İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ OHSAS 18001 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ VE BİR İNŞAAT FİRMASINDA UYGULANMASI

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ OHSAS 18001 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ VE BİR İNŞAAT FİRMASINDA UYGULANMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ İnş. Müh. Ali İRİ Anabilim Dalı: İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ Programı : YAPI MÜHENDİSLİĞİ EYLÜL 2007

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ OHSAS 18001 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ VE BİR İNŞAAT FİRMASINDA UYGULANMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ İnş. Müh. Ali İRİ (501031168) Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 6 Eylül 2007 Tezin Savunulduğu Tarih : 10 Eylül 2007 Tez Danışmanı : Diğer Jüri Üyeleri Yrd.Doç.Dr. Uğur MÜNGEN Dr. Akın ERİŞKON (İ.T.Ü.) Dr. Erdoğan YILMAZ (Y.T.Ü.) EYLÜL 2007

ÖNSÖZ Mesleki kariyerimde Proje Yönetimi konuları nda kendimi ve mesleğimi geliştirmek istemem inş aat mühendisliğine bakı şımı değiştirmiş ve yüksek lisans yapma kararı mda etkili olmuş tur. Bu karar doğrultusunda Proje Yönetimi konuları ndaki bilgilerimi yüksek lisans sürecinde değerli hocalarımı n desteğiyle daha da ileriye taş ı ma fı rsatı buldum. Özellikle çalı ş maları m boyunca beni yönlendiren, anlayı ş ı nı ve hoş görüsünü esirgemiyen hocam Yrd.Doç.Dr.Uğur MÜNGEN e teş ekkür ederim. Yurt dı şında bulunduğum dönemlerde yardımları nı esirgemeyen ve en yoğun dönemlerinde bile desteğini sürdüren değerli dostum Evren DEMİ RYÜREK e teş ekkür ederim. Ayrı ca her zaman örnek aldı ğım ve baş arıları yla gurur duyduğum dostum Mehmet Nuri ÇANKAYA ya ve bugünlere gelmemi sağlayan ve beni yetiştiren aileme teş ekkür ederim. Ve son olarak çalı ş ma hayatı m ve tez çalı ş mam boyunca yaş adı ğım zorluklarda desteğini esirgemeyen her zaman yanı mda olan sevgili eş im İ pek e özellikle teşekkür ederim. Mayı s, 2007 İ nş.müh. Ali İ Rİ ii

İÇİNDEKİLER KISALTMALAR TABLO LİSTESİ ŞEKİL LİSTESİ SEMBOL LİSTESİ ÖZET SUMMARY vı vıı vııı ıx x xı 1. GİRİŞ 1 1.1. İş Sağlığı Ve Güvenliği Kavramları 1 1.1.1. İş Güvenliği Kavramı 2 1.1.2. İşçi, İşveren, İş Yeri 3 1.1.3. Kaza Kavramı ve İş Kazası 3 1.1.3.1. Teknik Açıdan İş kazası Kavramı 5 1.1.3.2. Hukuksal Açıdan İş Kazası Kavramı 7 1.1.4. Meslek Hastalığı Kavramı 8 1.1.5. Geçici İş Göremezlik, Sürekli İş Göremezlik, Malullük Kavramları 8 1.2. Türkiye`deki İş Güvenliği Mevzuatı 9 2. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KARŞILAŞTIRMA ÖLÇÜTLERİ VE KONUN ÖNEMİ 14 2.1. Kaza, Olay, Meslek Hastalığı Araştırma ve İstatistik Kayıt Oluşturulması 14 2.2. Kaza, Olay, Meslek Hastalığı Kayıt Analizleri 15 2.2.1. Kaza Sıklığı 16 2.2.2. Kaza Tekrarlama Oranı 17 2.2.3. Kaza Sayısı/Prim Ödenen Gün Sayısı Oranı 18 2.2.4. Kaza Sayısı/İşyeri Sayısı Oranı 19 2.2.5. Kaza Ağırlık Oranı 19 2.6. Konunun Önemi 20 2.6.1. Türkiye deki İş Kazalarının Sayısal Durumu ve Sosyal Açıdan Önemi 22 2.6.2. İş Kazalarının Neden Olduğu Maddi Kayıplar 25 2.6.2.1. Dolaysız (Direkt) Maliyetler 26 2.6.2.2. Dolaylı (İndirekt) Maliyetler : 27 2.6.2.3. İşgücü Kaybı : 29 2.6.2.4. Üretim Kaybı : 29 2.6.2.5. İşyerindeki Maddi Hasarların Giderilmesi Harcamaları : 29 2.6.2.6. Firmanın Prestij Kaybı : 29 2.6.2.7. Soruşturma Masrafları : 30 3. OHSAS 18001 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ ŞARTLAR 31 3.1. OHSAS 18001:İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi 31 3.1.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Standartlarının Gelişimi 35 3.1.2. OHSAS 18001 İş Sağlığı ve İş Güvenliği Yönetim Sisteminin Amacı ve Yararları 39 iii

3.2 OHSAS 18001 İçeriği 42 3.2.1. Kapsam 42 3.2.2. Atıf yapılan standardlar ve/veya dokümanlar. 43 3.2.3. Terimler ve tarifler 44 3.2.3.1. Kaza 44 3.2.3.2. Tetkik 44 3.2.3.3. Sürekli iyileştirme 44 3.2.3.4. Tehlike 45 3.2.3.5. Tehlike tanımlaması 45 3.2.3.6. Olay 45 3.2.3.7. İlgili taraflar 45 3.2.3.8. Uygunsuzluk 45 3.2.3.9. Hedefler 46 3.2.3.10. İş sağlığı ve güvenliği 46 3.2.3.11. İSG yönetim sistemi 46 3.2.3.12. Kuruluş 46 3.2.3.13. Performans 46 3.2.3.14. Risk 47 3.2.3.15. Risk degerlendirmesi 47 3.2.3.16. Güvenlik 47 3.2.3.17.Katlanılabilir risk 47 3.2.4. İSG yönetim sistemi unsurları 47 3.2.4.1. Genel şart 48 3.2.4.2. İSG Politikası 48 3.2.4.3. Planlama 49 3.2.4.4. Uygulama ve işletme 52 3.2.4.5. Kontrol ve düzeltici faaliyet 57 3.2.4.6. Yönetimin gözden geçirmesi 61 4. UYGULAMA PROJESİ TÜRKİYE 62 4.1. Proje Hakkında Genel Bilgi 62 4.2. OHSAS 18001 in Çeşmelervadisi Projesinde Uygulanması 62 4.2.1. Genel 62 4.2.2. Sağlık ve Güvenlik Politikası 62 4.2.3. Planlama 67 4.2.4. Uygulama ve işlem 81 4.2.5. Kontrol ve Düzeltici Faaliyetler 91 4.2.6.Yönetimin Gözden Geçirmesi 96 iv

5. RUSYA'da ALIŞVERİŞ MERKEZİ PROJESİ İSG UYGULAMALARI 104 5.1. Proje Özellikleri 104 5.2. Firmanın İSG Politikası 104 5.3. Ana Aktivitelerdeki Tehlikeler ve Alınması Gereken Önlemler 105 5.3.1. Kazı 105 5.3.2. Kazık Çakma Faaliyeti 106 5.3.3. Betonarme İmalatı 109 5.3.4. Betonarme Kalıp Montaj Çalışması 110 5.3.5. Betonarme Demir Montaj Çalışması 112 5.3.6. Beton Pompasıyla Beton Dökülmesi 114 5.3.7. Betonarme İmalatı Sırasında Vibratör Kullanılması 115 5.3.8. Betonarme Kalıpların Sökülmesi 115 5.3.9. Kalıp ve Demirlerin İstiflenmesi 118 5.3.10. Çelik Makas Montajı 119 5.3.11. Çatı Sacı İmalatı 125 5.3.12. Gaz Beton Duvar İmalatı 127 5.3.13. Park Katı Tavan İzolasyonu 130 5.3.14. Vinçler 131 5.3.15. Yurtlar 133 5.3.16. Servis Otobüsleri 134 5.3.17. Soyunma Odaları 134 5.3.18. Şantiye Ofisleri 135 5.3.19. Yemekhaneler 136 5.3.20. Malzeme Stok Ambarları 136 5.3.21. Akaryakıt Depoları 138 5.3.22. Propan Asetilen ve Oksijen Tüplerini Depoladığımız Yerler 138 5.3.23. Isımak Ve Benzeri Isıtıcıların Kullanıldığı İmalat Alanları 139 5.3.24. Evlerde ve Otellerde Yangın Güvenliği 140 6. SONUÇLAR VE TARTIŞMA 141 KAYNAKLAR 145 EKLER 147 ÖZGEÇMİŞ 166 v

