 TL 2 TL 5 5. HAFTA 10 TL 1 TL 10 Tablo incelendiğinde her hafta tiyatro biletinin ucuzlaması sebebiyle sinemaya gitmenin fırsat maiyeti artmaktadır. Rasyonel davranan bir tüketici, sinema ve tiyatro ikame ürünler olduğundan haftalar ilerledikçe sinema yerine tiyatroya gitmeyi tercih edecektir.
Üretim Olanakları Eğrisi Tüketici için verilen fırsat maliyeti örneği üretici içinde geçerlidir. Üreticiler, ürettikleri ürünlerin, üretiminden vazgeçtiği ürünlere göre fırsat maliyetleri arttıkça o ürünün üretimini azaltacaklardır. Hatta bu örneği daha da genişleterek tüm sektörler (bir ülkedeki tüm üreticiler) için uygularsak üretim olanakları eğrisi analizini gerçekleştirmiş oluruz. Üretim olanakları eğrisi, mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken (yani üretim faktörlerinin arttırılamadığı zaman zarfı içerisinde), belirli bir dönemde üretilebilecek maksimum (yani tam kapasite üretim altında) ürün bileşenlerinin geometrik yerini gösteren eğridir.
Üretim Olanakları Eğrisi Üretim olanakları eğrisi ile ilgili önemli noktaları sıralarsak; Eğri üzerindeki her nokta maksimum üretim miktarını gösterir. Eğri dışındaki bir noktaya örneğin G noktasına ulaşmak kısa dönemde (kısa dönem üretim faktörlerinin arttırılamayacağı dönem olarak kabul edilir) mümkün değildir. Eğri dışındaki bir noktaya ulaşabilmek için uzun dönemde üretim faktörlerinin arttırılması ve eğrinde dışa doğru genişlemesi gerekmektedir (Eğrinin dışa doğru genişlemesi genel olarak ekonominin büyümesi anlamı taşır). Eğri içindeki bir noktaya örneğin H noktasına ulaşma hem kısa hem de uzun dönemde mümkündür. Bunun için üretim faktörlerinin atıl kapasitede (atılın anlamı, tüm üretim faktörlerinin kullanılmaması yani bir kısmının değerlendirilmemesi) kullanılıyor olması gerekmektedir. Eğri içindeki bir noktaya ulaşabilmek için üretim olanakları eğrisinin içe doğru daralması gerekmektedir (Eğrinin içe doğru daralması genel olarak ekonominin küçülmesi anlamı taşır). A noktasından F noktasına doğru hareket ettikçe, yani cep telefonu üretimi her defasında 100 adet arttırıldığında, üretiminden vazgeçilmesi gereken mısır miktarı artar (bunu fırsat maliyetinin de artmasından anlayabiliriz). Bu durum artan fırsat maliyetlerini gösterir. O zaman artan fırsat maliyeti, bir malın daha fazla üretilebilmesi için diğer malın üretiminden vazgeçilmesi gereken miktarın her aşamada artmasıdır.
Üretim Olanakları Eğrisi Biraz daha gerçekçi analizlerde üretim olanakları eğrisini kullanmak istersek, bir ülkede üretilen malların büyük bir bölümünü iki başlık altında toplayabiliriz. Buna göre daha fazla teknoloji, sermaye vb. gerektiren ürünler sermaye yoğun ürünler, daha fazla işgücü ve nispeten az teknoloji, sermaye gerektiren ürünler ise emek yoğun ürünler olarak kategorize edinebilir. O zaman üretim olanakları eğrisinin bir eksenin de sermaye yoğun ürünlerin değerini, bir eksenine de emek yoğun ürünlerin değerini yazabiliriz. Örneğimizdeki X ülkesi için üretim olanakları eğrisini sermaye ve emek yoğun ürünlerin üretimi biçiminde yeniden çizersek aşağıdaki eğriye ulaşabiliriz.
Tüketici Kuramı TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ KURAMLARI Her tüketicinin amacı elindeki bütçe kısıtı ile harcamalarını kendi faydasını en yüksek yapacak ürün ve hizmetleri satın almaktadır. Kısacası, tüketicinin amacı fayda maksimizasyonudur. Fayda maksimizasyonunun sağlandığı durum aynı zamanda tüketici dengesi durumunu verir. Konuya tam bu noktada bir parantez açıp faydanın ölçülmesi tartışmalarından bahsetmemiz gerekir. Fayda daha öncede tanımladığımız gibi mal veya hizmetlerin ihtiyacı karşılama derecesidir. Fakat faydanın ölçülmesi konusunda iki farklı görüş mevcuttur. İlk görüş kardinal fayda teorisidir. Kardinal teoriye göre, fayda ölçülebilir bir kavramdır. Diğer teori ise ordinal fayda teorisidir. Ordinal teoriye göre, fayda ölçülebilir bir kavram değildir. Zaten faydayı ölçmeye de gerek olmadığını savunur. Ordinal teoriye göre önemli olan faydalıyı az faydalıdan ayırmaktır. Bu durumda iki farklı teoriye göre farklı analizler ile tüketici dengesi belirlenmeye çalışılır.
