TEMİZ TEKNOLOJİ FONU NUN TÜRKİYE DEKİ YENİLENEBİLİR ENERJİ VE ENERJİ VERİMLİLİĞİ PİYASASI ÜZERİNDE ETKİ DEĞERLENDİRME RAPORU

TEMİZ TEKNOLOJİ FONU NUN TÜRKİYE DEKİ YENİLENEBİLİR ENERJİ VE ENERJİ VERİMLİLİĞİ PİYASASI ÜZERİNDE ETKİ DEĞERLENDİRME RAPORU TEMİZ TEKNOLOJİ FONU Ocak 2013

Türkiye deki Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği Piyasasında Temiz Teknoloji Fonunun Etki Değerlendirme Raporu KISALTMALAR AB AFD CEF CO2e ÇD ÇED ÇŞB ÇYP EBRD EIB EIE EPDK ESCO ETKB EÜAŞ EV FV GWh IBRD İD IFC IRR KfW KOBİ KWh MIDSEFF MW MWh NCCC TKB TSKB TTF TURSEFF UFK UNFCCC USD YE YEGM YFK Avrupa Birliği Fransız Kalkınma Ajansı Karbon Emisyon Faktörü Karbondioksit eşdeğeri Çevresel Değerlendirme Çevresel Etki Değerlendirme Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetim Planı Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası Avrupa Yatırım Bankası Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Enerji Hizmetleri Şirketi Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Elektrik Üretim Anonim Şirketi Enerji Verimliliği Fotovoltaik Gigavat saat Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (Dünya Bankası grubu) İzleme ve Değerlendirme Uluslararası Finans Kuruluşu (Dünya Bankası grubu) İç Getiri Oranı Alman Kalkınma Bankası Küçük ve Orta Ölçekli İşletme Kilovat saat Türkiye Orta Ölçekli Sürdürülebilir Enerji Finansman Programı (EBRD) Megavat Megavat saat İklim Değişikliği Ulusal Bildirimi Türkiye Kalkınma Bankası Türkiye Sınai Kalkınma Bankası Temiz Teknoloji Fonu Türkiye Sürdürülebilir Enerji Finansman Programı (EBRD) Uluslararası Finans Kuruluşu Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Amerikan Doları Yenilenebilir Enerji Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü Yerel Finans Kuruluşları Proje No: 5812 i

Türkiye deki Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği Piyasasında Temiz Teknoloji Fonunun Etki Değerlendirme Raporu İÇİNDEKİLER 1 GİRİŞ... 1 1.1 TÜRKİYE DEKİ TTF YATIRIM HEDEFLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ... 1 1.2 TTF HEDEFLERİNİN IBRD, EBRD VE IFC PROGRAMLARINA AKTARIMI... 3 1.2.1 IBRD... 3 1.2.2 EBRD... 5 1.2.3 IFC... 7 2 TTF NİN TÜRKİYE EV/YE PİYASASI ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ... 9 2.1 VARSAYIMLAR VE VERİ KALİTESİ DEĞERLENDİRMESİ... 9 2.1.1 Karbon Azaltımı Hesaplamaları... 10 2.1.2 Birincil Enerji Tasarrufları Hesaplamaları... 11 2.2 TTF PARASI İLE DESTEKLENEN YATIRIMLAR BAZINDA TTF NİN PİYASA ÜZERİNDEKİ DOĞRUDAN ETKİSİ... 12 2.2.1 TTF nin Genel Etkisi... 12 2.2.2 Proje Türüne Göre TTF Etkisi (EV/YE)... 15 2.2.3 Kullanılan Teknoloji Türüne Göre TTF EV Etkisi... 16 2.2.4 Teknoloji Türüne Göre TTF YE Etkisi... 18 2.2.5 TTF Çevresel Etki... 19 2.3 KATILIMCI BANKALAR ÜZERİNDE TTF ETKİSİ (BANKALARIN EE/YE KREDİLENDİRMESİ ÜZERİNDEKİ TTF ETKİSİ)... 24 2.3.1 TKB... 24 2.3.2 TSKB... 26 2.3.3 EBRD Destekli Bankaların Kapasite Artırımı (Akbank, Denizbank, Garanti Bankası, İş Bankası, Vakıfbank)... 27 2.3.4 TTF Müşterileri için IFC nin Kapasite Artırımı Desteği... 29 2.4 TTF NİN PİYASA ÜZERİNDEKİ ETKİSİ (TTF NİN EE/RE PİYASASININ TOPLAM GELİŞİMİNE KATKISI)... 30 2.4.1 TTF Harcamaları Süreci sırasında ya da öncesinde Türkiye deki Önemli Yasal Değişiklikler... 30 2.4.2 EV/YE Piyasasının Gelişimi ve TTF nin Katkısı... 31 2.4.3 Türkiye deki İzleme ve Değerlendirme (İD) Sisteminin Değerlendirilmesi... 33 2.5 FARKLI HÜKÜMET KURUMLARININ İD SİSTEMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ... 34 2.6 TÜRKİYE DEKİ EE/RE YATIRIMLARINA YÖNELİK BÜTÜNLEŞİK İD SİSTEMİ ÖNERİ ÇERÇEVESİ... 37 2.6.1 İD Göstergeleri... 37 2.6.2 İD Organizasyonu... 37 Proje No: 5812 ii

Türkiye deki Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği Piyasasında Temiz Teknoloji Fonunun Etki Değerlendirme Raporu TABLO LİSTESİ Tablo 1: Asıl Projedeki Fonların Tahsisi... 4 Tablo 2: Eylül/Ekim 2012 de Piyasa da TTF Yatırım Etkisi... 12 Tablo 3: Banka bazında Proje Sayısı... 13 Tablo 4: Banka bazında Yıllık Tasarruflar... 20 Tablo 5: TTF Yıllık Birincil Enerji Tasarrufları ve İthal Petrolün Kaçınılan Maliyeti... 22 Tablo 6: Yatırılan Dolar Bazında Birincil Enerji Tasarrufları... 23 Tablo 7: TSKB EV Portföyünde IFI lerin Payı... 26 Tablo 8: Türkiye deki TTF Uygulaması sırasındaki Önemli Yasal Gelişmeler... 30 Tablo 9: YE Sektörü için TTF Göstergeleri... 35 Tablo 10: EV Sektörü için TTF Göstergeleri... 36 Tablo 11: Türkiye deki Bütünleşik İD Sistemi için Önerilen Göstergeler... 39 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1: Karbon Azaltımı Hesaplama Kontrolü... 10 Şekil 3: Yerel Bankanın Proje Yatırım Analizi... 13 Şekil 4: Yerel Bankanın Finanse Ettiği Proje Sayısı... 13 Şekil 5: Toplam Proje Yatırımları Zaman Çizelgesi... 14 Şekil 6: Fon Kaynaklarına Göre Proje Yatırımı Analizi... 15 Şekil 7: Yerel Bankaların EV/YE Yatırımları... 16 Şekil 8: Teknoloji Bazında EV Yatırımları... 17 Şekil 9: Finansal Aracı ve Teknoloji Türüne Göre EV Yatırımları... 17 Şekil 10: Teknoloji Türüne Göre YE Yatırımları... 18 Şekil 11: Teknoloji Türüne Göre YE Yatırımları Analizi... 18 Şekil 12: Bankalar ve Teknoloji Bazında YE Proje Yatırımları... 19 Şekil 13: Bankaların Yıllık Elektrik, Isı ve Karbon Azaltımı... 21 Şekil 14: Yatırım (Dolar) bazında CO 2 Salım Azaltımı... 21 Şekil 15: Banka Bazında Birincil Enerji Tasarrufu ve İthal Petrolün Kaçınılan Maliyeti... 23 Şekil 16: Proje Yatırımları Zamansal Gelişimi... 32 Proje No: 5812 iii