KISALTMALAR SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu OHSAS : Occupational Health and Safety Assessment Series TS : Türk Standardı İSİG : İş Sağlığı ve İş Güvenliği OHSMS : Occupational Health and Safety Management System DNV : Det Norske Veritas ISO : International Standards Organization TMB : Technical Management Board TSE : Türk Standartları Enstitüsü İSG : İş Sağlığı ve Güvenliği BS 8800 : Guide to occupational health and safety management systems KÇS : Kalite, Çevre ve Sağlık YGG : Yönetim Gözden Geçirme ÇSG : Çevre Sağlığı ve Güvenliği S&G : Sağlık ve Güvenlik TAB : Tablo BS : British Standards vi

TABLO LİSTESİ Sayfa No Tablo 2.1. 2005 Yılı iş kazaları sıklık ve ağırlık hızları 16 Tablo 2.2. İş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölümlerin yaş uruplarına göre dağılımı... Tablo 2.3 İş kazalarının meydana geldiği iş saatlerine göre dağılımı... 23 Tablo 4.1 İş öncesi risk değerlendirmesi kılavuz tablosu... 74 Tablo A.1 TS 18001, ISO 14001:1996 ve ISO 9001:1994 ile eşleştirme... 147 Tablo A.2 TS 18001, ISO 14001:1996 ve ISO 9001:2000 ile eşleştirme... 149 TabloB.1 TS dokümanlarıyla ILO-OSH Kılavuzları arasında eşleştirme... 153 21 vii

ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1 Şekil 1.2 Şekil 2.1 Şekil 2.2 Şekil 2.3 Şekil 2.4 Şekil 3.1 Şekil 3.2 Şekil 3.3 Şekil 3.4 Şekil 3.5 Şekil 3.6 Şekil 4.1 Şekil 4.2 Şekil 4.3 Şekil 4.4 Şekil 4.5 Şekil 5.1 Şekil 5.2 Şekil 5.3 Şekil 5.4 Şekil 5.5 Şekil 5.6 Şekil 5.7 Şekil 5.8 Şekil 5.9 Şekil 5.10 Şekil 5.11 Şekil 5.12 Şekil 5.13 Şekil 5.14 Şekil 5.15 Şekil 5.16 Şekil 5.17 Şekil 5.18 Şekil 5.19 Şekil 5.20 Şekil 5.21 Şekil 5.22 Şekil 5.23 Şekil 5.24 Şekil 5.25 : Domino Etkisi... : Kazaları Oluşturan Ögelerin (Dominoların) Açınımı... : İş kazalarının meydana geldiği iş saatlerine göre dağılım... : İş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölümlerin yaş gruplarına göre dağılımı... :İş Kazası Maliyetleri Buz Dağı Örneği... : PUKÖ Döngüsü... : Başarılı bir ISG yönetim sistemi elemanları... : İSG politikası... : Planlama... : Uygulama ve İşletme... : Kontrol ve düzeltici faaliyet... : Yönetimin gözden geçirmesi... : İSG Yönetim Sistemi-Politika.... : İSG Yönetim Sistemi-Risk Değerlendirme... : İSG Yönetim Sistemi- Yasal gerekler... : İSG Yönetim Sistemi- Hedefler... : Şantiye Acil Eylem Paftası... : Yaya Yürüme Yolu... : Kazık Çakma 1... : Kazık Çakma 2... : Korkuluklu Merdiven... : Vinç Çalışması Demir... : Vinç Çalışması Kalıp... : Çivi Batması... : Güvensiz Boşluk Korkuluğu... : Kalıp Taşınması... : Çelik Makas Nakli... : Uyarı Levhası... : Çelik Makas Taşınması... : Paletli Rus Vinci... : Çelik Makas Montajı 1... : Çelik Makas Boyası... : Çelik Makas Montajı 2... : Çelik Makas Montajı 3... : Çatı Sacı Montajı 1... : Gaz Beton Duvar imalatı 1... : Gaz Beton Duvar imalatı 2... : Gaz Beton Duvar imalatı 3... : Park Kati Tavan İzolasyonu... : Paletli Rus Vinci 1... : Paletli Rus Vinci 2... : Mobil Vinç Çalışması... Sayfa No 6 7 24 25 28 33 47 49 49 52 57 61 63 67 75 78 91 107 108 109 111 112 113 116 117 119 120 120 121 122 123 123 124 125 126 128 129 129 130 131 132 133 viii

SEMBOL LİSTESİ k f k p k i k a k s K A H Tp N Tk : Kaza Tekrarlama Oranı : Kaza Sayı s ı/prim Ödenen Gün Sayı si Oranı : Kaza Sayı s ı/işyeri Sayı sı Oranı : Kaza Ağırlı k Oranı : Kaza Sıklı ğı : Kaza sayisi : Çalı şan İşçi Sayı s ı : Çalı şılan Saat Toplamı : Prim ödenen gün sayı s ı : İşyeri sayı sı : Kaybedilen iş günü sayı s ı ix

OHSAS 18001 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ VE BİR İNŞAAT FİRMASINDA UYGULANMASI ÖZET Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) yayınlarına göre, dünyada her yıl 2.2 milyon çalışan işle bağlantılı kazalar ve meslek hastalıkları sonucu hayatını kaybetmektedir. 270 milyon çalışan kazaya ve 160 milyon çalışan meslek hastalığına maruz kalmaktadır. Özellikle ülkemizde meydana gelen kazaların sıklığı, maddi ve manevi kayıpların büyüklüğünün fazla olması ve aynı zamanda yapılan istatiksel çalışmalarda dünya ülkeleri kaza sıralamasında ilk sıralarda yer alması konunun önemini iyice artırmaktadır. Yüksek lisans tezi olarak sunulan bu çalışmada, İş Sağlığı ve Güvenliği, OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi ve bir inşaat firmasında uygulanması anlatılacaktır. Altı bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde konuya giriş yapılarak, İş Sağlığı ve Güvenliği kavramları kısaca açıklanmıştır. İkinci bölümde ise İş Sağlığı ve Güvenliği karşılaştırma ölçütlerine ve konunun önemine değinilmiştir. Üçüncü bölümde İş Sağlığı ve Güvenliği standartlarının gelişimi, OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminin şartları,sisteminin amacı ve yararları açıklanmaya çalışılmıştır. Daha sonraki bölümde OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği yönetim sisteminin bir inşaat firmasındaki uygulaması ek alınmış yapılması gerekenler ve gerçekleşen uygulama anlatılmıştır. Değerlendirmenin sonucunda şirketlerin sağlık ve güvenlik yükümlülüklerini etkin bir şekilde yerine getirebilmeleri için etkin bir yönetim sistemine ihtiyaç vardır,uygulamada önemli olan sistemin çalışması ve ihtiyaçlara cevap vermesidir. OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi bu ihtiyacı sağlamak için iskelet bir yapıyı oluşturur. Sistemin esnek bir yapıya ve sürekli gelişime açık olması inşaat firmalarında uygulanabilirliğini atırdığından, fırmalarda riskin indirgenmesini, rekabet avantajıni, ve yasal gerekleri yerine getirmesi gibi avantajları sağlamaktadır. Sonuc olarak OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi bir amac değil işimizi kolaylaştırmak için bir arac olup, inşaat firmalarında kolayca uygulanabilir. x

