ÇOCUK EDEBİYATINA GİRİŞ ÖZLEM ASLAN BAĞCI
TANIMI Çocuk edebiyatı (yazını), erken çocukluk döneminden başlayıp ergenlik dönemini de kapsayan bir yaşam evresinde, çocukların dil gelişimi ve anlama düzeylerine uygun olarak duygu ve düşünce dünyalarını sanatsal niteliği olan dilsel ve görsel iletilerle zenginleştiren, beğeni düzeylerini yükselten ürünlerin genel adıdır. Dil, yazı, çizgi, resim sanatının ortak ürünü olan çocuk edebiyatı; edebiyatın dışında, altında veya edebiyat içinde basit bir tür değildir. Aksine edebiyatın içinde en incelikli alandır.
Akademik olarak net bir tanım olmasa da çocukları hedef alan ürünlerin tanım olarak yeni bir sektör yaratmasıyla bu tanıma uyan edebî eserler de kategorik olarak çocuk edebiyatı başlığına girmiştir. Çocukları hedef alan edebî ürünler konusunda dünya çapında en önemli isimlerden biri olan Enid Blayton aynı zamanda yapıtları başka dillere en çok çevrilen İngiliz yazarlar arasında anılarak da alanın büyüklüğüne işaret etmektedir. Bu alan Türkiye de, özellikle Yalvaç Ural ile öne çıkan çocuk dergiciliği ile doldurulmakta bununla birlikte Gülten Dayıoğlu gibi roman ve öyküleriyle bu alanın en köklü yazarları arasında sayılmaktadır. Masallar akademik edebiyat tanımı içinde kesinlikle ayrı bir türdür ve çocuk edebiyatı içinde değerlendirilemez.
NİTELİĞİ Çocuk edebiyatının niteliklerini şöyle sıralayabiliriz: Çocuğu ruhsal ve zihinsel yönden geleceğe hazırlamalıdır. İçinde yaşadığı toplumun ortak değerlerine saygılı ve onları gözeten inançlı ama bilimsel düşünce sistemlerine açık, kendine ve mensubu bulunduğu topluma yabancılaşmadan tüm insanlığın hizmetine hazır; sevgiyi, saygıyı ve adaleti baş tacı eden, öz güveni tam bir kimlikte yetiştirilmesine hizmet etmelidir.
Çocuk; genellikle hayali, abartılı, gerçeküstü bir dünyadan hoşlanır ancak bunları somutlaştırırsanız anlar ve zevk alır. Bu yüzden anlatıcı; hayalin içinde hayatın bir gerçeğini, abartılı duygu hâllerinin içinde barışçı, mütevazi, uzlaşmacı ve iyiliksever tutumu, gerçeküstü olayların kıvrımları arasında, gerçek hayat sahneleri karşısında uyanık ve dirençli kalmanın bilincini, erdemini öne çıkarmalıdır. Çocuk yayınlarında çocuğun yaşı ve eğitim durumu, bir yapıtın önerilmesinde belirleyici ögedir. Ayrıca çocuğun cinsiyeti, özel hayatı ve eğilimleri dikkate alınmalıdır. Çocuk yayınlarının eğitici, öğretici yanı ağır basmalı bu etkinin çocuğun ve toplumun yararına olmasına özen gösterilmelidir.