1 GİRİŞ 1.1 TÜRKİYE DEKİ TTF YATIRIM HEDEFLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ Daralan elektrik ve gaz arz-talep dengelerine, enerji sektörünün Türkiye nin CO 2 salımlarına yaptığı ölçülebilir etkisine ve enerji tasarrufunun maliyet etkinliğine bakıldığında; enerji sektörü, yenilenebilir elektrik üretimi ve enerji tasarrufu için düşük karbon teknolojilerinin işleyişine, dağıtımına ve transferine odaklanan Temiz Teknoloji Fonu (TTF) altındaki girişimler için temel sektör olarak tanımlanmaktadır. Bunun da ötesinde, bu enerji verimliliği-enerji güvenliği-çevre ilişkisi, Avrupa Birliği nin enerji ve iklim hedefleriyle tutarlılık göstermektedir ve Türkiye nin AB üyeliğine etkin bir şekilde katkı sağlayacaktır. 2009 yılında Türkiye, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ni (UNFCCC) imzalayarak, iklim değişikliği ile mücadeleye hazır olduğunu göstermiştir. Fosil yakıtlara dayalı enerji üretimi ve tüketimini çeşitlendirmek ve düşük karbonlu gelişmeyi teşvik etmek amacıyla, Türkiye 2009 yılında TTF fonunu alan ilk ülkelerden biri olmuştur ve fonu 2011 yılının ortalarına kadar kullanmıştır. Sonuç olarak, Türkiye de enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji projelerine özel sektörün yatırım yapmasını teşvik etmek üzere TTF 200 milyon dolara kadar düşük faizli kredi ve teknik destek sağlamıştır. Bu taahhüdün verdiği destekle, Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), başlangıçta program için 500 milyon dolarlık kredi sağlamış, daha sonra 500 milyon dolar daha ek kredi vermiştir. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) 285 milyon dolar kredi sağlamış ve Uluslararası Finans Kuruluşu (IFC) da YE/EV projelerin finansmanı için 250 milyon dolar vermiştir. Çok uluslu kalkınma bankalarının sunduğu katkının toplam hacmi 2012 yılının sonu itibarıyla 1.535 milyon dolara ulaşmıştır. Düşük faizli TTF kredileri, özel sektörün işlettiği yenilenebilir enerji üretimini ve özel sektörde enerji verimliliğini artırarak sera gazı salımlarının ve enerji maliyetlerinin azaltılmasını amaçlamıştır. Böylece, nihayetinde, çevre dostu projeleri teşvik ederek Türk enerji sektörünün dönüşümüne katkı sağlamayı hedeflemiştir. The Government of Turkey had a stated policy to implement the National Communication on Climate Change (NCCC) Reference Case in order to take Turkey 11 percent below the emission level of the business-as-usual (BAU) case. In order to push this further, the Government sought CTF support to move from the Reference Case to the Accelerated Emission Reduction Case (31 percent below BAU), and in energy efficiency towards the Emission Reduction Stretch Case (44 percent below BAU). Türk Hükümeti, salım seviyesini mevcut durumun devamı senaryosu seviyesinin yüzde 11 altına çekerek İklim Değişikliği Ulusal Bildirimi ni (NCCC) uygulamayı amaçlamıştır. Bunu daha da ileriye taşımak amacıyla, hükümet talep yönetimi senaryosundan hızlandırılımış salım azaltımı senaryosuna (referans senaryosundan yüzde 31 daha az) taşımak ve genişletilmiş salım azaltımı Proje No: 5812 1

senayosuna doğru (referans senaryosundan yüzde 44 daha az) enerji verimliliğini arttırmak üzere TTF desteğine başvurmuştur. Bunu başarmak için önemli engellerin aşılması gerekmektedir. TTF öncesinde, Dünya Bankası Grubunun ve EBRD nin Türkiye deki yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği yatırımları ile ilgili deneyimleri finansal olarak uygulanabilmesi mümkün olan pek çok projenin yarım kaldığını göstermektedir. Söz konusu beş önemli engel aşağıda sıralanmaktadır: Enerji verimliliğinin sağladığı faydalarla ilgili yeterli farkındalık bulunmamakta ve sanayideki bu tür projelerin yüksek teknik ve finansal riskleri bulunmaktadır. Sanayi, özellikle de küçük ve orta ölçekli işletmeler, enerji verimliliği projelerini teknik olarak riskli görmektedir ve diğer yatırım seçeneklerinden beklenen finansal getirilerle karşılaştırıldığında uygun finansal getiri sağlamadığını belirtmektedir. Enerji verimliliği teknolojileri ve süreçlerine, enerji tasarrufu yatırımına ve en iyi uygulamalara aşina olunmamasının yanı sıra enerji tasarrufu yatırımlarından elde edilen finansal faydaların küçümsenmesi, sanayi kurumları arasında yüksek risk algılamasının temel nedenidir; Bankalar arasında, yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği projelerinin değerlendirilmesiyle ile ilgili kapasite yetersizliği ve bu projelerin yüksek finansal riskler taşıdığı algısı mevcuttur. Bu tür projeler için yeterli borç finansmanı eksikliği vardır, çünkü bankalar bu tür projelere genellikle aşina değildirler. Bir YE/EV projesinin belirlenmesi, değerlendirilmesi ve sonrasında uygulanması için iç kapasite yetersizdir. Sanayi için, bankalar maliyetleri azaltan yatırımlardan ziyade, yeni yatırımları, verimliliği ya da kapasiteyi artıran yatırımları tercih etmektedirler. Bunun en çarpıcı istisnası, EV/YE projeleri için kurum içi teknik ve finansal değerlendirme kapasitesine sahip olan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası (TSKB) olmuştur; Enerji verimliliği politikaları ve programlarının etkin bir şekilde uygulanması amacıyla düzenleyici kurumların kapasitesinin yeni, iddialı YE/EV hedeflerine dönük olarak artırılması gereklidir. Kapasite artırımı desteği gerektirdiğinden bu önemli bir zorluktur; Yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği yatırımlarının geliştirilmesinde yüksek işlem maliyetleri söz konusudur. Bankaların yanı sıra sanayinin de karşılaştığı, yenilenebilir enerji (su ve rüzgâr dışında) ve enerji verimliliği yatırımlarının geliştirilmesinin işlem maliyeti genellikle yüksektir. Bu tür maliyetler enerji denetimlerinden, fizibilite çalışmalarından ve bazen de parçaların onarılması ya da değiştirilmesi için sürecin sonlandırılması ihtiyacından kaynaklanabilir. Bu maliyetler, bankalarda olduğu gibi sanayide de bu tür projelerin belirlenmesi ve hazırlanması tecrübesinin yetersiz olması ve bunlara yeterince aşina olunmamasıyla artabilir. Bunların dışında, YE ve EV finansmanının daha büyük projelerde uygulanmasının önündeki asıl kısıtlama, özellikle küçük ölçekli projeler ve KOBİ ler için, finansal kaynaklar ve düzgün kredi olanaklarının eksikliğidir. Finans kurumları (yukarıda bahsedilenler haricinde) YE ve EV sektörlerini, bu projelerin değerlendirilmesi için gereken teknik kapasitenin yetersizliğinden ve potansiyel borçlular tarafından projelerin bankalarca kabul edilebilirliğinin sağlanamamasından dolayı, yüksek riskli olarak görmüşlerdir. Sonuçta TTF nin, Türkiye de kurumsal kapasiteyi ve rekabetçi bir YE/EV piyasasını geliştirmek amacıyla gerekli teknik bilgiyi sağlayarak, finansal kurumların dikkatini bu alana çekmede etkili bir araç olması beklenmiştir. Enerji politikası hedeflerini gerçekleştirmek için Türkiye nin temel stratejisi, özel sektör/yabancı yatırımlarını teşvik etmek olmuştur. Buna göre, Türk hükümeti, özel sektör temelli enerji stratejisi Proje No: 5812 2