OHSAS 18001 0CCUPATIONAL HEALT AND SAFETY MANAGEMENT SYSTEM AND ITS APPLICATION IN CONSTRUCTION COMPANY SUMMARY According to ILO, every year, 2.2 million employees all around the world die because of accidents and diseases related with work. 270 million employees have accidents, 160 million employees suffer from diseases related with work. In our country, especially the frequency of the accidents, the intensity of losses and as per the statistical studies, having the first place among world countries in terms of accidents, magnify the importance of the subject. In this postgraduate thesis, Health & Safety, OHSAS18001 Occupational Healt and Safety Management System, and applications in a construction company will be told. The first part of the study which consist of six parts is introduction and occupational healt and safety works concepts are briefly explained. Second part is about the comparison criteria and importance of whole subject. In third part, developments of occupational healt and safety works standards, details of OHSAS18001 Occupational Healt and Safety Management System, purpose and benefits of the system are explained. Next part consists of theoretical musts and actual actions about the said system in a construction company. In conclusion, in order for the companies to be able to fulfil their health and safety responsibilities, an efficient management system is required. What matters in applications is feasible continuity of the system and its ability to fulfil the needs/necessities. OHSAS18001 Occupational Healt and Safety Management System is the skeleton to provide aforementioned. Since system s flexibility and being open to continuous development increases the applicability in construction companies, it enables the company to have advantages like reduced risks, increased ability to competition, fulfilling the requirements in the law. As a result, OHSAS18001 Occupational Healt and Safety Management System is not a purpose for us but an easy-to-apply device to make things easier. xi

1.Gİ RİŞ 1.1. İş Sağlığı Ve Güvenliği Kavramları İş Sağlığı ve Güvenliği kavramı, tehlikelerin önlenmesinin yanı nda risklerin öngörülmesi, değerlendirilmesi ve bu riskleri tamamen ortadan kaldı rabilmek ya da zararları nı en aza indirebilmek için yapı lacak çalı ş maları içermektedir. Evrensel anlamda İş Sağlığı ve Güvenliği; henüz bir tehlike oluş mamı ş, i ş letmede bir arı za oluş mamı ş ken bile işletmede oluş abilecek tehlikelerin ve risklerin öngörülerek bunları n kabul edilebilir olup olmadı ğına karar verme çalı ş maları nı da beraberinde getirmektedir ve konuyu proaktif yaklaşımla ele almaktadır [1, s.5]. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ile Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) İş Sağlığı ve Güvenliğini, Tüm mesleklerde iş çilerin bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumları nı en üst düzeye ulaş tırmak, bu düzeyde sürdürmek, iş çilerin çalı ş ma koş ulları yüzünden sağlıkları n ı n bozulması nı önlemek, iş çileri çalıştırılmaları sı rası nda sağlığa aykı r ı etmenlerden oluş an tehlikelerden korumak, iş çileri fizyolojik ve psikolojik durumları na en uygun mesleksel ortamlara yerleştirmek ve bu durumları na en uygun mesleksel ortamlara yerleştirmek ve bu durumları sürdürmek, özet olarak iş in insana ve her insanın kendi işine uyumunu sağlamak olarak tanı mlamı ş t ı r. İş sağlığı ve güvenliği denildiğinde genel anlamda yalnı zca çalışanları n değil tüm iş letmenin ve üretimin güvenliğinin 1

düş ünülmesi gerekir. Bu üç ayrı alandaki çalı ş maları n birlikte mevcut olması halinde çalı şanların güvenliğini tam olarak sağlamak mümkün olacaktı r[1, s.5].. İşçilerin iş kazaları na uğramalarını ve meslek hastalı klarına tutulmaları nı önlemek, sağlıklı ve güvenli çalı ş ma ortamı n ı oluş turmak için alı nması gereken önlemler dizisine iş sağlığı ve güvenliği diyebiliriz. İş Sağlığı ve Güvenliği (İ SG); İşyerlerinde iş in yürütülmesi s ı rası nda, çeş itli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koş ullardan korunmak amacı yla yapı lan sistemli ve bilimsel çalışmalardı r. İ SG; tı bbı n, tekniğin ve bir çok bilim (Fizik, Kimya, Mühendislik, Sosyoloji, Psikoloji, Hukuk, Sosyal Politika vb.) Dalları nın ilgi alanı na giren multisektöreyel bir çalışma alanı dır. Tüm sektörlerdeki amaç, çalı şanları korumak, i ş letme ve üretim güvenliğini sağlamaktır [21, s.10]. 1.1.1. İş Güvenliği Kavramı İş kazaları nı ve bunların neden oldukları kayı pları en aza indirmek amacı yla,bilimsel araştırmalara dayalı güvenlik önlemlerinin saptanması ve uygulanması doğrultusundaki çalışmalar kı saca iş güvenliği terimi içinde toplanmaktadı r. Genel anlamda iş güvenliği kavramı çalı şanları n, işletmenin ve üretimin her türlü tehlike ve zararlardan korunması nı içermektedir.i nsan hayatı nın öncelik taş ı ması nedeniyle,iş letme ve üretim güvenliği konuları nın ikinci planda kaldı ğı ve uluslar arası alanda iş güvenliği kavramı yla genel olarak çalı ş anları n güvenliğinin ifade edildiği görülmektedir. Bu yaklaş ı m esas alı ndı ğında, kavram için aşağıdaki tanı m uygun görülmektedir. 2

İş yerinde çalı ş ma koş ullarından kaynaklanan çalışanlara yönelik tehlikelerin araştırılması ve önlenmesi amacı yla yapılan yöntemli çalışmaları n tümüne iş güvenliği denir [2, s.5]. İş güvenliği, işlerinde çalışanları n işin yapı lması ile ilgili ortaya ç ı kan tehlikelerden bedensel ve ruhsal olarak zarar görmemesi için alı nması gerekli hukuki, teknik ve tı bbi önlemleri sağlamaya yönelik sistemli çalı ş malardı r [4, s.142]. 1.1.2. İşçi, İşveren, İş Yeri Bir iş sözleş mesine dayanarak çalı şan gerçek kiş iye iş çi, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kiş iye yahut tüzel kiş iliği olmayan kurum ve kuruluşlara iş veren, iş çi ile iş veren arası nda kurulan iliş kiye iş iliş kisi denir. İşveren tarafı ndan mal veya hizmet üretmek amacı yla maddî olan ve olmayan unsurlar ile iş çinin birlikte örgütlendiği birime iş yeri denir. İşverenin iş yerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altı nda örgütlenen yerler (iş yerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yı kanma, muayene ve bakı m, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da iş yerinden sayılır. İşyeri, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluş turulan i ş organizasyonu kapsamı nda bir bütündür. İşveren adı na hareket eden ve iş in, iş yerinin ve iş letmenin yönetiminde görev alan kimselere iş veren vekili denir. İşveren vekilinin bu sı fatla iş çilere karş ı iş lem ve yükümlülüklerinden doğrudan iş veren sorumludur [3, m.2]. 1.1.3. Kaza Kavramı ve İş Kazası İş kazası nın bir çok tanı mı bulunmaktadı r. Dünya Sağlık Teş kilatı (WHO) iş kazası nı önceden planlanmamı ş, çoğu zaman 3

yaralanmalara, makina ve techizatı n zarara uğraması na veya üretimin bir süre durması na yol açan olay olarak anı mlamaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ise iş kazası nı "belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamı ş beklenmedik bir olay" ş eklinde tanı mlamı ş t ı r[1]. İş kazasını çalışanları n işyerinde çalı şırken, iş e giderken veya e ğitim esnası nda çalışana zarar veren, malda hasar oluş turan, proseste yavaş lamaya neden olan ve ürün kaybı na sebeb olan istenmeyen olaylar olarak tanı mlayabiliriz [1]. Genel olarak kaza kası t söz konusu olmaksı z ı n meydana gelen, beklemedik ve sonucu arzu edilmeyen bir olayı belirtmektedir. Kaza kavramı nın bu genel tanı mı üzerinde yaygı n bir fikir birliği bulunması na karşın iş kazası kavramı nın tanı mında farklı yaklaşımları n bulunduğu kavram üzerindeki tartı ş malardan ve uzmanlar arsı ndaki görüş ayrı lıklarından anlaş ı lmaktadı r.çalı ş ma hayatı nda iş kazaları nın işçi, iş veren, sigorta kurumları ve diğer bazı kuruluş ları ilgilendiren hukuksal sorunlara neden olması ve bu arada,iş çinin korunması ana kuralı, iş kazası anlamı nın geniş lemesine neden olmuş ve tanı mını güçleş tirmiş t i r [6, s.2]. Hangi olayları n iş kazası olduğu, hangilerinin olmadı ğı hususunda yapı lan tartı ş malar değerlendirilince, bu kavramı n iki ayrı yaklaş ı mla incelenmesinin uygun olacağı görüş ü ağırlık kazanmaktadır: Teknik açı dan iş kazası kavramı Hukuksal açı dan iş kazası kavramı 4