Tüketici Kuramı (Kardinal Teoriye Göre) Toplam Fayda, Marjinal Fayda ve Tüketici Dengesi Faydayı kardinalcılar açısından değerlendirecek olursak tüketici dengesini marjinal fayda yöntemine göre belirleriz. marjinal faydayı tanımlamadan önce toplam faydayı bilmek gerekir. Toplam fayda, belirli bir zaman aralığında bir ürünün (veya hizmetin) çeşitli miktarlarının tüketilmesi sonucu elde edilen toplam fayda düzeyidir. Marjinal fayda ise, ürünün(veya hizmetin) bir birim fazla tüketilmesi sonucu toplam fayda da meydana gelen değişme yani son birimden elde edilen faydadır. Şimdi bir örnekle, kardinalcilerin mantığı ile, marjinal faydaları hesaplayalım. Örneğin bir tüketici oturduğu kafeteryada bulunduğu zaman zarfı içerisinde çay tüketiminde bulunsun. Toplam tüketimi de 10 bardak çay olsun ve bu tüketim ile ilgili toplam fayda (TU) ve marjinal fayda (MU) bilgilerini içeren tablo aşağıdaki gibi olsun. Çay Sayısı (Q) Toplam Fayda (TU) Marjinal Fayda (MU) 0 0-1 11 11 2 21 10 3 30 9 4 35 5 5 38 3 6 40 2 7 40 0 8 39-1 9 36-3 10 27-9 MU x = TU X Q X
Tüketici Kuramı (Kardinal Teoriye Göre) Toplam Fayda, Marjinal Fayda ve Tüketici Dengesi Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta kardinalcıların tüketici davranışlarına getirdiği en büyük özellik olan azalan marjinal fayda kavramıdır. Peki tüketici dengesi (maksimizasyonu) hangi noktada yani kaç bardak çay tüketiminde gerçekleşir? Denge durumunda maksimizasyondan bahsettiğimize göre öyle bir nokta seçmeliyiz ki toplam fazda en yüksek olsun. Toplam fayda sütunu incelendiğinde toplam faydanın en yüksek olduğu değer 40 değeridir. Fakat 40 değeri hem 6 bardak çayda hem de 7 bardak çayda gözlenmektedir. Bu durumda da marjinal fayda sütununa dönülür ve genel kurala göre karar verilir. Çay Sayısı (Q) Toplam Fayda (TU) Marjinal Fayda (MU) 0 0-1 11 11 2 21 10 3 30 9 4 35 5 5 38 3 6 40 2 7 40 0 8 39-1 9 36-3 10 27-9
Tüketici Kuramı (Kardinal Teoriye Göre) Toplam Fayda, Marjinal Fayda ve Tüketici Dengesi Denge noktasının ispatı grafik ile de yapılabilir. Marjinal fayda ve toplam fayda grafikleri aynı sistem üzerinde gösterilirse, marjinal faydanın sıfır olduğu noktada (tüketim miktarında) toplam fayda eğrisi en yüksek değerine ulaşmış olacaktır (yani tepe noktası). Aşağıdaki grafikte örneğimiz deki bu durumu yansıtmaktadır.
Tüketici Kuramı (Ordinal Teoriye Göre) Farksızlık Eğrileri ve Tüketici Dengesi Faydanın ölçülemeyeceğini kabul edersek (ordinal görüş kapsamında), tüketici dengesi belirlemede kullanılması gereken analiz farksızlık eğrisi modelleri olacaktır. Farksızlık eğrisi, tüketiciye aynı fayda düzeyini sağlayan ürün bileşimlerinin geometrik yeridir. Örneğin bir tüketicinin X ve Y mallarını tükettiğini varsayalım, aşağıdaki tablodaki gibi bu ürünlerin farklı miktar tüketimlerinin de aynı faydayı sağladığını varsayalım. Bileşim X Y A 10 100 B 20 50 C 30 36 D 40 22 E 50 20 Üzerindeki her noktada aynı fayda düzeyini gösterir. Yani A noktasındaki fayda düzeyi ile diğer noktalar arasındaki fayda düzeyleri eşittir. Farksızlık eğrileri negatif eğimlidir. Azalan marjinal fayda ilkesi geçerlidir.