uygulamaya ve temiz enerji yatırımlarını teşvik eden bir çevre oluşturmak için gerekli tüm adımları atmaya karar vermiştir. Hızlı büyüyen ve gelişmekte olan ekonomilerden biri olarak, Türkiye nin çevresel sorumluluk taşıyan yatırımların yapılması için potansiyelini anlaması amacıyla finansmana ihtiyacı vardır. Küresel finansal durumun son zamanlarda kötüye gitmesi, diğer ülkeler kadar Türkiye için de finansmanda kısıtlamalara yol açmıştır. Kredi kullanma maliyetleri artmış ve dış finans kaynaklarına erişim azaltmış, bu da kurumların temiz teknoloji projeleri yürütme hedeflerinden vazgeçmesine neden olmuştur. Bu çerçevede, yönlendirici bir rolü olan TTF, Türkiye TTF 1 olarak temiz teknoloji programları/projelerinin ilk aşamalarında gerekli teşvikleri sağlamayı ve yeni yatırımları teşvik ederek ve hızlandırarak Hızlandırılmış Salım Azaltımı senaryosuna yönelik Türkiye nin daha fazla çaba sarf etmesini desteklemeyi kabul etmiştir. TTF nin Dünya Bankası grubu, EBRD kredisi ve Türkiye nin kendi kaynaklarının karışımının oluşturduğu bir imtiyazlı finansman olarak, yatırımları finansal olarak çekici kılması ve enerji sektöründe yüksek oranda güçlendirilmiş bir etki yaratması beklenmiştir. Bu nedenle, TTF finansman planı, sera gazı salımlarının azaltılmasını sağlamak için Türkiye nin çabalarına önemli bir destek olarak görülmüştür. Mevcut TTF kaynaklarının tahsis edilmesinde belirlenen öncelikler aşağıdaki gibidir: Yenilenebilir Enerji: küçük ölçekli su enerjisinin (10 MW a kadar) yanı sıra rüzgâr, biyokütle, jeotermal ve güneş dâhil olmak üzere yenilenebilir enerjiye (büyük ölçekli hidroelektrik enerji dışında) özel sektör yatırımı; Özellikle rüzgâr ve güneş enerjisi gibi kesikli yenilenebilir enerji için SmartGrid (akıllı şebeke); ve Sanayi (büyük ya da küçük ölçekli), ticaret, konut ve kamu sektörlerinde Enerji Verimliliği. Mevcut girişimler; finansman sağlayıcıları ve yatırımcıları çekmeye ve uygulamayı daha da hızlı artırmak amacıyla, rüzgâr, güneş, biyokütle, jeotermal ve küçük ölçekli su enerjisi gibi yenilenebilir teknolojilerin kullanımını hızlandırmaya odaklanmaktadır. Mali desteklerin ve/veya sübvansiyonların yokluğunda Türkiye deki bu tür yatırımların karşı karşıya kaldığı önemli engellere bakıldığında, TTF nin enerji verimliliği yatırımlarının teşvik edilmesi amacıyla finansman sağlayıcıların dikkatini çekmeye yardım etmesi beklenmektedir. Son olarak TTF, gelişmiş rüzgâr ve güneş enerjisi yönetimleri için akıllı şebekelerin geliştirilmesine destek vermeyi amaçlamaktadır. 1.2 TTF HEDEFLERİNİN IBRD, EBRD VE IFC PROGRAMLARINA AKTARIMI 1.2.1 IBRD Özel Sektör Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği Projesi 28 Mayıs 2009 tarihinde kabul edilmiş ve 12 Ağustos 2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Projenin, planlandığı gibi 31 Aralık 2016 da veya daha önce sona ermesi beklenmektedir. Projenin hedefi; yerel kaynakların kullanıldığı, özel sektörün sahip olduğu ve işlettiği enerji üretiminin artırılmasına destek vermek, enerji verimliliğini artırmak ve Türkiye Elektrik Piyasası Kanununun piyasa temelli çerçevesi içinde sera gazı Proje No: 5812 3

salımlarını azaltmaktır. Projenin bugüne kadarki gidişatı IBRD tarafından iyi olarak değerlendirilmekte ve planlanan zamandan önce proje hedeflerine ulaşılması beklenmektedir. İlk başta proje, iki yerel finans kurumuna sağlanan 100 milyon dolarlık TTF fonu ve 500 milyon dolarlık IBRD kredisi ile finanse edilmişti: Türkiye Sınai Kalkınma Bankası (TSKB) ve Türkiye Kalkınma Bankası (TKB). Türkiye Cumhuriyeti tarafından da finansman garantisi sağlanmıştır. Bu bankalar aracılığıyla proje, yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği yatırımları için özel sektör şirketlerine finansman sağlamaktadır. Her bir finansal aracıya asıl kredinin ve TTF fonlarının tahsisi aşağıdaki gibidir: Tablo 1: Asıl Projedeki Fonların Tahsisi IBRD TTF TSKB 350 milyon $ 70 milyon $ TKB 150 milyon $ 30 milyon $ Hidroelektrik santrallerinin potansiyel kümülatif etkilerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi için en iyi uluslararası uygulamalar dâhil olmak üzere Proje Eylül 2011 tarihinde, alt-proje sahipleri tarafından çevresel konuların analizi, uygulanması ve izlenmesi amacıyla ek hükümlerin konulması üzere yeniden yapılandırılmıştır. Yeniden yapılandırma aşağıdaki değişiklikleri de içermiştir: (1) küçük HES lerin kategorilerinin Gelişen Yenilenebilir Enerji den Ticari Yenilenebilir Enerji şeklinde değişmesi; (2) ek çevresel ve toplumsal koruma gereksinimleri; (3) fonların yeniden tahsisi; ve (4) uygulanabilir Dünya Bankası tedarik ilkelerinin en güncel baskısına uygun olarak güncellenmesi. Yeniden yapılandırmadan kısa bir süre sonra, finansal aracıların isteği üzerine 22 Kasım 2011 tarihinde Dünya Bankası 500 milyon dolarlık ek finansmanı onaylamıştır. Bu süreçte başka ek bir TTF sağlanmamıştır ve bu projede sağlanan kredi miktarı, öncesinde sağlanan TTF ortak finansmanı dâhil olmak üzere, şu anda toplamda 1,1 milyar Amerikan dolarıdır. Ağustos 2012 nin sonunda, TSKB toplam IBRD den sağladığı kredilerinin yüzde 83 ünü ve TKB IBRD den sağladığı kredilerinin yüzde 43 ünü taahhüt etmiştir. Her iki kurum da kendi IBRD kredilerinin % 98 den fazlasını kullandırmıştır. TSKB TTF fonlarının % 95 ini taahhüt etmiş ve % 83 ünü dağıtmıştır ve TKB kendi TTF fon tahsisinin % 100 ünü taahhüt ederek % 97 sini dağıtmıştır. Sonuç olarak, ilk baştaki IBRD kredilerinin planlanan bitiş tarihi olan 31 Aralık 2014 tarihinde ya da öncesinde bitmesi beklenmektedir. TTF harcamaları, 26 Ekim 2011 tarihi itibariyle, 82,4 milyon Amerikan Doları olmuştur. TTF tahsisi, projenin yeniden yapılandırılması ve finansal aracıların daha ileri YE teknolojilerine ve EV yatırımlarına odaklanması sonrasında yavaşlamıştır. Bu teknolojiler Türkiye de göreceli olarak az gelişmiş düzeydedir ve gelişmesi için de uzun zaman gerekmektedir. TTF kaynaklarının yardımıyla, projenin hedefi, Türkiye deki üç önemli kalkınma hedefine olumlu katkılar sunmaktır: (1) toplam enerji üretim kapasitesi ve enerji güvenliği ile birlikte enerji verimliliğini artırmak tüm ekonomi içinde yayıldığında, Türk ekonomisinin enerji yoğunluğu 2020 yılında yüzde 16 daha az olacaktır; (2) sera gazı salımlarını azaltarak çevresel sürdürülebilirliğe odaklanmak dönüştürücü etkisiyle, TTF mevcut durumla karşılaştırıldığında, ülkenin salımlarını 2020 yılında yüzde 44 azaltmaya yardım edebilir; (3) Özel sektör yatırımlarının artmasına yardım Proje No: 5812 4

