GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKLER DEKÖKBÖRÜ / ULAK-TARTIŞ / BUZ- KAÇİ /TORPAK TARTIŞ / KÖKPAR OYUNU

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKLER DEKÖKBÖRÜ / ULAK-TARTIŞ / BUZ- KAÇİ /TORPAK TARTIŞ / KÖKPAR OYUNU Doç.Dr. Mehmet TÜRKMEN ÖZET Bu çalışmada, Büyük Asya Türk halkaları arasında sevilen ve oldukça popüler olan, kurumsallaşan ve üzerinde kozmik-siktürü günümüzde dahi az bulunan, Türklerin geleneksel kültür öğeleriyle (ritüel, sosyal, askeri ve ekonomik motiflerle) donatılan, Türk Atlı Bozkır Kültürünün ürünü olan, geleneksel Türk binicilik sporlarından orijinal adıyla Kök Böri sporu incelenmiştir. Bireysel ve takım halinde de oynanan bu binicilik sporu, dünyada daha ziyade Kuzey Afganistan'da sadece bireysel mücadele tarzıyla oynanan buz kaçi adıyla bilinmektedir. Kök börinin Türkiye uzantıları da dikkate alınmış, Proto-Türklerden günümüze geçirdiği aşamalara bakılarak Türk ve dünya spor literatürüne geleneksel tarzıyla, yarışma adlan, kuralları ve bilinmeyen yeni boyutları, doğru yansıtmak amaçlanmıştır. Anahtar kelimeler: Kök Böri, Ulak Tartış, Buz-kaçi, Torpak Tartış, Kökpar Sporu. GAME OF KÖK BÖRİ/ULAK TARTISH/BUZ KAÇİ/TOPRAK TARTISH/KÖKPAR FROM PAST TO PRESENT IN TURKISH SOCIETIES As its original name, Kök-Böri, a product of Turkish Horse-Steppe based culture and a very popular and enjoyed game among Great Central Asian Turkish communities, which is decorated with traditional Turkish cultural motifs (ritual, social, martial and economic), and become institutional, was investigated in this study. Generally in the World, this riding sport is known as buz kaçi, a gamet hat played only as an individual competition style in North Afghanistan, even though it can also be played as a team competition. By investigating the steps of Kök-Böri s evolution from Proto-Turks to present day as well as its connections to present day Turkey, it was aimed to reflect the truth into World literature with its traditional style, competion names, rules and unknown dimensions. GİRİŞ Kök böri; başı ve dizlerinden aşağısıkesilerek iç organları boşaltılmış oğlak, buzağı veya dananın urganıyla oynanan bir geleneksel binicilik sporudur. Türk toplumlarının en eski oyunlarından birisi olan kök böri, bireysel ve takım tasnifiyle olmak üzere iki stilde oynanmaktadır. İlk ve en eski olanı (çobaltma tartış); asgari üçer ve azamisinde sınır olmayan kabile, oba, köy veya boylar arası binicilerle oynanmaktadır. İkinci stili (takım kök böri) ise düz veya hafif meyilli bir alanda en az üç ve en fazla beşer kişilik takımlar halinde oynanır. 1 1 Toktorbayev, 1991: 76-83; Ömürzakov, 1981: 14-15. 1

Adında ritüelsüjeler bulunan ve sosyal normlar taşıyan kök-böri, Türk dünyasında oyunun en eski ve ortak kullanılan adıdır. 2 Bu tarihi, ritüel, fonksiyonel ve orijinal adlandırmalar zamanla bitişik şekilde (kökböri/kökpar/kökpöri vs.) yazıldığı görülür. XX. yy da ortaya çıkan (oyunda kullanılan urgana ait hayvan ismi) ulak-tartış/uğlak-tartmay/oğlak-tartişiş ve buzuğa-tartmay/ buzuğa tartişiş/buza-kaçi/buz-kaşi veya torpak tartiş vb. adlandırması da yaygınlaşmıştır. 3 Geleneksel Türk binicilik sporlarının hemen hepsinin ön eğitim/alt yapı özelliğini taşıyan, oyun ya da eğlence efhamı ağır basan çocukların oynadığı sporlarda bulunmaktadır. Kök börinin bu özellikli oyuna Orta Asya da kön aluu/gön almak ve Anadolu da post kapma denilmektedir. 4 Türkistan dan Anadolu'ya at sırtında gelen Türkler, atlı kültürü ile bu kültürün ürünü olan birçok binicilik sporlarını da beraberinde getirdikleri bilinir. Ancak Türkiye'de kök börinin orijin tarzı göze çarpmamaktadır. Yine de kön aluu veya bala bayge stilinde ve adınada "post kapma/ödül kapmaca/pösteki" denilen türüne rastlanmaktadır. 