1.1.3.1. Teknik Açıdan İş kazası Kavramı İş kazası kavramı nı teknik açı dan inceleyen araştırmacı lardan bazı ları kavramı geniş anlamda değerlendirmiş lerdir.bu guruptaki araştırmacı ları n kavramla ilgili tanı mları ndan bazıları a ş a ğıda sunulmuş tur: İş kazası ( ya da genellikle kaza ), önceden planlanmamı ş ve kontrol altına alı namamı ş, çevresinde sakı ncalar yaratabilecek olaylardı r.iş güvenliği tekniği açısından olayı n, çevredeki canlı veya cansı zlara zarar getirmesi olasılığı söz konusudur. İş kazası, olaylar zincirinde beklenmedik ve hatalı bir davranı ş ya da teknik bir arı za nedeniyle ortaya çıkan, sonucunda her zaman bir sakatlanma, ölüm ya da tahrip görülmese bile belirli bir faaliyetin tamamlanması nı engelleyen bir olaydı r. İş kazası, kişilere ve/veya eş yaya zarar verdiği için i ş letmedeki faaliyetin durması na veya kesintiye uğraması na neden olan, istenmeyen ani bir olaydır. Kaza, beklenmeyen bir çabuklukla bir zararı doğuran bütün sebepler kompleksidir [6, s.3]. Sadece kiş ilere zarar veren olayları n iş kazası sayılabileceği görüş ünü savunan araş tırmacı lardan Federal Alman Dr.Skiba, iş kazası nı şöyle tanımlamakta [6, s.3]. Kazanı n oluş umunu inceleyen araş tırmacı ları n, ilginç bir açı klama örneği olarak dik duran domino taş ları modelini kullandı kları görülmektedir.bu modele göre Kaza zinciri faktörleri ş öyle sıralanmaktadı r: 1.Doğa koş ulları (doğal yapı ) 5

2.Kiş isel eksiklikler 3.Güvensiz durum ve davranı ş lar 4.Kaza 5.Zarar (ölüm,yaralanma) Bu teoride olaylar beş domino taşının arka arkaya sıralanarak, birbirini düş ürmesine benzetilerek açı klanmı ş t ı r. Her kaza beş tane temel nedenin arka arkaya dizilmesi sonucu meydana gelir, buna Kaza Zinciri de denir.(şekil-1.1) Şartlardan biri gerçekleşmedikçe bir sonraki gerçekleş mez ve dizi tamamlanmadı kça kaza meydana gelmez. Şekil 1.1 : Domino Etkisi Kazaları n oluş umunu; İ nsan kaynakları ndaki bazı olumsuz unsurların, güvensiz durum ve hareketlerle birlikte meydana geldiğinde, yaralanma ve kayba sebep olduğu ş eklinde açı klayan Domino teorisine, İş Güvenliği nin verdiği cevap; kazanı n, yine bu olumsuzluk ve eksiklikleri bünyesinde taş ı yan İ NSAN tarafı ndan önlenebileceği ş eklindedir [1]. 6

Şekil 1.2 : Kazaları Oluş turan Ögelerin (Dominoları n) Açınımı 1.1.3.2. Hukuksal Açıdan İş Kazası Kavramı Hukuk sisteminde iş kazası tanı mlanı rken, çalı şanı n korunması amacı yla, iş le ilişkili olan ve çalı şana zarar veren olayları n iş kazası kapsamı na alı nması na çalı şıldı ğı görülmektedir.sosyal sigortalar kanununun 11.maddesinde, iş kazası ve meslek hastalı ğının tanı mı yapılmı ş t ı r.bu maddenin (A) fı krası şöyledir: İş kazası, aş a ğıdaki hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalı yı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arı zaya uğratan olaydır. a) Sigortalının iş yerinde bulunduğu sı rada, b) İşveren tarafı ndan yürütülmekte olan iş dolayısıyla, c) Sigortalının, iş veren tarafı ndan görev ile baş ka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl iş ini yapmaksı z ın geçen zamanlarda, d) Emzikli kadı n sigortaları nın çocuğa süt vermek için ayrı lan zamanlarda, e) Sigortalının, iş verence sağlanan bir taş ı tla iş in yapı ldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında. 7

1.1.4. Meslek Hastalığı Kavramı Sosyal Sigortalar Kanunu nun 11.maddesinin (B) fı krası nda ş u açı klama yer almaktadır. Meslek hastalı ğı,sigortalı nın çalı ş tırıldı ğı iş in niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya iş in yürütüm ş artları yüzünden uğradı ğı geçici veya sürekli hastalı k, sakatlık veya ruhi arı za halleridir. Bu kanuna göre tespit edilmiş olan hastalıklar listesi dışında herhangi bir hastalı ğın meslek hastalığı sayı lıp sayı lmaması üzerine çı kabilecek uyuş mazlı klar Sosyal Sigorta Yüksek Sağ l ı k Kurulu nca karara bağlanır [6, s.7]. Meslek hastalı kları, Sosyal Sigortalar Kanunu Sağlık İşlemleri Tüzüğü ne ekli meslek hastalı kları listesinde 5 ana grupta toplanmı ş t ı r. Bunlar kimyasal maddelerle olan meslek hastalı kları, mesleki cilt hastalı kları, mesleki solunum sistemi hastalı kları, mesleki bulaş ıcı hastalı klar ve fiziksel etkenlerle olan meslek hastalıkları olarak adlandı r ılmı ş t ı r [1]. 1.1.5. Geçici İş Göremezlik, Sürekli İş Göremezlik, Malullük Kavramları Sosyal Sigortalar Kanunu nda, iş kazası veya meslek hastalı ğı dolayı sıyla geçici olarak iş görememe durumu geçici i ş göremezlik kavramı yla tanımlanmaktadı r.yasanı n 19. maddesinde, iş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az %10 azalmı ş bulunduğu durumlar sürekli iş göremezlik terimiyle ifade edilmektedir [6, s.7]. Aynı yasanı n malullük sigortasıyla ilgili Beş inci Bölüm 53.maddesinde, çalı ş ma gücünün en az üçte ikisini kaybedenlerin veya bu oranda kaybetmemiş olduğu halde yapı lan tedavi sonucunda çalı şabilir durumda olmadı ğı sağlık kurulu 8

raporlarıyla saptananları n malul sayı ldı kları belirtilmektedir [6, s.7]. 1.2. Türkiye`deki İş Güvenliği Mevzuatı 1475 sayı l ı eski iş kanunumuz yerini, Resmi Gazetede 10.06.2003 tarih ve 25134 sayı ile yayı nlanan 4857 sayı l ı yeni İş Kanunumuza bırakmı ş t ı r. 4857 sayılı İş Kanunu muzda İş Sağlığı ve Güvenliğine iliş kin hükümler Beş inci Bölüm de toplanmı ş t ır. Yeni kanunumuz ve bu çerçevede gelen bir baş ka yenilik ise İş Sağlığı ve Güvenliğine iliş kin AB mevzuatı uyumlaş t ırma çalışmaları d ır. Bu uyum çalı ş maları doğrultusunda, 89/391/EEC sayı lı çerçeve Direktif ile birlikte 29 adet direktif üzerinde çalışmalar devam etmektedir. 1475 Sayı l ı İş Kanunu na göre çı kartılmı ş olan tüzük ve yönetmeliklerden farklı olarak 4857 sayı l ı İş Kanunu na göre ç ı kartılmı ş tüm yönetmeliklerdeki en büyük ve en önemli yeniliklerden biri de, iş verenlere iş yerlerinde Risk Değerlendirme si yapma ve alı nan sonuçlara göre gerekli sağlık ve güvenlik önlemlerini belirlenme zorunluluğunun getirilmiş olması dır. 4857 sayı lı İş Kanunu nun 78. maddesine göre ç ı kartılan yönetmeliklere göre İşveren; İşyerinde risklerden özel olarak etkilenebilecek iş çi grupları nın durumunu da kapsayacak ş ekilde sağ lık ve güvenlik yönünden risk değerlendirmesi yapmakla, Risk değerlendirmesi sonucuna göre, alı nması gereken koruyucu önlemlere ve kullanı lması gereken koruyucu ekipmana karar vermekle, 9