etmek amacıyla, Türk bankalarının sağladığı kredilerle temiz enerjiye özel sektörün yatırım yapması için finansman sağlamak. Beklentiler şu şekildeydi: Proje, TTF desteğiyle, az kullanılan yenilenebilir enerji ve enerji tasarruf teknolojilerine yapılan yatırımların finansal kapasitesini gösterecek ve yatırımcı temelini genişletecekti. Bunun da ötesinde, finansal aracıların bu tür projelerde tecrübe kazanmasına ve kapasite artırmasına yardım ederek, TTF kullanımı diğer yatırımları harekete geçirecekti. TTF nin bu şekilde kullanılmasının, tüm ülkede kullanılması muhtemel sürdürülebilir bir iş modeli oluşturmasına yol açacağı düşünülmekteydi. Proje, enerji sektöründe özel sektör yatırımını önemli ölçüde artırmak için de tasarlanmıştı. Proje başlangıcında, yenilenebilir enerji için Türkiye deki mevcut finansman yıllık 70-75 milyon dolar civarındaydı. Projeyle, yıllık mevcut finansman, gereken seviyenin altında kalmış ancak yıllık 180-185 milyon dolara çıkarak önemli ölçüde arttı. Hükümetin Dokuzuncu Kalkınma Planı, özel sektörün gelişmesini desteklemiştir. Özel sektörün, ekonomik büyümeyi sürdürmek, istihdam olanakları yaratmak ve yaşam standartlarını geliştirmek için gereken verimlilik, kazanç ve yeniliklerin asıl kaynağı olması beklenmektedir. Proje, bu çabaların desteklenmesi için yenilenebilir enerji üretiminde özel sektör yatırımını teşvik ederek önemli bir rol oynamaktadır. Proje son olarak Türkiye deki tedarik güvenliği risklerinin azaltılmasına katkıda bulunmaktadır arz tarafında ek ulusal enerji üretim kapasitesini destekleyerek ve talep tarafında enerji verimliliğinin artırılmasını destekleyerek. Proje böylece ülke enerji arz ve talebinde sürekli dengesizliklerle karşılaşıldığında ortaya çıkabilecek önemli makroekonomik etkilerin önlenmesine yardımcı olacaktır. Proje, 960 Megavat (MW) YE yatırımlarını finanse etmiştir ve projenin Ağustos 2012 de başlamasından itibaren EV yatırımları sayesinde 1.840 tera kalorilik (TCal) enerji tasarrufu sağlanmıştır. Bu yatırımların, sera gazı salımlarının yıllık 3,3 milyon ton azaltılmasına katkıda bulunması beklenmektedir. Bu portföyde TTF finansmanı, 9 küçük hidroelektrik santralinin (HES), 6 rüzgâr, 1 jeotermal ve 20 EV projesinin geliştirilmesini desteklemiştir. TTF nin sağladığı finansmanın imtiyaz niteliğinin, petrokimyasallar gibi bir sektördeki EV yatırımlarını teşvik etmede önemli olacağı düşünülmektedir. 1.2.2 EBRD Türkiye de sürdürülebilir enerji, 1 milyon Euro dan fazla aktif yatırımlarla (toplam proje değeri 3 milyar Euro), EBRD için önemli bir sektördür ve proje portföyünün neredeyse % 50 sini oluşturur. Mart 2011 de, EBRD Türk Hükümeti ile Sürdürülebilir Enerji Eylem Planı imzalamıştır. Bu eylem planı EBRD ye hükümetin talepleri doğrultusundaki teknik yardım faaliyetleriyle ilgili ve sürdürülebilir enerji için yeni yatırım projelerinin geliştirilmesiyle ilgili politika diyalogu kurmak için orta vadeli bir yol haritası sağlamaktadır. Amaç, sürdürülebilir enerji için yatırım çerçevesi geliştirmek üzere muhtemel politikaların geliştirilmesi için temel hazırlamak ve böylece finansman için uygun bir iklim oluşturarak özel sektör yatırımlarını artırmaktı. Bu kapsamda, EBRD ülkedeki akıllı ölçüm teknolojilerinin toplumsal ve ekonomik faydalarını değerlendirmede enerji piyasasını düzenleyen bir kurumu (EPDK) desteklemiştir ve şimdi de çeşitli bakanlıklara ESCO gelişimi ya da atıktan enerji üretimi gibi bir dizi sürdürülebilir enerji konularında yardımcı olmaktadır. Sürdürülebilir Enerji Girişimi (SEI) kapsamında, EBRD beş alana odaklanmaktadır: Proje No: 5812 5

i) Büyük kurumsal müşterilerle çalışma ii) iii) iv) Sürdürülebilir enerji finansman olanakları Enerji sektöründe enerji verimliliği Yenilenebilir enerji, v) Kentsel altyapı enerji verimliliği EBRD, en iyi uygulamaları teşvik etmek ve şirketlerin enerji verimliliği yatırımları yapmalarını sağlamak amacıyla büyük endüstriyel enerji kullanıcılarıyla çalışmaktadır. Bunu şirketlerin potansiyel enerji tasarruflarını ortaya çıkarmalarına yardım etmek amacıyla, ücretsiz enerji denetimleri, enerji yönetimi eğitimleri ve teknik destekle harmanlayarak yapmaktadır. Bu yaklaşım, büyüyen bir ekonomi olarak güçlü bir sanayi temeline sahip olan ve bu yüzden enerji verimliliğini artırmak ve sera gazı salımlarını azaltmak için güçlü bir potansiyel barındıran Türkiye ye özellikle uymaktadır. EBRD, pek çok Türk şirketinde enerji denetimi ve teknik durum tespiti uygulamıştır; Kale Seramik, Keskinoğlu Tavukçuluk, Tosyalı Çelik, Trakya Cam ve pek çok çimento üreticileri gibi. Buna ek olarak, EBRD, Aksa ya (Türkiye deki en büyük akrilik üreticisi) enerjisini ve operasyonel verimlilik yatırımlarını finanse etmesi için 37 milyon Euro (48 milyon dolar) kredi yardımında bulunmuştur. EBRD, enerji verimliliği kredilerini, küçük ölçekli proje kredileri için ticari bankalara uzun vadeli kredi limitleri koyarak, küçük ve orta ölçekli işletmelere (KOBİ ler) doğru genişletmiştir. Kredi paketleri, proje geliştirmelerini desteklemek üzere bankalara ve muhtemel müşterilere teknik destekle (örneğin enerji denetimleri) birleştirilmektedir. 285 milyon dolarlık çerçeve, Türkiye deki ticari bankalara EBRD tarafından, enerji verimliliği (EV) ve küçük ölçekli yenilenebilir enerji (YE) yatırımlarına dağıtmaları üzere özel sektördeki kredi kullanıcılarına (KOBİ ler ve meskun müşteriler dâhil) kredi amacıyla sağlanmıştır. Bu çerçevede, EBRD kredileri, Temiz Teknoloji Fonu ndan (TTF) 46,7 milyon dolarlık ayrıcalıklı kredi ile beraber finanse edilmiştir. Türkiye özel sektör Sürdürülebilir Enerji Finansman Programı (TURSEFF), hem özel alıcılar hem de şirketlere 5 milyon dolara kadar olan kredileri, beş ortak banka aracılığıyla dağıtmaktadır: Akbank, Deniz Bank, Garanti Bankası, İş Bankası ve Vakıf Bank. TURSEFF aracılığıyla hâlihazırda kurulan bankacılık ilişkisinden güç alarak, EBRD, Orta Ölçekli bir Sürdürülebilir Enerji Finansman Programı (MidSEFF, www.midseff.com) da geliştirmiştir. Bu program, kurumsal ve belediye alt yapısına sahip enerji verimliliği projeleriyle birlikte orta ölçekli (10-50 milyon Euro) yenilenebilir enerjiyi teşvik etmek amacıyla yedi ortak banka aracılığıyla verilen 1 milyar Euro luk finansman program (ortak finansman için EBRD den alınan 175 milyon Euro ile birlikte, kredi için Avrupa Yatırım Bankası ndan (EIB) 300 milyon Euro ve EBRD den 525 milyon Euro). Türkiye deki sürdürülebilir enerji yatırımlarının desteklenmesine ek olarak, MidSEFF, Türkiye de karbon pazarı oluşturmayı ve sürdürülebilir enerji, çevre ve toplumsal standartları AB seviyesine getirmeyi amaçlamaktadır. Her iki program da, ortak bankalara, alt finansörlere ve proje sponsorlarına uygulama desteği vermek için kapsamlı bir teknik yardım programıyla desteklenmektedir. EU IPA 2009 fon tahsisine göre (7 milyon Euro), Türk Hazinesiyle işbirliği Proje No: 5812 6