5 Kök börü hakkında yerli araştırmacıların ışık tutucu ve itimadi yönleri görülse de, kullanılan literatür ve metotların yetersizliği ve de kullanılamazlığı ortadadır. Batılılarda ise oyunun kökeni, inmede giriftlik, tarafgirlik ve özellikle tutarsızlık göze çarpmaktadır. Bu tür geleneksel sporların ruhuna inmede ve karakteristik özelliklerini çözebilme de, oyunun sergilenişi gözlemleyerek ve varsa ön yargıyı önsezi haline getirmek açısından oldukça önemlidir. Aslında Rus ve Türkistanlı araştırmacılarda kökböri için önemli olan önsezileri görmek çokça mümkündür. Pratik ve teorik açıdan zengin literatüre sahip olan Rus ve Türkistanlı araştırmacılarda ise, eski Sovyet ideolojisine yaranma çabalara olduğundan kök börinin gerçek tarzını tahayyül edebildikleri halde oyunun ruhuna inemedikleri veya inmedikleri görülebilmektedir. Eskiden beri oyunun yaygın olduğu Doğu Türkistan, bilindiği gibi hala Çin'in korkunç baskıları ve asimile uygulamaları altındalar. Dolayısıyla bu coğrafyalı, araştırmacılardan da oyun hakkında detaylı, engin ve reel bilgiler edinmenin şimdilik zorluğu ortadadır. Türk tarihi ve Türk dilinin genel sorunlara hatırlanır ise; oyunun terminolojik, etiolojik, etnogenetik, transkripsiyon, morfolojik, lirik vs. kavramlarla tarihi ve kültürel boyut realitesini ortaya koymanın zorluğu anlaşılacaktır. Burada sadece iç-içe görülen tarihi ve kültürel boyutunu bakıldığında; ilkinde kronik tablolar ile haritalara, ikincisinde mevcut ve kazılarda elde edilen hususi karakterli belgelere dayandığı görülür. Yine burada tarih, konunun köküne inmede laboratuvarolarak kabullenilse de sosyolojik boyutuna girmeden bu tarihi şimdileştirme zorluğu olabilecektir. Elbette konunun bu giriftliği araştırmanın ve araştırmacıların sınırlarını zorlayabilmektedir. Dolayısıyla bu çalışma, kök börinin tarihi kaynağına kadar izlemek için iddialı bir süreç değilse de, en azından tarihsel akış içerisinde Türk coğrafyaları ile iklimin ve ekonomik hayatın bu toplumun vücut kültürünü oluşturmasındaki yerini basitleştirilmiş olarak 2 Saralayev, 1993: 73-77; Toktorbayev, 1991: 76-77; Ömürzakov, 1981: 6-7).Bektenov, 1978: 110-116. 3 Bobyliov,1989: 26-29; Balgambayev,1985: 122; Rahman, 1955: 174. 4 Karalayev, 1994: 107; Yudahin, 1994: 784. 5 Güven, 1999: 223; Ülkütaşır, 1967: 662-664; Ünver, 1943: 4. 2

belirlemek; sosyalizasyon sürecindeoyunun geçirdiği aşamalara bakabilmek; tarihi ve geleneksel kültür unsurları ile fonksiyonlarının kaybolan ve olmayan yönlerini gösterebilmek; oyunun benzerlik çeşitlilik ve farklılıkları ile şimdileşmesini ve kurumsallaşmasını açıklayabilmek; bu konuda daha önce yapılmış çalışmalarıneksikveya boşluklarını doldurabilmek; Türkiye ve dünya spor literatüründeki yerini güçlendirmek, yarışma adları ve kurallarıyla doğru yansıtmak amaçlanmıştır. Terminolojisine Tarihi ve Sosyo-Kültürel Bağlamda Bakış Kök/Gök ün kelime karşılığı "Mavi dir. Nadiren de olsa caşil/yeşil anlamına gelebilmektedir. Kök, eski Türkler de iyi sıfatların yansıra semaviyi de ifade etmektedir. 6 Yani hem cismani göğü hem de direkt Tanrı yı ifade etmektedir. Bir cismin ya da varlığın önüne getirildiğinde (kök kağan, kök at, kök nehir vs.) olağanüstü meziyetlerle sıfatlandırılmış ve ilahi güçlerle donatılmış kutsal bir terim olarak karşılaşılır. 7 Kök/gök Tanrı eski Türk (günümüz Sibirya Türk halklarında) inancında özellikle büyük imparatorluklar döneminde genel bir kült olarak kabul edilir. Gök Tanrı, tanrıların en büyüğü ve Türklere zafer kazandıran, felaketlerden koruyan ve hakanları tahta çıkartan Türk Tanrı sı idi. Hakanlar yeryüzünde (yağız yerde) Kök Tanrı'nın temsilcileri sayılırdı. 8 Bunun için olsa gerek Türkleri sembolize eden klasik renk hep "mavi" ile tasvir edilmiştir. 