HEDEFLERİ Çocukların ruhsal ihtiyaçlarını karşılamak, güven, sevgi, sevilme, sevme, öğrenme, bir gruba ait olma, oyun, değişiklik ve estetiklik gibi ruhsal ihtiyaçlar Çocukların değişik yaşlarda ihtiyaç duydukları konuları göz önüne almak Çocukların alıcı ve ifade edici dil gelişimlerine katkıda bulunmak Çocuğun algı gelişimini desteklemek. Sosyal ve duygusal gelişimlerini desteklemek Çocukların zihinsel gelişimlerine katkıda bulunurken kavram gelişimini desteklemek Çocuğa ilk kitap sevgisini aşılamak Çocuğa ilk edebî ve estetik değerleri vermek Çocukların gelişmekte olan iç ve dış dünyalarına katkıda bulunmak Çocukları yaşam gerçeklerine hazırlamak Çocukların yaratıcı güçlerini harekete geçirmek Dinleme yeteneğini geliştirmek Eleştiri yeteneğini geliştirmek
ÇOCUK KİTAPLARININ DIŞ YAPI ÖZELLİKLERİ Çocuk kitaplarının, anılan işlevlerini yerine getirebilmesi için, hem dış yapı (biçimsel) hem de iç yapı (içerik) özelliklerine uygun olarak hazırlanması gerekir. Okulöncesi dönemden başlayarak çocukların kullanımına sunulan kitapların yapısal nitelikleri, ileride okuma kültürü edinmiş bireylerin yetişmesi için bir alt yapı oluşturacaktır. "Okulöncesi dönemdeki çocuklar için hazırlanacak kitaplarda bulunması gereken özellikler neler olmalıdır" sorusu, öncelikle bir kitabın biçimsel özelliklerini oluşturan tüm öğelerin sınanmasını gerekli kılmaktadır. Çocuk kitaplarının dış yapı (biçimsel) özelliklerini aşağıda tek tek ele alacağımız altı başlıkta inceleyeceğiz.
Boyutlar 3-6 yaş grubundaki çocuklar, genellikle değişik boyutlardaki (büyüklük) kitapları karıştırmaktan, onların sayfalarını çevirmekten hoşlanırlar. Bu yaştaki çocuklara seslenen kitapların, çocuğun el ve göz yapısına uygun, hacim ve ağırlık yönünden de taşınabilir olmasına özen gösterilmelidir. Kitaplar, çocuğun sayfalarım rahatça çevirebileceği, günlük yaşamında dilediği an kullanabileceği, kullanırken de zorlanmayacağı bir araç özelliği taşımalıdır. Okulöncesi eğitim kurumlarında, öğretmenlerin katkılarıyla büyük boyutlu kitaplar da kullanılabilir, ilköğretim çağındaki çocuklar için hazırlanacak kitapların ise çocuklarda kitaplık oluşturma-kullanma alışkanlığını da yerleştirmek amacıyla, kitaplık düzenlemesine uygun olan 16 X 23 cm boyutlarında olması beklenir.
Kâğıt: Erken çocukluk döneminden başlayarak çocukların kitaba saygı ve sevgi duymalarını sağlayan en önemli etkenlerden birinin kitaplarda kullanılan kâğıt olduğu unutulmamalıdır. Çünkü, kitabın görsel etkisini yansıtan, baskı niteliğini artıran, uzun süre kullanılabilirliğini sağlayan en temel öge kâğıttır. Bu nedenle çocuk kitaplarında kullanılan kâğıdın dayanıklı (kolay kırışmayan, yıpranmayan, kirlenmeyen), mat, birinci veya ikinci hamur kâğıt olması gerekir. Özellikle, baskının arka yüze yansımasına; resimlerin ve yazıların üst üste binmesine, renklerin değişmesine, dağılmasına, harflerin iyi okunmamasına neden olan düşük gramajlı kâğıt kullanımından kaçınılmalıdır. Bu nitelikteki kâğıtlardan oluşan kitaplar, çocuğun elinde bir iki kullanımda yıprandığından ve kısa sürede özelliğini yitirdiğinden, çocukta da zamanla kitaba olan saygı ve sevginin yitimine neden olabilir.