yapılarak, teknik yardım programının fonu Avrupa Birliği nden sağlanmaktadır. 1,6 milyon Euro luk ek teknik yardım desteği TURSEFF için TTF tarafından sağlanmaktadır.. EBRD göstergeleri, kredi paketlerinde yakın zamana kadar olan başarılar dikkate alınarak, Ekim 2012 sonunda toplam değeri 463 milyon dolar olan 350 projede TURSEFF kapsamında 240 milyon dolar harcandığını ve bunun 286,000 tep tasarrufunu ve yıllık azalan 813,000 ton CO 2 yi temsil ettiğini ortaya koymaktadır. Aralık 2010 dan bu yana toplam değeri 557 milyon Euro olan 21 projede (9 küçük HES, 6 RES, 4 GES ve 2 EV) MidSEFF kapsamında 373 milyon Euro harcanmıştır ve bu 417 MW bir kurulu gücü (ve 1.524 GWh YE üretimini) ve 892.000 ton CO 2 azaltımını temsil etmektedir. EBRD, yenilenebilir enerji projelerindeki doğrudan yatırımlara öncelik vermeye devam etmeyi planlamaktadır. Türkiye deki ilk yatırımına dayanarak, EBRD, Uluslararası Finans Kurumu (IFC) ve Avrupa Yatırım Bankası (EIB) ile birlikte Zorlu Enerji ile 45 milyon Euro EBRD kredisini imzalayarak Osmaniye de kurulan 135 MW lık Rotor rüzgâr santralini finanse etmiştir. 2012 yılında EBRD, Balıkesir de kurulacak 142 MW lık rüzgâr çiftliği Bares Rüzgar Santralini desteklemek için 100 milyon Euro luk kredi sözleşmesi imzalamıştır. Bu tür yatırımların öncelikle su ve rüzgâr sektörlerinde gerçekleştirilmesi öngörülmektedir, ancak Türkiye nin çeşitli ve yaygın yenilenebilir enerji kaynakları düşünüldüğünde daha geniş bir çerçeveye yayılacağı beklenmektedir. EBRD, Türkiye deki muhtemel jeotermal piyasasını değerlendirmek ve özel sektör yatırımlarını teşvik etmeyi amaçlayan risk azaltma araçlarını geliştirmek için yürüttüğü kapsamlı araştırmanın sonuna yaklaşmaktadır. Buna ek olarak, EBRD, ticari olarak uygun iş modellerini ve fırsatlarını belirlemek için bölgesel ölçekte biyokütle ve belediye atıkları kaynak değerlendirmeleri yapmıştır. Türkiye nin yenilenebilir enerji yatırımlarının önemli ölçüde artacağı düşünüldüğünde, EBRD, bu tesislerin kümülatif çevresel etkilerini değerlendirmek ve olumsuz etkilerini önlemek için Stratejik Çevresel Değerlendirme çalışmalarına destek verecektir. Belediye sektöründe, Bursa, Bodrum, Gaziantep ve diğer şehirlerde sürdürülebilir enerji yatırımları yapılmıştır. 1.2.3 IFC Son birkaç yılda, iklim değişikliği ile birlikte, IFC aktif olarak yenilenebilir enerji yatırımına odaklanmıştır. Bu stratejinin Türkiye deki önemli örneklerinden biri, Türkiye deki 135 MW lık Rotor Elektrik rüzgâr çiftliğine yatırılan 220 milyon Euro dur (55 milyon Euro luk kısmı IFC den sağlanmıştır). IFC nin hidroelektrik projeleri için Akenerji ye verdiği 75 milyon dolarlık kredi de, yenilenebilir kaynaklardan elde edilen enerji miktarını artırmak ve yenilenebilir enerjinin finansal olarak uygun olduğunu göstermek için Türkiye Hükümeti nin gündemini desteklemektedir. 2009 yılında IFC, 513 milyon Euro luk bir kredi paketini hidroelektrik enerji santralleri ve Bandırma da 1,900 MW kapasiteli doğal gaz enerji santraline sağlayarak Enerjisa nın ilk aşama Proje No: 5812 7

yatırımlarının yapılandırılmasında rol oynamıştır. Yine 2011 yılında, küresel koordinatörler olarak; IFC, UniCredit ve WestLB AG, şirketin yatırım programının ikinci aşaması için Enerjisa ya 700 milyon dolarlık kredi paketi sağlamıştır. Bu kredi; IFC A/B kredi, paralel kredi ve kalkınma finans kurumlarından özel olarak sağlanan imkânlardan oluşmaktadır. Finansman, Enerjisa nın Yamanlı ve Doğançay daki iki hidroelektrik güç santralini ve Mersin deki bir rüzgâr santralinin inşasını desteklemektedir. Projelerin toplam kapasitesi yaklaşık 1 GW olacaktır. Eylül 2009 da, TTF Güven Fonu Komitesi, IFC tarafından sunulan toplam 21,7 milyon dolarlık ilk özel sektör TTF teklifini onaylamıştır. Türkiye için Sürdürülebilir Enerji Finans Programını Ticarileştirilmesi (CSEF), programlı bir temelde yerel finans kurumlarını destekleyerek Türkiye nin Sürdürülebilir Enerji (SE) özel sektör finansmanını geliştirmesine yardım eden kapsamlı bir girişimdir. IFC nin CSEF i, TTF içindeki EBRD nin Enerji Verimliliği Finansman programına tamamlayıcı bir bakış açısı getirmektedir. KOBİ ler arasındaki enerji verimliliğine odaklanarak, IFC KOBİ lere enerji verimliliği finansmanı sağlayan aracıların temellerini genişletmenin bir yolu olarak, leasing şirketleriyle (finansal aracıların yerine) çalışmaya odaklanmıştır. İki ayrı leasing şirketi müşterisiyle iki proje hâlihazırda taahhüt edilmiş ve tam anlamıyla kullanılmış bulunmakta; üçüncüsü ise son tarihi takvim yılı olarak 2012 nin sonunda olacak şekilde geliştirilmektedir. Onaylanan iki proje, leasing şirketlerine sağlanan krediler şeklindeydi ve daha önceden belirtilen uygunluk kriterini karşılayan Türkiye deki EV projeleri için KOBİ lere ve küçük ticari müşterilere sadece kiralama işlemlerinde yardımcı olmaktaydı. Yakın zamana dek, 53 nihai kullanıcıların projelerine yaklaşık 78 milyon dolar sağlanmıştır. Kredi finansmanından kaynaklanan kredi sözleşmelerindeki farklılıklara bakıldığında, bu miktar projelerin toplam değerine tekabül etmektedir (proje yatırım büyüklüğü kiralanan miktara eşittir ve bazı durumlarda ortaya çıkan peşinat hariç, işlemlerde eşitlik yoktur). Projeler; üretim, baskı, gıda ve tekstil sektörlerinde öncelikle güçlendirme ve iyileştirme yoluyla elektrik tasarrufu yapılmasına odaklanmıştır. Projeleri TTF desteğiyle doğrudan birleştiren CSEF programına ek olarak, IFC, paralelindeki kendi kaynaklarından finansal aracılar aracılığıyla ek bağımsız EV/YE yatırımları sağlamıştır. 2008 mali yılından bu yana (IFC nin Türkiye deki ilk EV işleminin taahhüt edildiği zaman), IFC, Türk finansal aracılarına EV/YE kredisi için 210 milyon dolar sağlamıştır. TTF sponsorluğundaki CSEF programlarına bağlı yatırımlarla birlikte, IFC nin Türkiye deki EV/YE sektörlerinde finansal aracılar üzerinden yaptığı toplam yatırım, Haziran 2012 itibariyle 285 milyon dolara ulaşmış (TTF dâhil), çoğunlukla KOBİ lerde kullanılmak üzere, bu miktarın 60 milyon doları YE için ve kalan 225 milyon doları da EV içindi. Altyapı tarafında (projeler ve şirketlere doğrudan kredi olarak), 2008 den bu yana IFC kendi adına yenilenebilir enerji projelerine 243,1 milyon dolar sağlamıştır (bu rakama B kredileri dâhil değildir). Hiçbir TTF fonu bu finansmanlarda kullanılmamıştır. Proje No: 5812 8

2 TTF NİN TÜRKİYE EV/YE PİYASASI ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 2.1 VARSAYIMLAR VE VERİ KALİTESİ DEĞERLENDİRMESİ Econoler; IFC, EBRD, IBRD ve diğer ortak yerel finans kurumlarından (YFK) bir dizi bilgi toplamıştır. Bunlar: TTF finansmanı ile desteklenen yatırımlarla ilgili detaylı proje bilgileri; Diğer finansman kaynakları ile finanse edilen EV/YE projeleri ile ilgili bazı bankalardan alınan toplam portföy bilgileri; YFK ların yürüttüğü kurum içi kredi süreçleri ve/veya kapasite artırma faaliyetleri üzerinde TTF nin etkisi ile ilgili mülakat şeklinde bilgiler. Bizim değerlendirme raporlarımız birkaç varsayıma dayanmaktadır: YFK ların sağladığı tüm nicel veriler, gerçek proje parametrelerini doğru bir şekilde temsil etmektedir ve tüm türev göstergeleri (karbon azaltımı, maliyet tasarrufu gibi) doğru bir şekilde tahmin edilmiştir. Tüm projelerin kullanım süresi projelerde kullanılan ekipmanın ömrüne eşittir. Alınan nicel proje verileri, aşağıda hesaplanan göstergelerin tutarlılığını ve akla yatkınlığını belirlemek için Econoler EV/YE uzmanları tarafından değerlendirilmiştir: Projelerin yıllık karbon azaltımları (tco 2 e yıllık) Birincil enerjinin yıllık tasarrufu (MWh/yıl) İthal petrolün kaçınılan maliyeti (USD/yıl) Projedeki zaman kısıtlamalarından dolayı, uzmanlarımız, yukarıdaki parametrelerin hesaplanması için YFK ların halihazırda kullandıkları yöntemlerini değerlendirmemiştir. Bunun yerine, sadece bankalardan alınan proje bilgisine dayanan parametrelerin alternatif bir değerlendirmesini yapmıştır. Verilerin doğruluğunun kontrolü sonuçları aşağıdaki gibidir. Proje No: 5812 9