9 Böri/börü dar anlamda kurt/bozkurt tur. Bazen bu kelimenin yerine Açina/Asenal/asil kurt, buri veya kaşgir/kasgir denildiği de görülür. Burada daha ziyade Türk var oluş efsanesinde Asena/dişi kurt, mitolojisinde ise böri den Börteçine/erkek kurt, deyimi kalıplaşmıştır. Eski Türklerin kurdu totem kabul edenlerin yanında elde bulunan verilerin bunu söylemek için yetersiz olduğu görüşleri de vardır. 10 Erken dönemlerden beri kurt/böri, Türk toplumlarında rehber/yol gösterici, aydınlatıcı, akıl ve cesaret verici, özgürlük ve bağımsızlığın sembolü olarak kabullenilmiştir. Çinli yazarlar Türk hakanı ile kurt kelimesini eş anlamlı kullanmışlardır. Yine Çinlilerin Türk hakanı için tam kurt karakterli insan ibaresini kullanmalarının yanında Türklere saldıracakları zaman; yapılması gereken şey, göçmenleri kovmak ve kurtlara saldırmaktır dedikleri bilinmektedir. XX. asrın başlarına kadar Türklerin yerleşik kavimlerle olan mücadeleleri, börünün hayat tarzına benzetilmektedir. 11 Türkler de birçok anlamlarla ifade edildiği görülen bu iki kelimenin birleşmesiyle kök böri/gök börü şeklinde oluşturulan terim, tarihi birçok fonksiyonel anlamını yitirmiştir. Ancak, bazı Türk halkları için bir ritüel veya ulusal suje olmanın yanında sosyal bir norm olarak da görülebilmektedir. Kök-Böri için neden Bozkurt/Bozbörü denildiği pek anlaşılamamaktadır. Ancak Tanrı'nın habercisi kurt oluşu veya böyle kabul görüşü, Türkler ve özellikle Başkurtlar için önem arz etmektedir. 12 Oyun için ulak tartış/uğlak 6 Gabain, 2000: 283; Tanyu, 1989: 47-48; Öğel, 1988: 184; Aydil, 1986: 9; İnan, 1972: 26-29. 7 Çoruhlu, 1999: 22; İnan, 1972: 26-28; Sağalayev, 1970: 142-143; Smoyloviç, 1930: 61-62. 8 Orkun, 1987: 26-66; İnan, 1972: 26-28. 9 Gumilov, 1999: 223 10 Rudenko, 1998: 1-1-112; Nurmagamedov, 1983: 27-58; Sezer, 1979: 113-114 11 Sezer, 2002: 33; Çoruhlu, 1999:110-111; Öğel, 1995: 115-126; Bahtiyarov, 1993: 3-4; Omarov, 1990: 4-5; Alekseyen, 1980: 17; Biçurin, 1950: 209. 12 Qahhr, 1995: 202-204; TDTEA, 1993: 26-31; Öğel, 1988: 126; Aleksiyev, 1987: 73. 3

tartmay/oğlak tartişiş ve buziga kaçi/buzga kaçi/buz kaçi/buz kaşi ve torpak tartış deyimleri de kullanılmaktaydı. Burada ulak/uğlak oğlak buziga/buzga/buz ise buzağı ve torpak da iki yaşında dana" anlamına gelmektedir. Tartiş/tartmay/tartişiş/kaçi/kaşi ise; çekiştirmek/çekmek mücadeleyle almak/kovalamak /kaçırmak anlamında yüzeysel ifadeleri karşılamaktadır. 13 Binicilik becerisi gerektirdiği ve at ile oynandığı için kök böri, atın çekim ve yükleti işlevinden binit merhalesine yükselmesiyle tarihi sahneye çıkmış olmalıdır. Türkler tarihi sahneye çıktıklarından itibaren atla birlikte anılmış, asker ve binici bir ulus olarak tanınmışlardır. Kök ve Böri gibi At ında Türk kültür tarihinde oldukça engin ve zengin bir yeri vardır. At, Türk spor geleneğinin oluşmasında ve gelişmesinde, diğer kültürlere nakilde, sanat, edebiyat, adet ve geleneklerin teşekkülünde mühim bir yer teşkil etmiştir. 14 Türk, günlük hayatının bir parçası olan at 15, ihtiyaçlarının çok üstünde yetiştirilmiş, kutsal, saydıkları bu varlığın birçok yönünden faydalanmışlardır. 16 Kısacası at, maddi ve manevi öğeleriyle Türk kültür ve tarihinde baş aksiyon olmuştur. 17 Ortaya Çıkışı, Gelişmesi ve Yaygınlaşması ile Tarzı Erken dönem Türklerin ekonomik hayatlarının hayvancılığa, kısmen avcılığa ve çok az bir kesimlerinde ise demirciliğe dayandığı bilinir. Yaşadıkları coğrafyaların ikliminin sert olduğu ve bu iklim ile coğrafyanın Türk vücut kültürünün oluşumu ve şekillenmesini özgün bir biçimde zorladığı; Türk kültüründe atın fonksiyonel gelişiminin arttığı dönemde, aynı zamanda özgün kültürle paralel vücut kültürü unsurlarını da geliştirdikleri bilinmektedir. Alper Tunga'dan izler taşıyan ve M.