Kapak - Cilt: Çocuğun kitaba yönelmesini, kitapla arkadaşlık kurmasını sağlayan ilk uyaran kitabın kapağıdır. Çocuğun ilgi ve beğenilerini devindiren bir kapak, onun kitaba ve okumaya yönelik olumlu duyuşsal davranışlar kazanmasını sağlayabilir. Bu bağlamda düşünüldüğünde, kapak tasarımının sanatçı duyarlığım yansıtması beklenir. Kapaktaki görsel tasarım, sanatsal bir anlatım ile çocuğun ilgisini kitaba yöneltmeyi, çekmeyi başarabilmelidir. Kapak resimlemesinde, çocuğa kitabın içeriğine ilişkin bazı ipuçları sunulması temel ilke olarak benimsenmelidir. Bu durum çocuğun kapak resmine ya da resimlerine bakarak metnin içeriğine ilişkin önceden düşünsel bir hazırlık yapmasına katkı sağlar. Ayrıca, çocuğa kendi kurguları ile metinde anlatılanlar arasında karşılaştırma yapma olanağı yaratılmış olur. Kitap kapakları dayanıklı ya da kalın bristol karton kullanılarak yapılmalı; kitabın uzun süre yıpranmadan kullanılmasını sağlamak amacıyla da kartonun üzeri lak veya selefon ile kaplanmalıdır.
Sayfa Düzeni Kitap, okulöncesi dönemdeki çocuk için, bir eğlence, bilgilenme ve duyarlık kazanma aracıdır. Kitabın belirlenen işlevlerini yerine getirebilmesi için, çocuğun kitapla kurduğu arkadaşlığın süreklilik kazanması gerekir. Çünkü, okuma eyleminin alışkanlığa dönüşmesi ile kitap arkadaşlığı arasında sıkı bir ilişki olduğu bilinmektedir. Sayfa düzeni, henüz okuma yazma becerisi edinmemiş bir çocuk için bu ilişkiyi sağlayan önemli bir değişken konumundadır. Sayfa düzeninde belirleyici etken, sayfayı okuma ve izleme rahatlığıdır. Bu rahatlığı sağlayan özellik ise estetik dengedir. Sayfa düzeninde resim, metin ve sayfa kenarlarındaki boşluklar arasında göze hoş gelen bir bütünlük ve sayfada bulunan tüm öğeler arasındaki oransal uyum, estetik dengeyi sağlayan temel etkenlerdir. Bu nedenle tasarımcılar, kitaplarda resim, fotoğraf, rakam, yazı ve sayfada yer alan diğer öğeler ile kenar boşlukları arasında bir uyum yaratarak, çocuğun istekle izleyebileceği sayfalar oluşturma sorumluluğunu üstlenmelidirler.
Harfler Çocuk kitaplarında kullanılacak harflerin, çocukların yaşlarına uygun olarak, gözü yormayacak, onların sözcükleri rahat okuması ve anlamlandırmasına olanak sağlayacak boyutlarda olması beklenir. Çocuk kitaplarında harflerin, okumayı zorlaştıran karakterlerde ve renklerde basılmaması gerekir. Harfler net olmalı, kolay okunabilmelidir. Harf, sözcük ve satır aralarındaki boşluklar sayfa düzenindeki tasarımı bütünlemeli, sayfaya sevimlilik ve görsel bir çekicilik katmalıdır. Satır aralarındaki boşluklar da harflerin boyutlarıyla orantılı olmalıdır.
Tema (İzlek) Tema (izlek), yazarın, çizerin kitapta ele aldığı konuyla çocukta uyandırmak istediği etki, onlarla paylaşmak istediği duygu ve düşünce birikimidir. Tema, kitapta işlenen konunun çocuğun duygu ve düşünce evreninde uyandıracağı etkidir. Çocuk kitaplarında tema, açık, kesin ve yalın olmalıdır. Diğer bir söyleyişle, çocukla paylaşılmak istenen iletiler kapalı ve karmaşık olmamalıdır. İletilerin, anlam bulanıklığından arındırılmış olmasının, çocuğun kitaptan yeterince yararlanmasının da temel koşulu olduğu unutulmamalıdır.