Patlayı c ı ortamdan kaynaklanan özel risklerin değerlendirmesini yapmakla, Kanserojen ve mutajen maddelere maruziyet riski bulunan i ş lerde çalışanları n, bu maddelere maruziyet şekli, maruziyet miktarı ve maruziyet süresinin belirlenerek risk değerlendirmesi yapmakla, İşyerinde tehlikeli kimyasal madde bulunup bulunmadı ğını tespit etmek ve tehlikeli kimyasal madde bulunması halinde risk değerlendirmesi yapmakla, Asbest tozuna maruziyet riski bulunan çalışmalarda, asbestin türü ve fiziksel özellikleri ile çalışanları n maruziyet derecesini dikkate alarak risk değ erlendirmesi yapmakla, Mekanik titreşime maruziyetten kaynaklanan risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesini yapmakla, Bireysel risk faktörlerinin belirlemesini yapmakla, Gürültüden kaynaklanan risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesini yapmakla yükümlüdür. 9 Aralı k 2003 tarih ve 25311 sayı ile Resmi Gazetede yayı nlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği nin 7. maddesi gereğince i ş veren, iş yerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önlemek ve koruyucu hizmetleri yürütmek üzere, iş yerinden bir veya birden fazla kişiyi görevlendirmek zorundadı r. Sağlık ve güvenlikle görevli kiş iler, işyerinde bu görevlerini yürütmeleri nedeniyle hiçbir ş ekilde dezavantajlı duruma düş mezler. Bu kişilere, söz konusu görevlerini yapabilmeleri için yeterli zaman verilir. İşyerinde bu görevleri yürütebilecek nitelikte personel bulunmaması halinde, iş veren dı şarı dan bu konuda yeterlik 10

belgesi olan uzman kiş i veya kuruluş lardan hizmet alı r. Görevlendirilen kiş iler veya dı ş arıdan hizmet alı nan kiş i veya kuruluş ları n sayı sı; iş yerinin büyüklüğü, maruz kalınabilecek tehlikeler ve işçilerin iş yerindeki dağılımı dikkate alı narak, koruyucu ve önleyici çalı şmaları n organizasyonunu yapmaya ve yürütmeye yeterli olacaktı r. İşverenin yeterli mesleki bilgi, beceri ve donanı ma sahip olması halinde, iş yerinin büyüklüğü, iş in niteliği ve iş çi sayı sı dikkate alı narak bu maddenin bendinde belirtilen hususları n yerine getirilmesi sorumluluğunu kendisi üstlenebilir. İş sağlığı ve güvenliği konuları nda hizmet verecek kiş i ve kuruluş ları n nitelikleri ve belgelendirilmesi ile iş verenin sorumluluğu hangi hallerde üstlenebileceği ile ilgili usul ve esaslar Çalı ş ma ve Sosyal Güvenlik Bakanlı ğı tarafı ndan belirlenir. Sanayiden sayı lan ve devamlı olarak en az elli iş çi çalı ştıran ve altı aydan fazla sürekli iş lerin yapıldı ğı iş yerlerinde iş verenler, i ş güvenliği önlemlerinin sağlanması bakı mından bir veya daha fazla mühendis veya teknik eleman görevlendirmekle yükümlüdürler. 20.01.2004 tarih ve 25352 sayı ile Resmi Gazetede yayı nlanan İş Güvenliği ile Görevli Mühendis veya Teknik Elemanları n Görev, Yetki ve Sorumlulukları ile Çalı ş ma Usul ve Esasları Hakkı nda Yönetmelik ile İş Güvenliği Sorumlusunun çalı ş ma usul ve esasları düzenlenmiş tir, bu yönetmeliğe göre aş a ğıdaki ş artlara uymaları durumunda iş güvenliği uzmanlı ğı yapabilirler, iş güvenliği uzmanı nda; Üniversitelerin kimya, makina, maden, jeoloji, metalürji, endüstri, elektrik, elektronik, inş aat, fizik, jeofizik, 11

bilgisayar, tekstil, petrol, uçak, gemi, çevre, gı da mühendisliği ve mimarlı k bölümleri ile ziraat fakültelerinin tarı m makinaları bölümünden mezun olmaları, Üniversitelerin, iş sağlığı ve güvenliği bölümleri, kimyagerlik, fizik, jeofizik ve jeoloji bölümleri ile teknik e ğitim fakültelerinden mezun olma ş artı aranı caktır [1]. Ülkemizde Avrupa Birliği Üyeliği, toplumun her kesmini etkileyecek olan toplumsal bir dönüş üm sürecidir. İş Sağlığı ve Güvenliği, Sosyal Politika ve İ stihdam mevzuat bilgisi dahilindeki en dinamik alanlardan birini oluş turmaktadı r. Uyumlaş t ı rması nda en fazla zorluk çekilen konu baş l ı ğınıda yine i ş sağlığı ve güvenliği oluş turmaktadı r [16, s.8]. Genelde 4857 sayı l ı İş Kanununda 1475 sayı l ı İş Kanunundan farklı olarak, *İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili tüzükler yerine yönetmeliklerin de çı karı lacağı * Madde metinlerinde sözü edilen tüzük ve yönetmeliklerin Sağlık Bakanlı ğı ile birlikte değil Sağlık Bakanlı ğının görüş ünün alı narak Çalı ş ma ve Sosyal Güvenlik Bakanlı ğınca çı karı lması hükme bağlanmı ş t ır. Aşağıda anı lan maddeler ve bu maddelerdeki değişiklikler değ erlendirilmiş tir. 4847 sayı l ı İş Kanununun 77. maddesi iş verenlerin ve iş çilerin yükümlülüklerine iliş kindir. Anı lan maddede, İşverenler iş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansı z 12

bulundurmak, iş çiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alı nan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler. İşverenler iş yerinde alı nan sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadı ğı nı denetlemek, iş çileri karş ı karşıya bulundukları mesleki riskler, alı nması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadı rlar. Yapı lacak e ğitimin usul ve esasları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlı ğın'nca çı karılacak yönetmelikle düzenlenir. İşverenler iş yerlerinde meydana gelen iş kazası nı ve tespit edilecek meslek hastalı ğını en geç iki iş günü içinde yazı ile ilgili bölge müdürlüðüne bildirmek zorundadırlar. Bu bölümde ve iş sağlığı ve güvenliğine iliş kin tüzük ve yönetmeliklerde yer alan hükümler iş yerindeki çıraklara ve stajyerlere de uygulanır. hükmü yer almaktadı r. 4857 sayı l ı İş Kanununda, 1475 sayı lı İş Kanunundan farklı olarak bu madde ile; i ş verenlere, * İşyerinde alı nan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadı ğını denetlemek, * İşçileri karş ı karş ı ya bulundukları mesleki riskler, alı nması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek * Gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorunluluğu getirilmiş t i r [17, s.10]. 13

2. İŞ SAĞ LIĞ I VE GÜVENLİĞİ KARŞ ILAŞTIRMA ÖLÇÜTLERİ VE KONUNUN ÖNEMİ 2.1. Kaza, Olay, Meslek Hastalığı Araştırma ve İstatistiksel Kayıt Oluşturulması Bir iş yerindeki meydana gelen iş kazaları, meslek hastalı kları ve olayları n analizleri ve oluş ş ekilleri, kuralları hakkı nda en önemli ilgiler tutulan Kaza/Olay/Meslek hastalı ğı formları ndan toplanabilir. Denetlemelerdeki kaza raporları ve kayı tları (Çeklist- Kazaya ramak kalma formu Tehlikeli durum bildirim formu- Tehlikeden dolayı işi red etme formu) etkili İş Sağlığı ve Güvenliği programları nın düzenlenmesi amacı yla gerekli bilgileri elde etmek için önemlidir. Kaza raporlaması ile neler yapı labilir? I. Her kaza/olay/meslek Hastalı ğı raporu yeniden incelenebilir, denetlemelerde belirlenememiş tehlikelerin altı çizilebilir. II. Olgu hı z ı hesaplanabilir. III. İş Kazası sı klık ve ağırlı k hı zı hesaplanabilir. IV. Mal hasar frekansı ve fiyat ş iddet frekansı hesaplanabilir. Veriler toplandı ktan sonra sürekli ihlal edilen kurallar analizlerle tespit edilebilir. Bu veriler önceliklerin belirlenmesi ve iyileştirici davranı şların tespiti açı s ı ndan önemlidir. Veri analizleri her birimin problemlerini gösterir, bu da birimlerin e ğitim programları nın veya öncelikli özel durumları nın düzenlenmesi için gereklidir. Kazalar ile ilgili bilgilerin çalışanlara bireysel olarak ulaş tırılması yerine görünür bir yerde bir pano üzerinde bu bilgiler ilan edilmelidir [1]. 14