Ö. 209-174'lerde Büyük Hun Yabgusu Motu(Mete) nun hayatı etrafında teşekkül etmiş Oğuz Kağan Destanında; Kök böribalsıngıl uran / Bozkurt olsun savaş parolamız-stratejimiz, bir başka yerinde; kök tülüklüğ-kök çalluğ irkek böri birle sındı/gök tüylü/gök yeleli kurt durdu denilmektedir. Burada her iki cümlede de savaş stratejisi veya misyonu görülürken, tarihi seslenişte ritüel bir dürtünün vurgulandığı görülebilir. IX. yy.'da Arpinçur Tigin Uygur kağanına itafi bir şiirinde; Kök böri teg birle yarıyım/ Bozkurt gibi senin ile yürüyeyim denmektedir. 18 Burada da böri simgesiyle kahramanlık, güvenirlik, sadakat ve dinamizm söz konusudur. Kök börünün o dönemlerde Türk atlı veya bozkır göçebe kültüründe çok yönlü fonksiyonelliğinin yanında özellikle savaşçı karakterle öne çıktığı anlaşılmaktadır. 19 M.Ö. V.-IV. yy.'larda Türklerden bahseden kaynaklarda; onların savaş manevralarının kök kurda benzetildiği, hakanına kurt ve halkına da kurtlar denildiği belirtilir. 20 M.Ö. V. ve M.S. XIII. yy a kadar Türk savaş geleneğinde ölen bir askerin ölüsünü getiren onun malına da 13 Gabain, 2000: 271; TDKY, 2000: 129-132; TDKY, 1994: 86-87; Yuhadin, 1994: 781; Bahtiyarov, 1993: 27; Karmıyşeva, 1986: 30-37; Bektenov: 6-7; Sımakov, 1984: 155. 14 Reichl, 2002: 17; Öngel, 2001: 118-123; Rasonyi, 1998: 4-6; Kafesoğlu, 1986: 208-209; Djevad, 1978: 57-58. 15 Vaynşteyn, 1980: 83; Eberhard, 1947: 17-18; Schmith, 1946: 342. 16 Potapov, 1995: 2-4; Pekolcay, 1989: 254-255; Kafesoğlu,1987: 204-209; Potapov, 1969: 27-31; Biçurin, 1950: 110-112. 17 Reichl, 2002: 15-17; Uçar, 1998: 23; Basilov, 1989: 33;Sümer,1983: 4-6; Abramzon,1971: 1-12. 18 Reichl, 2002: 33; Öğel, 1995: 9; Kafesoğlu, 1987: 76-78. 19 Öğel, 1988: 65. 20 Reichl, 2002: 17; Abramzon: 1990: 2; Basilov,1989: 33; Grousset, 1952:223-237; Gumilöv,1999:44; Bicurin, 1950: 229. 4

konmuş olurdu. 21 Bu gelenek kök böri oyun stili ve karakteriyle paralellik gösterebilmektedir. Türkmenlerin asker şairi Seyitnazar Seydi Görülsün İndi adlı şiirinde savaştan yorgun düşmüş halkına şöyle seslenmektedir: Bir yerde top ile bayrak dikilsin,// Koşum ile yandan saf-saf çıkılsın; Kelleler kesilip kanlar dökülsün!// Arada kurt oyunu kurulsun artık!... 22 O günlerin (1801-1802) haksız ve insafsız İran saldırılarına karşı Türkmenleri kurt oyunu/kök böri ile birliğe ve savaşa çağırmaktadır.çağrıda tarihi simgeden kavme özelilahi bir beklenti de vardır. Manas destanında şu sözler yer almaktadır: Bölünüp oba-gerçek zafer,//atmaz olan yer midir? Yatmaz olan Kök Böri, //Çekmez olan yer midir?.... 23 Destanda kökbörüye çok engin anlamlar yüklemenin yanında Kıtaylar (Çinli) ın mutlaka yenilmesinin gerekliliği, onları oyunda yenmenin savaş kazanmaktan farksız olduğu vurgulanmaktadır. Ünlü Kırgız yazar Aytmatov Gülsarı adlı eserinde; kök böri oyununda Kazaklara kaptırılan urganı tekrar Kırgızların alması için verilen mücadeleyi, dramatik olmanın yanında iki Türk boyunun onur savaşını estetik bir ruhla aktarmaktadır. 24 Asıl inceliğinde oyunda görülen rakip değil, tarihinde Kırgız ulusal kimliğini hangi kavim ya da idari yapı yok etmek istiyorsa onlarla savaşı vardır. Konuyla ilgili tarihi, edebi, ekonomik, siyasi ve askeri örnekleri artırmak fazlasıyla mümkündür. Bunların yanında kök böri oyununu tasvir eden ve onun tarihi gizemini karakterize eden eserlerin bulunması, oyuna verilen değerin günümüze yansıması açısından önemlidir. 25 Belki de bu önem verilişin ruhunda ulusal kimliği koruma talebi vardır. Ayrıca oyunun sergilenişini yorumlayan yabancı araştırmacıların kök böri de; Türklerin tarihi bağımsızlık hissiyatının yattığı İslamlıktan en az bin yıl öncesi Türk sosyo-ekonomik kültürel motifleriyle donatılmışlığı ve de savaş tarzında sergilendiğini açıklamaktalar. 26 Söz konusu araştırmanın amacında Sovyet ideolojisine yaranma telaşı görülse de, oyunun tarihi ve kültürel realitelerinin çoğunun göz ara, edilemediği de görülebilmektedir. Orta Asya da karada ve kar üstünde bireysel (Çobaltma-tartış) Kökbörü oyunu 21 Öğel, 1995: 91; Smoyloviç, 1930: 31-42. 22 Türksoy, 1995: 504-505; Saray, 1996: 333-337. 23 Bektenov: 721. 24 Aytmatov, 1967: 58-61. 25 Gurbannepesov, 1995: 102-103; Lipskiy, 1906: 341-346; Katanov, 1984: 175-181; Tolstov, 1935: 13-15; Karmıyşeva, 1986: 30. 26 Sımakov:155. 5