Konu Çocuk kitaplarında, ele alınan düşünce, olay ya da durum ile tema arasında güçlü bir ilişki olmalıdır. Kitaplarda, çocukların güven duygusunun gelişimine katkı sağlayacak, onların ilgilerini çekebilecek; eğlenmelerini, gülmelerini sağlayabilecek olaylar işlenmelidir. Çocuklarımızın duygu ve düşünce güçlerinin gelişmesi, dengelenmesi, yaratıcılıklarının işletilebilmesi, yüreklerinde ve belleklerinde insanca duyarlıklar oluşturulabilmesi için, kitaplarda ele alınan konular, kaynağını hep sevgiden almalıdır.
Kahramanlar Çocukların, okudukları/dinledikleri kitapların, izledikleri film ya da oyunların kahramanlarıyla özdeşim kurduğu bilinmektedir. Çocuklar, kahramanların fiziksel ve ruhsal özelliklerinden, onların davranış ve eylemlerinden etkilenirler. Onları öykünürler (taklit ederler). Öykünme, bu dönemin en etkili ve hızlı öğrenme yoludur. Bu nedenle, masal ve masalımsı türlerin dışındaki kitaplarda, kahramanların ruhsal ve fiziksel özellikleri abartıya kaçılmadan betimlenmelidir. Kahramanların, özellikleriyle gerçekçi ve inandırıcı olması beklenir. Ancak, çocukların kitapla bir sevgi bağı oluşturulabilmeleri için, kahramanlar, gerek fiziksel gerekse kişilik özellikleriyle ilginç ve sevimli kılınmalıdır.
Plan Çocuk kitaplarında, duygu düşünce ve olaylar düşünsel bir düzen içinde anlatılmalıdır. Çocuk kitaplarında anlatılan olaylar arasındaki anlamsal ve mantıksal tutarlılık, çocukların da duygu ve düşüncelerini hem sözel hem de yazılı olarak belli bir düzen içinde anlatmasına katkı sağlar. Çocuk kitaplarında çocukla paylaşılmak istenen iletiler, kurgulanan olayların gelişimine koşut olarak açıklık kazanmalıdır. Olaylar, gereksiz ayrıntılardan arındırılmalı; kısa, açık ve anlaşılır bir gelişim çizgisi izlemelidir. Birbirleriyle ilişkisi olmayan, dağınık olayların yer aldığı bir kitabın, çocuklar tarafından istekle dinlenmeyeceği ya da okunmayacağı unutulmamalıdır.
Dil ve Anlatım Türkçemizin anlatım olanaklarının, çocukların dil gelişim evrelerine ve anlam dünyalarına uygun olarak ustaca sergilendiği kitapların, çocukların dil birikimine önemli katkılar sağladığı bilinmektedir. Çocuk kitaplarının sağladığı bu katkılar dört başlık altında toplanabilir: 1. Kitaplar, çocukların anadan, babadan ve yakın çevresinden edindiği anadili becerilerinin gelişmesine katkı sağlayan bir araçtır. 2. Dilin kullanım olanaklarım, güzelliğini çocuklara sezinleten, duyumsatan etkili bir modeldir. 3. Çocukların kavramsal gelişimini destekleyen özgün bir kaynaktır. 4. Çocuğun dil bilinci ve duyarlığı edinme sürecinin en işlevsel uyaranıdır. Okulöncesi dönemdeki çocuğun, anlama ve anlatma gereksinmesini dilin anlatım güzelliği ile karşılamayı başarabilen kitaplar, doğal bir etkileşim ortamı yaratarak çocukları ilköğretim dönemindeki öğretme ve öğrenme süreçlerine de hazırlar. Çocuğun kültürel çevresini geliştirir. Bununla birlikte, aile ve çevreden geleneksel yollarla edinilen konuşma becerisinin, ölçünlü (standart) hale gelmesini kolaylaştırır. Böylece, anadili öğretimi için bir alt yapı oluşturur.