2.1.1 Karbon Azaltımı Hesaplamaları Ton CO2e/yıl Bin 1,000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 3.90% Akbank 0.89% 3.31% 3.31% Denizbank Garanti Bankası İş Bankası Vakıfbank TKB TSKB Finans Leasing Yapı Kredi Leasing EBRD IBRD IFC Yıllık Karbon Azaltımı Toplamı 111,530 98,299 299,376 166,779 107,803 641,215 872,617 10,403 19,329 Yıllık Karbon Azaltımı Toplamı ECONOLER 104,746 95,559 260,313 109,676 107,071 602,841 852,823 13,400 24,898 Ortalama Karbon Azaltımı Farkı % 3.90% 0.89% 3.31% 3.31% 0.47% 3.70% 3.77% -29.11% -28.82% 0.47% 3.70% 3.77% -29.11% -28.82% 10.00% 5.00% 0.00% -5.00% -10.00% -15.00% -20.00% -25.00% -30.00% -35.00% Şekil 1: Karbon Azaltımı Hesaplama Kontrolü Karbon azaltımı veri doğrulamamız göstermiştir ki EBRD ve IBRD ortak bankaları için, CO 2 salım azaltımları tutarlı ve makul bir biçimde hesaplanmıştır (Şekil 1). Econoler in bağımsız hesaplaması, YFK ların hesaplamalarıyla çok az farklılık göstermektedir. Econoler in hesaplamaları rasyonelkötümser bir şekilde yürütülmektedir ve bu yüzden farklılık az da olsa YFK ların lehinedir. Ayrıca bazı durumlarda, bankalar CO 2 salım azaltımlarına yakıt tasarruflarının etkisini de eklemiş (doğal gaz, petrol), bu da Econoler tarafından veri değerlendirmesine dâhil edilmemiştir. Ancak, IFC nin iki ortağı Yapı Kredi Leasing ve Finans Leasing için, Econoler in hesaplamasının lehine sera gazı salımları hesaplamasında yaklaşık yüzde 30 farklılık vardır. Bu farklılık tüm projelerde bulunmaktadır ve projelerin karbon azaltımı hesaplamasında farklılık olduğu anlamına gelmektedir. Aslında, farklılık, IFC ve Econoler in kullandığı farklı CO 2 salım faktörlerinden kaynaklanmaktadır: Econoler tarafından kullanılan 0.617 ton/mwh salım faktörü 1 IFC tarafından kullanılan 0.479 ton/mwh salım faktörü. Bu raporun amacı için YFK ların ve ortak bankalarının rapor ettiği CO 2 salımlarını kullanacağız. 1 Kaynak: ABB Grubu Türkiye Enerji Verimliliği Raporu (http://www05.abb.com/global/scot/scot316.nsf/veritydisplay/bcfe8957cb2c8b2ac12578640051cf04/$file/turkey.pdf) MidSEFF için EBRD, Türkiye de yeni listelenen karbon projeleri başına, 0,562 Ton CO 2/MWh kullanmaktadır. EBRD bu çelişkilerden kurtulmak amacıyla ülkeler için CEF (karbon emisyon faktörü) modellemesine katılacaktır. Proje No: 5812 10

Tho usan ds Temiz Teknoloji Fonu nun Türkiye deki Yenilenebilir Enerji ve 2.1.2 Birincil Enerji Tasarrufları Hesaplamaları Birincil Enerji Tasarrufları (MWh / Yıl) 4,500 4,000 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000 500 0 0.06% -0.01% 0.13% 0.00% 1.61% 0.00% Akbank Denizbank Garanti Bankası İş Bankası Vakifbank TKB TSKB Finans Leasing Yapi Kredi Leasing EBRD IBRD IFC Birincil eşdeğer enerji tasarrufu toplamı MWh/yıl 511,447 442,717 1,357,318 504,401 446,478 2,960,764 1,604,466 65,813 122,284 Birincil eşdeğer enerji tasarrufu toplamı ECONOLER 509,331 442,720 1,357,330 504,400 445,609 2,960,764 4,081,336 65,813 122,284 Yıllık eşdeğer birincil enerji ortalama fark % 0.06% -0.01% 0.13% 0.00% 1.61% 0.00% -62.38% 0.00% 0.00% -62.38% 0.00% 0.00% 10.00% 0.00% -10.00% -20.00% -30.00% -40.00% -50.00% -60.00% -70.00% Şekil 2: Birincil Enerji Tasarrufu Hesaplama Kontrolü Hesaplanan birincil enerji tasarrufu doğrulanması (MWh/yıl) Econoler in sonuçlarının, TSKB haricinde yerel bankaların hesaplamasıyla örtüştüğünü göstermektedir (Şekil 2). IFC ortakları projelerinin tahmin edilen birincil enerji tasarrufları ile ilgili veri sağlamamışlardır, bu yüzden bu veriler Econoler tarafından oluşturulmuştur. TSKB nin hesaplamasındaki farklılık, 0,57 katsayısı kullanmalarından kaynaklanmaktadır (yüzde 100 birincil enerjinin içinde, Türkiye nin enerji sisteminde yüzde 43 kayıp varken, enerjinin yüzde 57 si sistem kullanıcılarına ulaşmaktadır). Econoler ve diğer bankalar 0,33 lük katsayıyı kullanmaktadır (birincil enerjinin sadece yüzde 33 ü nihai kullanıcılara ulaşırken, enerji sisteminde yüzde 67 kayıp vardır). Değerlendirme amaçları için, Econoler bankaların rapor ettiği birincil enerji tasarrufunu kullanmaktadır. Bir tavsiye olarak, gelecek programlarda, hazırlanan verilerin karşılaştırılabilir olmasını sağlamak için YFK lardan birincil enerji tasarruflarını (MWh ya da tep olarak) rapor ederken evrensel bir katsayı kümesi kullanmaları istenmelidir. Proje No: 5812 11

2.2 TTF PARASI İLE DESTEKLENEN YATIRIMLAR BAZINDA TTF NİN PİYASA ÜZERİNDEKİ DOĞRUDAN ETKİSİ 2.2.1 TTF nin Genel Etkisi TTF nin piyasa üzerindeki toplam yatırım etkisi, güçlendirilmiş yatırımlar bazında, kayda değerdir (yaklaşık 1.4 milyar dolarlık EV/YE yatırımları). Bu sonuç, aşağıda Tablo 2 de özetlenmektedir. Tablo 2: Eylül/Ekim 2012 de Piyasada TTF Yatırım Etkisi 2 Toplam Yatırım Miktarı Toplam TTF Katkısı EBRD $445.580.973 $37.801.901 Akbank $113.148.266 $8.495.630 Denizbank $65.216.221 $3.867.604 Garanti Bankası $136.667.047 $11.329.996 İş Bankası $59.491.909 $4.367.121 Vakıfbank $71.057.530 $9.741.549 IBRD $853.288.539 $96.156.430 TKB $285.077.539 $30.000.000 TSKB $568.211.000 $66.156.430 IFC $77.690.661 $15.538.132 Finans Leasing $52.381.466 $10.476.293 Yapı Kredi Leasing $25.309.195 $5.061.839 Genel Toplam $1.376.560.172 $149.496.463 En son mevcut harcama bilgisine göre (Eylül 2012 sonu itibariyle), 149,5 milyon dolarlık TTF fonları proje yatırımındaki toplam 1,38 milyar dolara katkı sağlamıştır, bu da etkileyici bir 1:9 güçlendirme oranı ortaya koymaktadır. TTF nin Uluslararası Finans Kurumları (UFK: IBRD, EBRD ve IFC) fonlarıyla birleştirilmiş olmasına rağmen, TTF nin bir katalizör olarak rolü, düşük faiz oranları finansörlere daha makul bir karma faiz oranı sağladığından dolayı önemlidir. Geliştirilen EV/YE portföyü çok çeşitlidir çünkü program için seçilen ortak YFK lar farklı yatırım profillerine ve müşteri tabanlarına sahiptir. Bunlara farklı TTF ve UFK fonları tahsisi yapılmıştır. Anlaşılacağı gibi, Vakıfbank ve Denizbank en çok sayıda projeye kredi vermişken, TKB ve TSKB, EV/YE kredi portföyünü destekleyen en büyük yatırım payına sahiptirler. 2 Veri toplandığı sırada finansman programlarının hiçbiri yatırımlarını kapatmamıştı. Proje No: 5812 12