Orta Asya da kar üstündeve karadatakımtasnifiyle oynanan Kökbörü Bu bağlamda oyunun ortaya çıkışında ekonomik hayat ve coğrafi faktörlerin, özgün zorlamasının stilinde savaş sahnesi figürlerinin, tarzında ise Türk savaş geleneği ile savaşçı gücün etkisinin olduğu görülebilmektedir. Bu görüş paralelinde çalışmalar bulunmaktadır. 27 Göçebe veya yarı göçebe yaşayan Türkler, mallarına otlaklar ararlarken ya da obalarında otururken her an bir saldırıya uğrayabilme riskleri vardı. Ayrıca halk (budun) her an kağan tarafından da bir savaşa çağırabilirdi. Bunun için her Türk yaş ye cinsiyet ayırmaksızın fizik kültürünü geliştiren egzersizler yapmalıydı. Yapılan talimlerde eğlence efhamı bulunsa da, özünde savaş talimi niteliği taşımaktaydı. Egzersizler konup göçerlerken, boş zamanlarında, ulusal, ekonomik, dini ve ailevi toylarda yapılırdı. Seçkinlerin yuğ (yas) merasimleri büyük sportif mücadelelere sahne olurdu. Eski Türklerde; toy baslav, besik zırhıy, beşik törmi, ad koyma. tuşo kesuu/tusov kesiv/ilk adım/köstek kesme, kız vigekir ve evlilik/düğün, ilk av, süyüncü /müjdeci, dilek ve hacet, yaylara çıkış-dönüş,söz kesimi ve and içimi (at üzerinde yapılır), savaşa giderken ve savaştan gelince, esaretten kurtulunca, ak budunların ölüm yıldönümleri, Bozbörü/Nevruz, İslamiyetle birlikte bunlara eklenen sünnet, ramazan ve kurban bayramları törenleri bulunmaktadır. Bütün bu törenler diğer geleneksel Türk sporlarının yanında kök börinin de yapıldığı ve kazanmak için büyük mücadelelerin verildiği etkinlik günleri olmuştur. 28 Söz konusu müsabakalarda toy sahibi ya da akbudunun koyduğu ödüllerin büyüklüğü ya da çokluğu, müsabık için fazlaca önem arz etmektedir. Önemli olan kabile, oba, köy, boy, soy ve ulusunun onuru, gururu, haysiyeti, şerefi ve hatta namusudur ki; Türkler de geleneksel spor mücadeleleri bunun için yapılmakta ve bundan dolayı da çok çekişmeli geçmektedir. Zaten Türklerde bu tür sporları kazananlara Manas olayında olduğu gibi kahraman gözüyle bakılmaktadır. Dolayısıyla bu tür törenler kök börinin gelişmesini ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. 29 Oyun Tür ve Kuralları a) Çobaltma Tartış/Bireysel Kökbörü: Asırlardır Türk halkının kendi doğasıyla koyduğukurallar doğrultusunda yapılagelen tarzıdır. Kök börinin bu orjin tarzı konar-göçerliği devam ettiren Türkistanlı kabileler. Doğu Türkistan, Sibirya Ve Afganistan Türkleri tarafından oynanmaktadır. Kökbörü nün bu tarzıyla değil, ama benzeri stiliyle yine 27 Dugar-Nimayev, 1983: 169-177; Bobylıov: 26; Toktorbayev,1991: 26;Ömürzakov, 1981: 110-116; Bektenov: 14-15. 28 Allambergenov, 1997: 27; Eberhart, 1996: 87; Agapov, 1971: 30-33. 29 Radloff, 1995: 111; Sımakov,1984: 155; Karmıyşeva,1986: 30-32. 6

Türklerleiç-içe yaşayan veya yaşamış olan bir kısım Moğol, Tibet ve Afganlılar da oynamaktadır. 30 Kafkasya Türk akraba toplulukları da benzeri tarzıyla oyunu oynamaktadırlar. 31 Kökbörü nün bu stilinde saha ölçüleri, oyuncu sayısı ve zamanla ilgili net bir sınırlama koymayan Türkler, hakem veya hakemlerle de oyunu idare ettirmemekteler. Oyunu aksakal/el yahşisi (toplumda sevilen, itimat edilen, olanında otoriter, güvenilen, yaşlı ve saygın kişi) yönlendirmektedir. Türklerin bu oyununda özgürlük ve bağımsızlık hissiyatı öne çıkmaktadır. Oysa Tibet, Moğol veafganlılarda oyunu beş hakem birden idare etmekte ve oldukça da sınırlama söz konusudur. Dolayısıyla oyun bu haliyle Türkler de bir karakter veya tarz, diğer kavimlerde de bir stil olarak sergilenmektedir. Oyunda urganı en çok kimler rakip takımın kalesine/halkasına bırakıyorsa o kabile, köy, boy veya ulus galip sayılmaktadır. Türkler de oyun en az iki saat sürerken, diğer komşu kavimlerde bu süre 10+10 ile 20 dakikayla sınırlıdır. Yine burada Türkler de kabilecilik şuuru öne çıkarken diğerlerinde takım bilinci ön plandadır. 