Tüketici Kuramı (Ordinal Teoriye Göre) Farksızlık Eğrileri ve Tüketici Dengesi Birden çok farksızlık eğrisi var ise buna farksızlık eğrisi paftası denir. Aşağıdaki grafikte bir farksızlık eğrisi paftası gösterilmiştir. Buna göre her farksızlık eğrisi başka bir fayda düzeyini temsil eder. Aynı zamanda kuzey doğuya doğru ilerledikçe (yani sağ yukarı doğru gittikçe) daha yüksek fayda düzeyini temsil eden farksızlık eğrilerine ulaşılır (Ya da farksızlık eğrileri kuzey doğuya gittikçe, grafikteki ok yönünde, tüketicinin fayda düzeyi artar). bu artış şekline monotonik artış denir. Bu durumda grafikteki en yüksek fayda düzeyini temsil eden eğri FE 4 farksızlık eğrisidir.
Tüketici Kuramı (Ordinal Teoriye Göre) Farksızlık Eğrileri ve Tüketici Dengesi Farksızlık eğrileri tüketicinin sağladığı fayda düzeyini göstermekte fakat tüketim dengesini tek başına belirleyememektedir. Bunun için, tüketicinin harcamalarının sınırı yani kısıtını oluşturan tüketici bütçesinin bilinmesi gerekmektedir. Tüketicinin bütçesinden elde edilecek tüketici bütçe doğrusu grafiğe eklendiğinde, tüketici dengesi belirlenebilecektir. Bütçe doğrusu, tüketicinin, sabit bir gelir altında ve ürünlerin belirli fiyatları kapsamında, satın alabileceği mal bileşimlerinin geometrik yeridir.
Tüketici Kuramı (Ordinal Teoriye Göre) Farksızlık Eğrileri ve Tüketici Dengesi Tüketici dengesi, aynı grafik üzerinde, farksızlık eğrisi ve bütçe doğrusunun kesiştiği noktada oluşur. Aşağıdaki grafikte bu nokta D noktasıdır. D noktasına karşılık gelen X ve Y ürünleri tüketim miktarları tüketici dengesi ve tüketim miktarlarını verir.
Üretici Kuramı (Ordinal Teoriye Göre) Eş Ürün Eğrileri ve Üretici Dengesi eş ürün eğrisi, üreticiye aynı üretim düzeyini sağlayan faktör bileşimlerinin geometrik yeridir. Örneğin üretici, bir X malını üretebilmek için sermaye ve emek miktarı faktörlerinden oluşan bir üretim fonksiyonuna sahip olsun. Aşağıdaki tabloda aynı üretim seviyesini farklı emek ve sermaye miktarı kullanılmış şekilde göstersin. Bileşim Emek Sermaye A 20 200 B 40 100 C 60 72 D 80 44 E 100 40 Üzerindeki her noktada aynı üretim düzeyini gösterir. Yani A noktasındaki üretim düzeyi ile diğer noktalar arasındaki üretim düzeyleri eşittir. Eş ürün eğrileri negatif eğimlidir. Azalan marjinal gelir ilkesi geçerlidir.
Üretici Kuramı TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ KURAMLARI Eş Ürün Eğrileri ve Üretici Dengesi Birden çok eş ürün eğrisi var ise buna eş ürün eğrisi paftası denir. Aşağıdaki grafikte bir eş ürün eğrisi paftası gösterilmiştir. Buna göre her eş ürün eğrisi başka bir üretim düzeyini temsil eder. Aynı zamanda kuzey doğuya doğru ilerledikçe (yani sağ yukarı doğru gittikçe) daha yüksek üretim düzeyini temsil eden eş ürün eğrilerine ulaşılır (Ya da eş ürün eğrileri kuzey doğuya gittikçe, grafikteki ok yönünde, üretici için üretim düzeyi artar). Bu artış şekline monotonik artış denir. Bu durumda grafikteki en yüksek üretim düzeyini temsil eden eğri EE 4 eş ürün eğrisidir.
Üretici Kuramı TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ KURAMLARI Eş ürün eğrileri üreticinin ulaştığı üretim düzeyini göstermekte fakat üretim dengesini tek başına belirleyememektedir. Bunun için, üreticinin harcamalarının sınırı yani kısıtını oluşturan üretim maliyetinin bilinmesi gerekmektedir. Üreticinin bütçesinden elde edilecek eş maliyet doğrusu grafiğe eklendiğinde, üretici dengesi belirlenebilecektir. Eş maliyet doğrusu, üreticinin sabit bir üretim bütçesi altında ve üretim faktörlerinin belirli fiyatları kapsamında, belirli bir üretim miktarına ulaşabileceği faktör bileşenlerinin geometrik yeridir. Eş Ürün Eğrileri ve Üretici Dengesi
Üretici Kuramı TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ KURAMLARI Eş Ürün Eğrileri ve Üretici Dengesi Üretici dengesi, aynı grafik üzerinde, eş ürün eğrisi ve eş maiyet doğrusunun kesiştiği noktada oluşur. Aşağıdaki grafikte bu nokta D noktasıdır. D noktasına karşılık gelen Emek ve Sermaye kullanım miktarlar üretici dengesi (karı maksimum yapan üretim) ve üretim faktörlerinin kullanım miktarlarını verir.