41.28% 20.71% 5.16% 1.84% 8.22% 4.74% 9.93% 3.81% 4.32% Akbank Denizbank Finans Leasing Garanti Bankası Iş Bankası TKB TSKB Vakifbank Yapi Kredi Leasing Number of Projects Financed by Local Bank Akbank 5.35% 2.56% 1.86% 13.95% 5.12% 25.35% 23.95% 14.65% 7.21% Denizbank Finans Leasing Garant Bank Is Bank TKB TSKB Vakifbank Yapi Kredi Leasing Şekil 2: Yerel Bankanın Proje Yatırım Analizi Şekil 3: Yerel Bankanın Finanse Ettiği Proje Sayısı TTF tarafından desteklenen toplam proje yatırımı hacminde, IBRD destekli bankalar en büyük paya sahiptir sırasıyla yüzde 20,71 ve yüzde 41,26 (Şekil 3). Ancak, finanse edilen proje sayılarına bakıldığında (Şekil 4), çok farklı bir tablo görmekteyiz. Özellikle EV ne yönelik daha az önemli projelere ve daha çok sayıda sektöre odaklandığından, TKB ve TSKB ye kıyasla, EBRD ve IFC destekli yerel bankalar daha fazla alt projeye finansman sağlamış bulunmaktadır. Aşağıdaki tablonun gösterdiği gibi, TTF desteğiyle finanse edilen toplam 430 projeden, Vakıfbank 109 projeyle liderliği üstlenirken, Denizbank 103 projeyle onu yakından takip etmektedir. Sıralamanın sonunda ise, 8 projeyle 3 İş Bankası ve 11 projeyle TKB yer almaktadır. Tablo 3: Banka bazında Proje Sayısı Bankalar Proje Sayısı TOPLAM EV YE EBRD 343 303 40 Akbank 63 54 9 Denizbank 103 96 7 Garanti Bankası 60 54 6 İş Bankası 8 6 2 Vakıfbank 109 93 16 IBRD 34 19 15 TKB 11 1 10 TSKB 23 18 5 3 İş Bankası ilk dört krediden 14 ay sonra EBRD ile kredi imzaladı ve bu yüzden proje geliştirirken eğrinin gerisinde kalmaktadır. Proje No: 5812 13

Bankalar Proje Sayısı TOPLAM EV YE IFC 53 53 Finans Leasing 22 22 Yapı Kredi Leasing 31 31 Genel Toplam 430 375 55 Eğer TTF destekli fonlardaki yatırım dinamiklerini takip edersek, ulaşacağımız nokta (Şekil 5), YE ve EV ye yatırılan fonların, TTF programı başladıktan sonra (2009) önemli ölçüde artmış olduğudur. Şekil açıkça, TTF nin ortak bankaların EV/YE finansmanına katkısını göstermektedir. Oysa ki finanse edilen proje sayısı sabit kalırken (bu durum belirli bir zamanda belli sayıda projeyi işleyen bankaların idari kapasitesinden kaynaklanmaktadır), yatırımlar EV/YE miktarları önemli ölçüde artmıştır. Ayrıca, EV deki yatırımların sürenin sonuna doğru YE ye yönelik yatırımlara ağır bastığını görmekteyiz. Bu durum, EV piyasasının barındırdığı büyük potansiyeli kavradıklarından, bankaların odak noktasının YE den EV ye doğru değiştiğini göstermektedir. TTF Uygulama Şekil 4: Toplam Proje Yatırımları Zaman Çizelgesi 4 TTF lerin önemli katkılarından birisi, bankaların kendi fonlarını sponsor UFK lardan sağlanan fonlarla karıştırmak için teşviklere sahip olmasıdır. Görüldüğü üzere (Şekil 6), TTF den gelen bir dolar, proje yatırımını TTF miktarından 9-10 kat daha fazla güçlendirmiştir (öz sermaye yatırımlarının 3 ila 6 katı). Tek istisna iki IFC ortağıdır projelerine herhangi bir öz sermaye koymayan leasing şirketleridir. Böyle durumlarda, TTF leasing yatırımını 4 kat daha fazla 4 Kaynak: Katılımcı yerel bankalardan ve kiralama şirketlerinden sağlanan proje verileri. EV ve YE projelerini içerir. Proje No: 5812 14

güçlendirmektedir. Aşağıda, Şekil göstermektedir. 6, fon kaynaklarının toplam proje yatırımı analizini 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Akbank Denizbank Garanti Bankası İş Bankası Vakıfbank TKB TSKB Finans Leasing EBRD IBRD IFC Yapı Kredi Leasing Toplam Müşteri Öz Sermaye Katılımı Toplam TTF Katkısı Toplam Banka Katkısı Not: Banka Katkısı, yerel bankaların harcadığı UFK kredileri anlamına gelmektedir. Şekil 5: Fon Kaynaklarına Göre Proje Yatırımı Analizi Özetlemek gerekirse, dolar bazında, (üç ortak UFK ile desteklenen) TTF nin etkisi çarpıcıdır. Daha önemli olan nokta ise, TTF fonlarının sadece UFK fonları ile karıştırılmış olması değil, aynı zamanda yerel bankaların ve proje sponsorlarının fonlarıyla karıştırılmış olmasıdır. Türkiye EV/YE piyasası önemli olmasına rağmen, 150 milyon dolarlık TTF yatırımı karşısında yaklaşık 1,4 milyar dolar destekli yatırım büyük bir başarıdır. 2.2.2 Proje Türüne Göre TTF Etkisi (EV/YE) Proje türüne göre finanse edilen yatırım türlerine baktığımızda, EV projelerindeki toplam yatırımın yaklaşık yüzde 56 sının ve YE projelerindeki yatırımın yaklaşık yüzde 44 ünün TTF destekli proje portföyünde bir denge oluşturduğunu görmekteyiz. Farklı yerel bankaların farklı yatırım odakları mevcuttur. Bazıları EV ye göre kendini ayarlarken bazıları da YE ye göre kendini ayarlar. Aşırı uçtaki bir örnek, EV projelerine TTF destekli portföy yatırımı yüzde 92 nin üzerinde olan Vakıfbank tır. IFC destekli kiralama şirketleri sadece EV projelerine yatırım yapmaktadır. Proje No: 5812 15

Aşağıda Şekil 7 de yerel bankaların EV/YE yatırım analizi gösterilmektedir. Milyon $500 $450 $400 $350 $300 $250 $200 $150 $100 $50 $0 Akbank Denizbank Garanti Bankası İş Bankası Vakıfbank TKB TSKB Finans Leasing EBRD IBRD IFC Yapı Kredi Leasing EV $29 532 85 $19 864 71 $53 231 81 $17 219 88 $65 641 24 $57 124 15 $447 004 0 $52 381 46 $25 309 19 YE $83 615 41 $45 351 50 $83 435 23 $42 272 02 $5 416 290 $227 953 3 $121 207 0 Şekil 6: Yerel Bankaların EV/YE Yatırımları Türkiye deki YE yatırımları TTF programından önce bile gelişmişken, EV/YE yatırım odaklı olduğunda TTF nin YFK düşüncesini nasıl etkilediğini görmek ilginçtir (Şekil 5). TTF programının ve IBRD, EBRD ve IFC desteğinin uygulanmasından bu yana, yerel ortak bankalardan sağlanan harcama verilerine dayanarak, EV proje yatırımlarında önemli bir artış olduğunu fark ettik. Diğer yandan YE yatırımları, TTF öncesi dönemle kıyaslandığında, yerinde saymaya devam etmektedir. 2012 nin son altı ayında, YE yatırımları azalmış ve EV yatırımları güçlü bir ivme kazanmıştır. Bu da göstermektedir ki TTF nin önemli etkilerinden birinin, ortak YFK lardaki geniş yatırım odağının şimdi YE den EV projelerine kaymasını sağlamasıdır. Ortak bankaların raporları, bunun EV projelerini değerlendirmek, finanse etmek ve izlemek için artan kapasitelerinden kaynaklandığını belirtmiştir. 2.2.3 Kullanılan Teknoloji Türüne Göre TTF EV Etkisi TTF fonlarının YFK ların proje odak noktasında yarattığı farklılığı görmek etkileyicidir. TTF programının başlamasından sonra, yerel ortak bankalar, atık ısı geri kazanımı projelerindeki ve eski ekipmanları daha verimli modellerle değiştirmek amacıyla EV projelerindeki ilgiyi hemen fark etmişlerdir. 2008 e kıyasla bu projelerdeki yatırımlar önemli ölçüde artış göstermekteyken, diğer teknolojilere yapılan yatırımlar TTF öncesi hızla artmıştır. TTF fonları EV sektöründe genellikle eski ekipmanları daha verimli modellerle değiştirme amaçlı projeleri finanse etmekte kullanılır. Şekil 8, TTF fonları ile finanse edilen EV proje türleri hakkındaki bilgileri göstermektedir. Verimli ekipmana yapılan proje yatırımı toplam TTF EV portföyünün yüzde 66 sını oluştururken, atık ısı kazanımı projeleri yüzde 19 ile arkasından gelmektedir. Tüm diğer EV projelerinin portföydeki payı yüzde 15 ten daha azdır. Bu analiz, daha az temsil edilen konutlarda EV piyasasıyla (yeşil kutu) EV yatırımlarının sanayi odağını (Şekil 8 deki kırmızı kutu) göstermektedir. Proje No: 5812 16