32 b) Takım Kök-Böri/ Eldik Tartış: Kök börinin modernize edilerek üç-beş kişilik takımlarhalinde oynanan bir oyundur. Aslında kök börinin önünde takım kelimesi yoktur. Kelime sadece kök böri türlerinin analizi veya sınıflandırılması için konulmuştur. 1925 yılında Tataristan'ın başkenti Kuzan da Türk toplumları bir araya gelerek geleneksel sporları korumak, yaşatmak ve oyunların kaybolmaması için çağın talebine göre yenilemek isterler. Burada alınan komite kararıyla oyunun toplumlar arası adının Kök böri kalmasına karar verilir. Ancak her toplum/boy kendi içinde istediği adla oynamakta serbest bırakılır. 33 Toplumlarda, oyunun ulusal niteliklerinin korunması yanında, kabilecilik değil ulus şuurunu öne çıkarmak, ulusal kimliği korumak (zamanın siyasi şartları buna zorlamıştır), bu kültür ürününün statik halden dinamik hale getirmek amacıyla yeniliğe gidilmiştir. 1925 de alınan bu karar ancak 1950 yılında uygulanabilmiştir. 1950 yılından bu tarafa oyun bu modern stiliyle Türkistan'da ortak kurallar çerçevesinde ve takım tasnifiyle (takım derecelendirmesiyle) oynanmaktadır. Büyükler kategorisinde III. gençlerde II ve yıldızlarda 1. ligi bulunan bu kök börinin kural ve kaideleri çıkartılan küçük kitapçıklarda belirtilmiştir. Süresi (büyüklerde 4x20 dk., gençlerde 4x15 dk. ve yıldızlarda 4x10 dk. devreli), saha ölçüleri, takımların derecelendirilmesi ve ligden düşmesi veya yükselmesi, müsabakalara çıkış, giyilen formalar, hakemler, müsaade edilen ve edilmeyen yönleri, atların ve sporcuların yaş, cinsiyet ve lisans sicil defteri vs. hepsi belirlenmiştir. 34 Şekil 1: Kök Börü Oyun Sahası (Ulak Tartış) Kale M Kesilmiş Oğlak (URGAN) Oğlağın Bırakıldığı Halka(Mara) 9 m 4m 30 Toktorbayev: 1991: 76-78; Rojdestvenskiy, 1928: 33. 31 Abramzon, 1990: 123-176; Stolbov, 1989: 110. 32 Abramzon, 1990: 43; Bahtiyarov, 1993: 3-4. 33 Sağalayev,1970: 5-7. 34 Saralayev, 1993: 77; Musin, 1976: 12. 4m 7

Birinci Tak. Oyuncuları İkinci Takımın Oyuncuları 70x110 Şekil 2: Kök Börü Oyuncu Çıkışları 30m 110 m 30m 70m 10 m 5m 10m10m5m 18m 10m 18m 10m 170m 80cm 200cm 80cm 120cm SONUÇ Büyük Asya Türk toplumlarında M.Ö. 276 yılından itibaren yapıldığı anlaşılan Kök Böri, günümüzde de en popüler geleneksel sporlardan biri olduğu görülmüştür. Oyunun ortaya çıkışında iktisadi ve coğrafi faktörler etkilidir. Oyunun adında ise ritüel sujeler ve miteolojik unsurlar görülmektedir. Eski Türkler ve günümüz Büyük Asya Türk toplumları tarafından oyuna verilen ortak orjin adının "kök böri" olduğu; bu iki karakterli kelimelerin kutsal anlamlar ifade ettiği; oyunun bu toplumlar için sosyal bir norm gibi algılandığı anlaşılmıştır. Oyunun gelişmesinde ve yaygınlaşmasında toyların etkili olduğu; oyunun geçmişte ve hatta günümüz birçok Türk toplumlarında maddi ve özellikle manevi fonksiyonları yerine getirdiği 8