2.2. K aza, Olay, Meslek Hastalı ğı Kayı t Analizleri Kayı tlardaki verilerin analizleri her birimin problemlerini gösterir, bu da birimlerin eğitim programları nın veya öncelikli özel durumları nın düzenlenmesi için gereklidir. Çeklist ve kaza raporlarının analizi özel önleyici tedbirlerin göstergelerini değerlendirmede kullanı lmalı dır. Periyodik öztler, aylık ve yı llı k olarak oluş turularak, özetler ayrı ayrı toplanmalı dır. Aylı k özetlerin temel amacı, yı l boyunca güvenlik önlemlerinin verimliliğinin gidiş atı nın izlenebilmesidir [1]. Aylı k istatistiklerde ; İş göremezlikle sonuçlanan kaza toplamı, İş göremezlikle sonuçlanmayan kaza toplamı, Çalı ş ma saati, Ortalama iş çi sayı sı, Kaza sı klı k hı zı, Kaza ağırlı k hızı, Toplam kaza hı zı tutulmalı dır. İ statistikler toplanmalı ve korunarak eğrilerin değerlendirilmesi ve geçmiş le karş ılaş t ırılması yapılmalı dır [1]. 15

Tablo 2.1: 2005 Yılı iş kazaları sıklık ve ağırlık hızları (SSK İstatistikleri) 2.2.1. Kaza Sıklığı ( k s ) k s = Kx10 A 3 K=Kaza Sayı s ı A=Çalı ş an İşçi Sayı s ı Kaza sı klı ğı, ülke, sektör veya iş letmeler düzeyinde, genellikle bir yı l olarak seçilen belirli bir çalı ş ma dönemi için, çalı ş an 1000 kiş i baş ı na düş en iş kazası sayısını göstermektedir. Örneğin SSK nı n 2001 yı l ı istatistiklerine göre Türkiye de çalışan işçi (sigortalı) sayı sı 4.886.881, meydana gelen iş kazası sayı s ı ise 70.367 dir. [6, s.47]. 16

Bu verilere göre Türkiye de 2001 yı l ında kaza sı klı ğı : Kx10 = k s = A 3 3 72.367x10 = = 4.886. 881 = 14.81 olarak bulunmaktadı r. Bu sonuç, 2001 yı l ı nda, ülkemizdeki 1000 sigortalı iş çiden 14.81 inin iş kazası na uğradı ğını göstermektedir. Kaza sı klı ğı değerinin gerçeği yansıtması, iş kazası ve çalı ş an i ş çi sayıları nın sağlıklı olması na bağlıdır. Bunlardan özellikle i ş çi sayısı üzerinde durmakta yarar görülmüş tür. Bir yıl süresince mevsimlik çalı ş anlar, iş ten ayrılanlar, yeni girenler, izin veya rapor kullananlar dikkate alı ndı ğında, çalı ş an işçi sayı s ı nın sağlıklı bir biçimde saptanması nın güç olduğu görülmektedir. Bir baş ka husus da, kaza sı klı ğı ölçütüyle karş ılaştırılan birimlerdeki çalı ş ma sürelerinin aynı olması gereğidir. Uygulamadaki gerçek durumu tam anlamı yla yansı tan sayı sal verilerin elde edilmesi olanak bulunmadı ğından karş ılaştırmaları n da bazı kabullerle yapmak zorunluluğu söz konusu olmaktadı r. [6, s.47]. 2.2.2. Kaza Tekrarlama Oranı (k ) (Kaza Frekansı) f k f Kx10 = H 6 Kaza = Çal. Say. Saat 6 x 10 Toplamı Kaza tekrarlama oranı, belirli bir dönem için çalı şılan bir milyon i ş saati baş ı na düşen kaza sayı s ı nı vermektedir. Belirlenmiş bir zaman kesiti içinde (hafta,ay, yı l gibi) oluş an ve bir günden fazla iş göremezliğe neden olan kazaların sayı s ı nı belirtmek için kullanı lır. Baş ka bir anlatı mla, oran kazaları n ne kadar sı k olduğu sorusunu yanı tlar [1]. 17

Kaza Frekansı adı yla da kullanılan bu ölçüt, çalışılan saat toplamı nın gerçeğe uygun olarak saptanabilmesi halinde, kaza s ı klı ğı ölçütünden daha güvenilir karşılaş t ı rmalar yapmaya olanak sağlayacak niteliktedir. Ancak, ülke veya sektör düzeyinde, çalı ş ılan saat toplamı nın sağlıklı bir biçimde saptanması zorluğu söz konusudur. Bu nedenle, ülkeler veya sektörler arası nda karş ılaştırmalar yapı l ırken, güvenilir olmayan çalışılan saat miktarları nı hesaba katmak yerine, bir önceki paragrafta açı klanan kaza sı klı ğı (k s ) ölçütüyle değerlendirmeler yapmak daha pratik olmaktadı r [6, s.48]. Buna karş ı n, işletme düzeyinde, çalışan iş çi sayı s ı nı ve çalı ş ılan saat miktarı nı sağlıklı bir biçimde saptanması mümkün olduğundan, kaza tekrarlama oranı yararlı bir karş ı laştırma ölçütü olarak kullanı labilmektedir. Altı aylı k, bir yı llık dönemler için, iş letmedeki gözlemler ve tutulan kayı tlarla, iş kazası sayı sı ve çalı ş ılan saat toplama gerçeğe uygun olarak saptanı p, kaza tekrarlama oranları hesaplanarak, iş letmenin iç güvenliği açı sından durumu sürekli bir biçimde kontrol edilebilir [6, s.48]. 2.2.3. Kaza Sayısı/Prim Ödenen Gün SayısI Oranı ( k ) p k p = K Tp Bu ölçüt, yine belirli bir dönem için, prim ödenen gün sayı sı baş ı na düş en iş kazası sayı sını göstermektedir. Söz konusu prim, çalışanlar için ilgili sigorta kurumuna ödenen primdir. Prim ödene gün sayı s ı nın gerçeği yansı tması halinde bu ölçütten yararlanmak söz konusudur. Ancak uygulamada, bir işçinin fiilen çalıştığı gün sayı s ı ile sigorta kurumuna prim ödediği gün 18

sayı s ı nın genellikle aynı olmaması ölçütün güvenilirliğini azaltmaktadı r [6, s.48]. 2.2.4. Kaza Sayısı/İşyeri Sayısı Oranı (k i ) k i = K N Ülke, sektör veya birçok işyerine sahip büyük firmalar arası ndaki karş ılaştırmalarda kullanı lan bu ölçüt, iş lerinin farklı büyüklüklerde olması nedeniyle anlamlı yorumlar yapmaya uygun değildir [6, s.48]. İşyerleri az sayı da, ancak çok işçi çalıştıran büyük iş letmeler niteliğinde bulunan bir sektörde bu oranı n uygulanması yla iş yeri baş ı na düş en kaza sayı s ı oldukça olumsuz bir durumun göstergesi olacaktı r. Buna karş ı n çok sayı da kaçak iş yerlerinde oluş an ve iş güvenliği konusunda önceki ile aynı baş arı düzeyinde bulunan bir baş ka sektörde ( k i ) oranı küçük çı kacak ve bu ikinci sektörün daha baş arı lı olduğu görünümünü yansı tacaktı r. Bu nedenle ( k i ) ölçütünün ancak benzer büyüklük ve nitelikteki i ş yerlerine sahip sektörler veya firmalar arası ndaki karş ılaştırmalarda, daha sağlıklı sonuç veren ölçütlerin saptanamaması durumları nda kullanı lması düş ünülebilir [6, s.49]. 2.2.5. Kaza Ağırlık Oranı (ka ) k a Tkx1000 = H H; Çalı ş ılan saat toplamı Tk; Kaybedilen iş günü sayısı 19