$600 $500 $400 $300 Milyon $200 $100 $0 Kojenerasyon trijenerasyon Verimli Ekipman Yakıt değişimi Isı Geri Kazanımı Isıtma Sistemi Şekil 7: Teknoloji Bazında EV Yatırımları HVAC Yalıtım Aydınlatma Pencere Toplam $23 235 232 $507 421 188 $362 482 $147 041 263 $15 976 502 $32 738 161 $25 563 506 $12 652 617 $809 081 Şekil 9, her bir YFK nın EV portföyünü nasıl oluşturduğunu açıkça göstermektedir. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Akbank Denizbank Garanti Bankası İş Bankası Vakıfbank TKB TSKB Yalıtım $4 201 304 $8 645 018 $1 924 610 $4 322 286 $6 470 288 Yakıt değişimi $144 567 $217 915 Finans Leasing EBRD IBRD IFC Şekil 8: Finansal Aracı ve Teknoloji Türüne Göre EV Yatırımları Yapı Kredi Leasing Verimli Ekipman $4 656 419 $6 036 222$20 767 354$6 585 596$34 665 936 $357 019 00$52 381 466$25 309 195 Pencere $408 683 $385 420 $14 978 Ko- ve tri-jenerasyon $4 030 000 $9 061 558 $10 143 674 Isıtma Sistemi $7 755 167 $1 786 891 $3 409 561 $3 024 883 Isı Geri Kazanımı $45 000 $260 946 $4 233 443 $122 720 $57 124 154$85 255 000 HVAC $8 533 041 $1 845 623 $7 672 442 $6 312 000 $3 645 055 $4 730 000 Güneş Enerjisi $1 509 294 Aydınlatma $311 924 $881 333 $5 632 863 $5 826 497 Proje No: 5812 17

2.2.4 Teknoloji Türüne Göre TTF YE Etkisi Beklendiği gibi, toplam TTF destekli YE portföyünde, hidroenerji projeleri başta gelmektedir (Şekil 11), bunu rüzgâr enerjisi projeleri takip etmektedir. Su ve rüzgâr lisanslarına bakıldığında, bu normaldir. EPDK, Türkiye de hidroelektrik enerjisine olan büyük ilgiyi tarihlerle ortaya koymuştur. Biyokütle ve biyogaz YE projeleri bir kategoride toplanmış ve yatırım hacmi bakımından üçüncü sıraya yerleşmiştir. Milyon $ Hidro elektrik Rüzgar Biyokütle Biyogaz Jeotermal Güneş Isıtma Aydınlatma elektrik Şekil 9: Teknoloji Türüne Göre YE Yatırımları 1,32% 0,01% 16,36% 10,75% 2,39% 0,07% Biyokütle be biyogaz Jeotermal Isıtma Sistemi Hidroelektrik Aydınlatma Güneş 69,11% Rüzgar Şekil 10: Teknoloji Türüne Göre YE Yatırımları Analizi Proje No: 5812 18

Neredeyse tüm yerel bankalar, son birkaç yılda hidroelektrik enerji projelerinin finansmanına yoğun bir şekilde dâhil olmuştur. İstisnalar, sadece EV projelerine yatırım yapmış IFC destekli leasing şirketleri ve önemli ölçüde biyokütle ve biyogaz projelerine yatırım yapmış EBRD destekli Garanti Bankası dır. $250 $200 Milyon $150 $100 $50 $0 Akbank Denizbank Garanti Bankası EBRD İş Bankası Vakıfbank TKB TSKB Rüzgar Enerjisi $12 700 659 $189 189 $270 725 $54 301 952 $86 751 000 Jeotermal $14 572 614 $90 447 671 Isıtma Sistemi $255 310 $91 759 $71 053 Hidroelektrik Enerji $72 555 524 $12 239 702 $32 597 083 $42 272 027 $83 203 762 $34 456 000 Güneş Enerjisi $500 000 $1 000 000 $5 074 512 Biyomas ve Biyogaz $10 304 576 $5 700 000 $49 648 958 Aydınlatma $46 770 IBRD Şekil 11: Bankalar ve Teknoloji Bazında YE Proje Yatırımları 5 Yerel bankaların verdiği proje bilgilerine göre, kesin olan şu ki, hidroelektrik enerji projelerine yapılan yatırımlar güçlü kalmaya devam edecektir. Ancak, bazı bankalar hâlihazırda güneş ve jeotermal enerjiye 2013 yılında yatırım yapmayı planladıklarını göstermiştir. Bu zamana kadar finanse edilen toplam tasarım kapasitesi aşağıdaki gibidir: Biyokütle ve biyogaz projeleri 39,25 MW Jeotermal projeleri 41,5 MW Hidro enerji projeleri 118,64 MW Rüzgâr enerjisi 92,37 MW 2.2.5 TTF Çevresel Etki Önemli TTF hedeflerinden birisi, enerjinin rasyonel kullanımı yoluyla, sürdürülebilir kalkınmanın teşvik edilmesidir. Bu olgu, Türkiye bağlamında, ülkenin enerji ithalatına bağımlılığının azaltılması konusuna hükümetin yoğun bir şekilde odaklanmasıyla örtüşmektedir. 5 Şekildeki Aydınlatma, güneş FV kaynaklı aydınlatma demektir. Proje No: 5812 19

Programın başlangıcından itibaren, TTF yıllık bazda 2 milyon tonun üzerinde CO 2 eşdeğeri azaltımına katkıda bulunmuştur. Eğer projenin tüm ömrünü dikkate alan bir hesaplama yapılırsa, TTF fonlarının 43 milyon tonun üzerinde CO 2 eşdeğeri azaltımına katkıda bulunması beklenmektedir. Tablo 4: Banka bazında Yıllık Tasarruflar Yıllık elektrik tasarrufu/üretimi [MWh/yıl] Yıllık ısı tasarrufu/üretimi [MWh/yıl] Yıllık CO 2 azaltımı EBRD 927.459 448.908 783.788 Akbank 135.542 98.597 111.530 Denizbank 106.853 118.924 98.299 Garanti Bankası 438.332 29.050 299.376 İş Bankası 90.711 229.520 166.779 Vakıfbank 156.021-27.183 107.803 IBRD 2.086.925 718.084 1.513.832 TKB 977.052 0 641.215 TSKB 1.109.873 718.084 872.617 IFC 62.072 0 29.732 Finans Leasing 21.718 0 10.403 Yapı Kredi Leasing 40.354 0 19.329 Genel Toplam 3.076.456 1.166.991 2.327.352 Şekil 13, bu CO 2 salımlarının azaltımının kaynağını daha iyi anlamak için, bankaların elektrik tasarrufları/üretimi ve termal tasarrufları hakkında bilgi vermektedir. Bu şekilde, EV ve YE projelerini özetlemekteyiz. Elektrik enerjisi tasarrufları ve enerji üretimi mavi çizgilerle gösterilirken, ısı enerjisi tasarrufu kırmızı çizgilerle gösterilmektedir. Proje No: 5812 20