görülmüştür. Oyunun adında dini ve mitolojik etkenler görülse de, oyunun sergilenişinde karakterinde tamamıyla savaşçı gücün etkisinin olduğu anlaşılmıştır. XX. asrın başlarından itibaren oyunda kullanılan urganların ismim de aldığı görülen kök böri, tarihi fonksiyonlarını kısmen yitirse de hala popülaritesi ve sosyal norm olma özelliğini koruduğu; bireysel ve takım halinde olmak üzere iki stilde oynandığı; ilkinde özgürlük veya bağımsızlık hissiyatının ağır bastığı ve ikincisinde bu hissiyatın kısmen sınırlandığı; büyükler, gençler ve yıldızlar ligi) oynandığı görülmüştür. Türkiye'de de uzantıları olduğu anlaşılan oyun için pratik ve teorik bakımdan potansiyelli olan Türkistan'dan faydalanılarak oyunun tarihi ve güncel fonksiyonlarının ortaya çıkarılması; bu konuda akademik çalışmalar yaparak, oyunu literatürlerde ve spor faaliyetlerinde hak ettiği yere getirilmesi önerilir. KAYNAKLAR 1. Abramzon, S: M.; Kirgizi i ih etnogenetiçeskiye istoriko-kulturniye svyaz, KırgızdınMasması, Frunze 1990. 2. Abramzon, S. M.; Kirgizi i ih istoriko-kulturniye; etnogenetiçeskiye svyazi, SSR.,Leningrad 1971. 3. Agapov, F. A.; Fiziceskaya i sport v gorskih noradov şevenoga Kovkaza,Pedegogiçeskiy insttut, Mahaçkale 1971. 4. Alekseyev, A. N.; Rannie formı religi Tyurkoyazıçnıh naradov Sibiri, Novasibirsk 1980. 5. Alekseyev, A. N.; Schamanismus der Türken Sibiriens. Versuch einer vergleichenden arealan untersuchang. Trans. R. Schletzer. Studia Euroasia, 1, Hamburg 1987. 6. Allambergenev, E.; Karakalpak Halkının Geleneksel Aile Törenleri ve Ritüel Folkloru,Milletlerarası Türk Kültür Kongresi seksiyon Bildirileri, KBY., Ankara 1997, S. 27. 7. Anarkulov, H. F.; Kırgızdın El Oyunları, Bişkek 1991. 8. Aydil, E.; Şarkılarla Şiirlerle Türklerle ve Tarihi Örneklerle Adlarımız, TTKY., Ankara1989. 9. Aytmatov, Ç.; Gülsarat, Kırgızdın Mask. SSR., Frunze 1967. 10. Bahtiyarov, A.; Kırgızdın Bozbörü Mayramını Kuttuktooloru, Bişkek 1993. 11. Balgambayev, M.; Kazaktın Ulttuk Sport Törleri, Kaynar 1985. 12. Basilov N. V. Zirin, M. F.; Nomads of Euroasia, (ing. Çev), Seattle, WA. 1989. 13. Bektenov, Z. Musin, Y.; Kırgızdın Eldik Oyunları, Frunze 1978. 14. Bektenov, Z.; Manas Destanının Karasöz ile Yazılmış Kısmı, Mitoloji Dokümanları,Lenin Kütüphanesi, Bişkek trs.t.11. s. 721. 15. Biçurin, N. Y.; Sobraniya svedeniy o narodah, ağabeytavşih v sredney Azii v drevniyvremena, Leningrad 1950. 16. Bobylıov, I.; Equesrian Games, Taşkent-Mıhnat 1989. 17. Çoruhlu, Y.; Türk Miteolojisinin ABC si, Kobalcı Y.; 124, İstanbul 1999. 18. Djevad, H.; Yabancılara Göre Eski Türkler, Yağmur Y., İstanbul 1978. 19. Dugar Nimayev, T.A.; İstoçniki po istori Buryatskoy Liyeraturi iz fond M. N.Hungolova, STKNB (GBHGK)., Ulan-Ude 1983, s. 169-177. 20. Eberhart, W.; Çin in Şimal Komşuları, (Çev. N. Uluğtuğ), AKDTYK, TTKY., 2. Baskı, Ankara 1996. 21. Eberhart, W.; Çin Tarihi, Ankara 1947. 22. Garbaın, A. V.; Eski Türkçenin Gramerleri, (Çev. Mehmet Akalın), 3. Baskı, AKDTYK, TDKY:, 532, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2000. 23. Grousset, R.; L empire des steppes: Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, 4th ed. Paris 1952. 24. Gumilöv, L. N.; Eski Türkler, (Çev. A. Batur), Bileşik Y., İstanbul 1999. 25. Gurbannepesov-Atabeyev, A.; Çağdaş Türkmen Şiirlerinden Örnekler, KBY.: 1494, Ankara 1995. 26. Güven, Ö.; Türklerde Spor Kültürü, AKMBY., Ankara 1999. 27. İnan, A.; Tarihte ve Bu gün Şamanizm- Materyaller ve Araştırmalar, TTKY., Ankara 1972. 9

28. Kafesoğlu, İ.; Türk Bozkır Kültürü, TKAEY, Ankara 1987. 29. Kafesoğlu, İ.; Türk Milli Kültürü, 4. Baskı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1986. 30. Karalayev, C. Orazayev, M. Simayiloviç, M.; Kazak Halkının Salt Destürleri, Rayan,Almatı 1994. 31. Karmıyşeva, C. H.; Drevnyaya Mitologiya ver i kultur noradov sredne azii,etnografiçeskiye Dökümantı, Moskova 1986. 32. Katanov, N. F.; O pagrebalnıh obı çayah Tyurkskih plemens drevneyih vremen donaşih dney, İzv. İstori i etnografi t. XII, Vup 2, Kazan 1984, S. 175-181. 33. Lipskiy, V.; Dopornım oblastyom ruskogo Turketana, SPb., 1906. 34. Musin, C. Anarkulov, Z. Efimoviç, F. Bayman, F. _Sadıkov, A.;Kırgiziskiyenatdionalmiye vidi sporta ( ), Frunze 1976. 35. Necip, E. N.; Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev. İklil Kurban), TDKY.: 615,Ankara 1995. 