Bu ölçüt, belirli bir dönemde meydana gelen iş kazaları nın sayı sal durumu değil, neden olduğu iş günü kaybı açısında önemi saptamak için kullanılmaktadı r. Kaza Şiddet Oranı olarak da adlandırılan bu ölçüt, kazalar nedeniyle, çalı ş ılan bin saat baş ı na ne kadar iş günü kaybedildiğini göstermektedir. Genellikle, yaralanmayla sonuçlanan kazaları n önemini k a belirlemek kullanı lan ( ) nı n sağlıklı bir biçimde saptanabilmesi hususunda, (k a ) için daha önce açı klandı ğı üzere, çalışılan saat toplamanı n gerçeğe uygun olması gerekmektedir. Bunun yanı sıra, önemli bir diğer husus, kaza nedeniyle kaybedilen iş günü sayı sının doğru saptanması dır. Bu kazayla ilgili tutanakların, yaralanmayla ilgili sağlıklı raporlarının düzenli bir biçimde özlenmesi ve değerlendirilmesine bağlıdır [6, s.48]. Kaza ağırlı k oranı nın kullanı mında, kaybedilen iş günleri sayı s ı nın kaza sonucuyla iliş kili bazı sabit rakamlar olarak alı ndı ğına da rastlanmaktadı r. Örneğin ölüm veya sürekli iş göremez duruma düş me halinde 6000 iş gününün kaybedilmiş olduğu, elin kopması halinde 3000, bir göz kaybı halinde 1800, bir el parmağı kopması halinde 300 iş gücünün kaybedilmiş olduğu kabul edilerek çeşitli yaralanma tiplerine ait benzer verilerin kullanı lması suretiyle hesaplamalar yapılmaktadı r [6, s.48]. 2.6. Konunun Önemi İş kazaları nedeniyle her yı l geçimin temin etme uğraş ı veren binlerce kiş inin hayatı nı kaybetmesi veya sakat kalması, konunun, herş eyden önce insancı l bir görev olarak 20

benimsenmesini gerektirmektedir. Bu önemli hususun yanı sı ra, i ş kazaları nın neden olduğu zaman ve iş gücü kayı pları, makine, tesis, araç ve gereçlerdeki hasarlar küçümsenmeyecek düzeyde olup ülke ekonomisini olumsuz yönde etkilemektedir. Sorun, Türkiye açı s ı ndan batı l ı ülkelere oranla daha önemli boyutlarda bulunmakta ve özellikle Türkiye deki iş kolları arası nda iş kazaları nı sayı sal çokluğu bakı mı ndan birinci sı rada yer alan inş a a t s e ktörümüz d i k k a t e çekmektedir [6, s.48]. İş kazası ve meslek hastalı kları sonucu ölen insanları n sayı sı giderek artmaktadır, bu ise ülkemizde maddi ve manevi anlamda büyük kayı plara neden olmaktadır. Özellikle inş aat sektöründe çalışan işçilerin büyük çoğunluğunun e ğitim seviyelerinin düş ük olması, gerekli bilinç ve yeterliliğin olmaması iş kazaları nı önemli ölçüde artı rmaktadı r. Tablo 2.2: 2005 yılı iş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölümlerin yaş gurupları na göre dağılımı (SSK İstatistikleri). 21

2005 yı lı SSK istatistiklerine göre iş kazası veya meslek hastalı ğı sonucu ölümlerin yaş guruplarına göre dağılımına baktı ğımı zda en cok 25 34 yaş gurubu arası olduğu görülmektedir, bu durum ülkenin genç çalı ş an kesiminin büyük risk altı nda olduğunu, maddi ve manevi kayı pları n boyutunun daha büyük olacağını net bir ş ekilde göstermektedir. 2.6.1. Türkiye deki İş Kazalarının Sayısal Durumu ve Sosyal Açıdan Önemi Ülkemizde meydana gelen iş kazaları ile ilgili sayısal veriler, Sosyal Sigortalar Kurumu Genel Müdürlüğü tarafı ndan her yı l yayı nlanan istatistik yı llı klardan elde edilmektedir. Doğal olarak bu veriler, Kurum a bağlı iş yerlerinden elde edilen bilgiler olup, sigortalı olmayan kiş ilerin uğradı kları iş kazaları sayı sını içermemektedir. Bu nedenle, Türkiye deki gerçek iş kazası sayı s ı nın SSK istatistiklerindeki değerlerinden daha fazla olduğ u kabul edilmekte, ancak baş ka bir kayı t sistemi mevcut olmadı ğından, Sosyal Sigorta kapsamı dı ş ı nda çalı şanların uğradı kları kaza sayı ları hakkı nda bilgi edinilememektedir. Devlet İ statistik Enstitüsünce yayı nlanan istatistik yıllı ğında da i ş kazası istatistiği olarak SSK istatistiklerindeki değerler yer almaktadı r. 22

Tablo 2.3: İş kazalarının meydana geldiği iş saatlerine göre dağılımı (SSK İstatistikleri). İŞ KAZALARININ MEYDANA GELDİĞİ İŞ SAATLERİNE GÖRE DAĞILIMI The distribution of the number of employment injuries by the working-hours at which the injury occurred İŞ SAATLERİ Working hours 1.SAAT - 1st Hour 2.SAAT - 2 nd Hour 3.SAAT - 3 th Hour 4.SAAT -4 th Hour 5.SAAT -5 th Hour 6.SAAT - 6 th Hour 7.SAAT - 7 th Hour 8.SAAT - 8 th Hour 9.SAAT+-9 th hour and Over Bilinmeyen- Unknown TOPLAM - Total Kadın Female 2003 2004 2005 Erkek Male Toplam Total Kadın Female Erkek Male Toplam Total Kadın Female Erkek Male Toplam Total 885 13 871 14 756 885 15 662 16 547 620 13 088 13 708 655 10 404 11 059 569 11 809 12 378 494 10 698 11 192 574 10 193 10 767 642 11 615 12 257 485 10 518 11 003 545 10 077 10 622 559 10 828 11 387 375 8 737 9 112 411 6 423 6 834 369 6 454 6 823 270 5 705 5 975 388 6 253 6 641 386 6 627 7 013 298 5 846 6 144 458 7 192 7 650 399 7 771 8 170 358 7 581 7 939 519 7 513 8 032 518 8 736 9 254 434 8 415 8 849 10 95 105 0 1 1 0 0 0 19 183 202 0 0 0 0 1 1 4 464 72 204 76 668 4 327 79 503 83 830 3 334 70 589 73 923 Ülkemizde İş kazaları ve meslek hastalı kları ile ilgili en önemli kaynak SSK istatistikleridir. SSK istatistiklerinin ülkenin genel durumunu yansı tacak düzeyde olmadı ğı düş ünülse bile istatistikler incelenirse bir çok ş ey söylenebilir. 23

İŞ KAZALARININ MEYDANA GELDİĞİ İŞ SAATLERİNE GÖRE DAĞILIMI (SON 3 YIL) The distribution of the number of employment injuries by the w orking-hours at w hich the injury occurred (latest 3 years) 18 000 16 000 14 000 12 000 İŞ KAZASI SAYISI 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000-2003 2004 2005 YILLAR 1.SAAT - 1st Hour 2.SAAT - 2 nd Hours 3.SAAT - 3 th Hours 4.SAAT -4 th Hours 5.SAAT -5 th Hours 6.SAAT - 6 th Hours 7.SAAT - 7 th Hours 8.SAAT - 8 th Hours 9.SAAT+ - 9 th hours and Over Bilinmeyen Şekil 2.1 : İş kazaları nın meydana geldiği iş saatlerine göre dağılım İş kazaları nın meydana geldiği iş saatlerine göre dağılım grafiğine baktı ğımızda, iş kazaları nın daha çok çalışmanı n baş ladı ğı ilk saatlerde olduğu görülmektedir, özellikle ilk saatlerde bu kazaları n meydana gelmesinde, konsantrasyon ve dikkatsizliğ in büyük etkisi vardı r. Bu sebeble iş e başlarken daha dikkatli olmamı z, gerekli kontrolleri yaptıktan ve guvensiz durumları ortadan kaldırdı ktan sonra çalışmaya baş lamalı yız. Öte yandan, hatalı davranı şı veya ihmali nedeniyle iş kazası nda kusurlu bulunan elemanları n çektikleri ruhsal sı kıntı lar da olayın bir baş ka üzücü yönüdür. Bir çalışma uzun yı llar etkileyen ve ruhsal rahatsızlı klara yol açabilen kötü bir olaydı r. Ayrı ca açı lan davalar nedeniyle mahkemelerde geçen huzursuz anlar ve verilen cezalar da benzeri etkiler yapmaktadı r. Uygulamada bu yüzden 24