36. Nurmagamedov, K. M.; Skazki A. S Puşkina i folklor noradov Sredney Azii, Taşkent1983. 37. Orkun, H. N.; Eski Türk Yazıtları, YDKY., Ankara 1987. 38. Omarov, A.; Navruz, Almaatı 1990. 39. Ögel, Ö.; Türk Kültürünün Gelişme Çağları, TDAVY., İstanbul 1988. 40. Ögel, B.; Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), TTK.Basımevi, Ankara 1995. 41. Ömürzakov, D. Saralayev, M: K:; Kirgizkiye natsionalniye vidi sporta Noradnie igri,kirgizistan Masması, Frunze 1981. 42. Öngel, H. B.; Türk Kültür Tarihinde Spor, Kültür B. Y.; 2564, KED.: 286, Ankara 2001. 43. Pekolcay, A:N.; Karahanlılar Dönemi Türk Edebiyatında Türklük ve Müslümanlıklaİlgili Unsurlar Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Eylül 1989, (Yay. Hazırlayanlar: A.A. Yasa S.O. Atılgan), AKMY.: 19, Ankara 1997, S. 254-255. 44. Potapov, L. P.; Drevniy obıçay, otrajayuşiy pervobıtnoobşinnıy bıt koçevnikov,tyurkol Sbornik AN SSSR., 1955, No: 1, S. 2-4, 13, 175.; tı, s. 110-112. 45. Potapov, L. P.; Oçevki noradnoya bıta Tuvintsey, Akademiya nauk, SSSR., Moskova 1969. 46. Qahhr, T. Özbay, H.; Günümüz Özbek Şiirleri Antolojisi, KBY./1685, Ankara 1995. 47. Radloff, W.; Manas Destanı, (Haz. E. Gürsoy Naskalı), Türksoy Yayınları, No: 1,İstanbul 1995. 48. Rahman, A.; Uygur Folklörü, (Çev. S. Yalçın-E. Emet), KBY.: 1955, Ankara 1996. 49. Rasonyı, L.; Tarihte Türklük, 2. Baskı, TKAEY.: 83, Ankara 1998. 50. Reıchl, K.; Türk Boylarının Destanları, (Çev. Metin Ekici), AKDTYK. TDKY.: 805, Ankara2002. 51. Rojdestvenskiy, P. A.; Kırgiziskiye natsionalniy sport igri, Frunze 1928. 52. Rudenko, I. S.; The mytholojical eagle, the gruphon, the winged lion and the wolf inthe art northern nomads ; Artibus Aisae, V. C. XX, 1998, S. 101-112. 53. Sağalayev, M. A. Oktyabarskaya, V. İ.; Troditsinnoye mirovozreniye Tyurkov YujnojSibiri, NAUKA, Moskova 1070. 54. Saray, M.; Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, AKDTYK.TTKY.; Ankara 1996. 55. Saralayev, M. K.; Kırgız Uluttuk Sportunun Tülbörü Bildüktüü ResbapliklıkKlassifikatsiyasi Cana Meldeşterdin Eceleri, Kırgızistan Oş 1993. 56. Schmıdt, W.; Haustiere und Hirden Kultur II., Luzen 1946. 57. Sezer, b.; Asya Tarihinde Su Boyu Ovaları ve Bozkır Uygarlıkları, İstanbul 1979. 58. Sımakov, G. N. ; Obşestvenniye fuuktsi kirgizskih noradnıh aleniye v kontse XIXnaçale XX v., NAUKA, Leningrad 1984. 59. Smoyloviç, A.; Turkmenskiye razvleceniya, Kazan 1930. 60. Stolbov, V. V.; İstoriya fiziçeskoy kuturi, prosveşeniye, Moskva 1989. 61. Sümer, F.; Türklerde Atıcılık ve Binicilik, TDAVY.: 5, İstanbul 1983. 62. Tanyu, H.; İslamiyetten Önce Türklerde Terk Tanrı İnancı, İstanbul, 1986. 63. Tavkul, U.; Karçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, AKDTYK, TDKY.: 770, Ankara 2000. 64. Toktorbayev, S.; Öspürümdür Oyunları, Kırgız Cohek Maskısı, Bişkek 1991. 65. Tolstov, P. S.; Prejitki totemizma i dualnoy organizatsii tsii s Turkmen, Problemiistoriidokapi talisticeskih obcestu, Moskova 1935, N(t): 10-11. S.13-15. 66. Türkiye Dışı Türk Edebiyatları Antolojisi (TDTEA), KBY/480, Ankara 1993. 67. Türkmen Şiiri Antolojisi, (Haz. F. Turkmen-G. Geldiev), Türksoy Y.: 4, Ankara 1995. 68. Uçar, N.; Ak ve Kara Günlerde At, TDTD., S. 23, Kasım 1998. 10

69. Ülkütaşır, M. Ş.; Çevgan ve Gökbörü, Türk Kültürü, No: 57, 1967, s. 662-664. 70. Ünver, A. S.; Anadolu Türklerinde Spor, Dirim, S. 11, 1943, s. 4. 71. Vaynşteyn, S.; Nomads of South Siberia: The Postoral economies of Tuva, ed. Andwithan introduction by (C. Humphrey- M. Colenso), Cambridge studies in Social Anthropology, 25, Combridge 1980. 72. Vesevoldkiy, V. Gerngoross, N. V.;Igori naradov SSSR., Vredeniye, Moskova 1937. 73. Yudahin, K.K.;Kırgız Sözlüğü, (çev. A. Taymas), C. 11., TDKY.; 120, Ankara 1994. 11