çalışma ş evkini, motivasyonu kaybetmiş mühendislere, mimarlara ve diğer elemanlara rastlanmaktadı r [6, s.44]. 250 İŞ KAZASI VEYA MESLEK HASTALIĞI SONUCU ÖLÜMLERİN YAŞ GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI Distribution of the number of persons died in result of employment injuries or occupational diseases to age groups 209 200 184 184 ÖLEN KİŞİ SAYISI- N'of persons died 150 100 94 165 103 50 52 37 46 18 0 1 3-14 15-17 18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ YAŞ GRUPLARI- Age Groups 2005 Şekil 2.2 : İş kazası veya meslek hastalı ğ ı sonucu ölümlerin yaş grupları na göre dağ ı l ı m ı 2.6.2. İş Kazalarının Neden Olduğu Maddi Kayıplar İş kazaları nın sosyal ve insancı l yönden etkili olan olumsuz sonuçlarının yanı sı ra, bunları n neden olduğu maddi kayı plar da i ş çi, işveren, işletme ve sonuçta ulusal ekonomi açı s ı ndan önemli boyutlarda bulunmaktadır. Ancak bu kayı pları n kapsam ve miktar bakı mından tam olarak saptanması kolay olmayı p, bu husus ayrı ntılı araş t ı rmalar gerektiren bir uzmanlı k konusudur [6, s.44]. İş kazaları nın neden olduğu ekonomik kayı pları incelen araş tırmacı lar, bu kayı pları n iki ana gruptan oluş tuğ u husus üzerinde önemle durmaktadı rlar. Bunlar biri,s somut verilerle ölçülebilen dolaysı z (direkt) maliyetler, diğer ise tam olarak 25

saptanamayan ve sı nırlandırılamayan dolaylı (indirekt) maliyetlerdir [6, s.44]. İ ndirekt maliyetlerin nelerden ibaret olduğunu ve nası l belirlenebileceğini kesin olarak bilmek ise oldukça zordur. İ ndirekt maliyetler, genellikle iş kazası sonucunda hemen ve önceden hesaplanamayan, uzun zaman içerisinde oluş an maliyetlerdir. Dolaylı maliyetlerden çok daha büyük boyutlarda olduğu, toplam maliyeti bir buz dağına benzetilirse, bunun su üstünde görünen bölümünün dolaysız maliyetlere, su altı ndaki bölümün ise dolaylı maliyetlere karş ı geldiği belirtilmektedir. Konuyla ilgili uzmanlarca, dolaylı maliyetlerin, dolaysı zları n 4-6 katı mertebesinde olduğu k a b u l edilmektedir [6, s.44]. 2.6.2.1. Dolaysız (Direkt) Maliyetler İş kazaları sonucu meydana gelen zararları n ödenmesi sureti ile ortaya çıkan maliyetlerdir. Yani ölçülebilen, genellikle bir para miktarı olarak gösterilebilen harcamalardı r. Türkiye deki mevcut sistem çerçevesinde iş letmenin ve kazaya uğrayanı n SSK kapsamı nda bulunduğu kabulüyle dolaysı z maliyetler olarak a ş a ğıdaki harcamalar sayılabilir. Tedavi Harcamaları : Kazaya uğrayana yapı lan tı bbi müdahale, hastane masrafları, ilaç bedelleri, yaralı ları n tedavisi için yapı lan harcamalardı r. Geçici İşgörmezlik, Sürekli İşgörmezlik, Malüllük ve Ölüm Ödenekleri : Kaza sonucundaki duruma göre SSK tarafı ndan yapı lan ödemelerdir. 26

Kazaya Uğrayana Ödenen Diğer Tazminatlar : SSK nı n yaptı ğı ödemelerden baş ka, kazaya uğrayana veya ölmüş se yakı nlarına maddi ve manevi tazminat olarak yapı lan ödemelerdir. Mahkeme Masrafları : İş kazası nedeniyle açı lan ceza ve hukuk davaları nda söz konusu olan mahkeme harçları, vekalet ücretleri, bilirkiş ilik ücretleri ve benzeri masraflardır [6, s.44]. Özet olarak; İ lk müdahale, ambulans ve tedavi masrafları, Geçici veya sürekli iş göremezlik ve ölüm ödemeleri, İşçiye veya yakı nları na ödenen maddi ve manevi tazminatlar Sigortaya ödenen tazminatlar ş eklinde özetlenebilir. 2.6.2.2. Dolaylı (İndirekt) Maliyetler : Yukarı da sı ralanan dolaysı z maliyetlerin 4-6 olduğu tahmin edilen dolaylı maliyetler, ölçülmesi zor ve dolayı sıyla miktar bakı mından tam olarak saptanamayan maliyetlerdir. Bu tip maliyetlerin başlıcaları şunlardı r. İşletmenin, makinaları n, prosesin yada fabrikanı n bir bölümünün yada tamamı nın kaybedilmesi, İşçinin üretimde çalı ş maması nedeniyle iş gücü ve maliyet kaybı, Adli masraflar (Mahkeme) İşe yeni bir iş çinin alı nması gerekiyorsa veriminin düş ük olması nın getirdiği maliyet, 27

Kazanı n getirdiği fazla mesainin maliyeti, Kaza esnası nda, bu bölümde iş in durması nedeniyle zaman ve maliyet kaybı, Proses, makina veya tezgahı n kı smen yada tamamen zarar görmesi nedeniyle tamir yada yeni makina alı mının getirdiği maliyet, Ürünün yada hammadddelerin zarara uğraması, Çalı ş anları n moral bozukluğu nedeniyle dolaylı yada dolaysız iş yavaş latmaları, Yeni iş çi alı mı gerekiyorsa, iş çiye verilen eğitim ve iş çinin i ş i öğrenmesi esnası nda geçen sürenin getirdiği maliyet Bürokratik iş lemlerle ilgili harcanan zaman ve maddi kayı p, Siparişin zamanı nda teslim edilememesi nedeniyle uğranılacak kayı plar olarak özetlenebilir. Şekil 2.3 : İş Kazası Maliyetleri Buz Dağ ı Örneğ i 28

2.6.2.3. İşgücü Kaybı : İş kazası nedeniyle iş yerinde çalı ş anları n yardıma koş ması olayı n heyecanının ve üzüntüsünü yaş amaları, geliş meleri izlemeleri, tartı ş maları gibi nedenlerle iş uzayı nca bir süre durabilmektedir. Yönetici ve nezaretçi niteliğindeki elemanların olayı incelemeleri yasal iş lemlerle uğraş maları, işi yeniden düzene koymak için çalı şmaları nedeniyle zaman harcamaları söz konusu olmaktadı r. Bu nedenlerle çalışmayan iş saatleri için ödenmesi gereken ücretler, dolaylı maliyetler kapsamı nda düş ünülmektedir [6, s.45]. 2.6.2.4. Üretim Kaybı : Çalı ş manı n durması, arı zalanan veya hasar gören makine ve araçları n devre dı şı kalması, malzeme veya ham maddenin ziyan olması ve yenisinin temininin zaman alması, kazaya uğrayan iş çi yeniden iş e dönmesi halinde veriminin düş mesi ve diğer nedenlerin yol açtığı üretim kaybı dır [6, s.45]. 2.6.2.5. İşyerindeki Maddi Hasarların Giderilmesi Harcamaları : İş kazası nedeniyle çalı şmaz duruma düş en veya iş bı rakan i ş çinin yerine alı nacak yeni elemanı n yetiş me süresinin maliyetidir. 2.6.2.6. Firmanın Prestij Kaybı : Bir iş kazası nın meydana gelmiş olması firmayı olumsuz yönde etkilediği gibi, kazanı n yol açtı ğı gecikmeler nedeniyle iş zamanı nda bitirilmemesi de prestij kaybı na neden olmaktadı r. Teminli bir iş aksamı ş sa ve gecikme cezaları veya priminden mahrum k a l ma g i b i z a r arlar d a s ö z k onusu o l a bilmektedir [6, s.44]. 29